عادل محمەدپوور: شيعر و هۆنراوە چۆن بناسین.
شيعر و هۆنراوە، دوو چەمكی ئەدەبین بەڵام زەمینەی داهێنان و پێكهاتەیان جیاوازە. لە فرە شوێندا لە نووسین و وتندا، هەندێ كەس جیاوازیيەك بۆ ئەم دوو ڕووكردە ئەدەبيیە قایل نابن، واتە هەردووكیان بە یەك واتا پێناسە دەكەن، ئەمەش بە پێی كاركردی زوان و ڕێساكەیان، دژەهەرمان و پەڕچەكردارێكی ئەدەبیە و پێویستی بە ڕاستكردنەوە هەیە كە دەلوێ درووست و هاوسەنگ لەگەڵ پڕۆسەی داهێنادا بەكارببرێن.
شيعر و هۆنراوە زوانێكی بەرجەستەی ئەدەبی و دیاردەیەكی كۆمایی و نێزامێكی نیشانەشناسانەن و بێچم گرتنیان پەیوەستە بە پێوەندیی یەكە پێكهێنەرەكانی زوان. “وشەش لەو پێوەندیەدا بە تەنیا، نە بزێو و نە دزێو، ئەمە پێكهاتەی وتەیە كە دەبێتە پێودانگێ بۆ وێنای جوانی و ناجوانی یەكەی زوان.” سوسور ئەم پێوەندییە-هارمۆنییە، بە مۆرەی شەترەنج دەشۆبهێنێ كە شێوەی جووڵەیان بە پێی ئەرك، دەبێتە هۆكارێ بۆ جیاوازی زوانی “ئاسایی” و “ئەدەبی”. ئەركی سەرەكی شاعيریش لە داهێنانی شیعردا؛ پێوەندی گرتنە لەگەڵ ئۆبژە بە زوانێ ڕێساگورێز و جوانخاسانە و ئەندێشەیێ وردبینانە و وێناكردنی مۆتیڤەكانی ژیانی مرۆڤ و نرخاندنیان بە زوانی هونەری و ئەدەبی. بۆیە “ئەدۆنێس” پێیوایە: “شيعر هونەری بوونە و شاعيریچ ڕاوچی چركە ساتەكانی ژیان” جیا لە شێوازی ڕوانین و جۆری ئەندێشە؛ دەسەڵاتی شاعيرانەش لە دابەزاندنی زوان و گرێدانی “خەیاڵ و واقيع”، میكانیزمێكی سەرەكیيە بۆ پاڵفتنی “شيعر و هۆنراوە” و ” ئەوسایی و ئێستایی”بوون و “شاعير و شيعرنووس”.
بۆ باشتر شیكردنەوەی باسەكە ئاماژە ئەدەمە دوو پڕۆسەی زوانی:
1) زوانی ئاسایی 2) زوانی بەرجەستەی ئەدەبی
زوانی پێوەندی یا ئاسایی؛ كاركردی تەنیا پەیوەندی گرتنە و بەس، بێ ئەوەی واتایەكیتر لە بەرچاو بێت(موتەعارف). بەڵام بەرجەستەكردن؛ جیا لە پێوەندیی رووت و تاك مانا، بە شكاندنی تەشكی زوان؛ واژە و چەپكە واژە، دەچێتە نێو فەزای هێرمنۆتیكی و سپێتی دەق(ناموتەعارف) و كردنەوەی ئاسۆیەك بۆ فرەمانایی و خوێنەرتەوەری.
بەرجەستە سازی دوو جۆر نموونەی هەیە: ڕێساشكێنی(هنجار گریزی) و ڕێساخستنەر(قاعدە افزایی)
ئـ) ڕێساشكێنی(هنجار گریزی)
زوانی ئاسایی دەشكێ و زەمینە ئامادە دەكرێت بۆ ئاشنایی سڕینەوە و ئەدەبی كردنیان. لەم ڕەهەندەدایە زوان لە ئاستی ئاسایی و خودكاری دەگوێزرێتەوە بۆ فەزای ئەدەبی و دەقی شيعر؛ چە ئەوسایی بێ و چە ئێستایی.
ب) ڕێسای خستنەسەر(قاعدە افزایی)
لەم پڕۆسەدا چەند ڕێسا دەخرێتە سەر زوانی ئاسایی و لە دۆخێكەوە دەگوێزرێتەوە سەر دۆخێكیتر. بە واتەی “یاكۆبسن”ی كێشانە(توازن) دەكرێ و ئەمەش هەڵاواردنێكە لە زوانی ئاسایی و ڕێگا خۆش دەكا بۆ بێچمگرتنی ژانرێك بە ناو: هۆنە، هۆنراوە یان نەزم. ئەم كێشانەش بە خستنەسەری چەند ڕەگەز واتە؛ كێش، سەروا و تەجنیس و تەرسیع و… دەكرێت و بەم شێوە خۆی لە زوانی ئاسایی جیا دەكاتەوە بەڵام بە دوو ئاراستەی بە جیاوازدا:
یان دەقێكی ساكاری ئەدەبییە و قوتارە لە جەوهەری شيعر و لە هەمان دۆخی هۆنراە چەقبەستە دەمێنێتەوە یان بە دابەزاندنی ڕەگەزەكانیتری زوانی هونەری و …، دەڕواتە نێو فەزای داهێنانی جەوهەری شيعرەوە دەبێتە خاوەن نێزامێكی واتایی و قووڵی زوانی و زەمانی؛ یانێ بە واتا دەقە شيعر لە دایك دەبێ و دەمێنێتەوە. واتە یاسای خستنەسەر دەتوانێ دوو نموودی هەبێت؛ دەقی ساكاری ئەدەبی و دەقی قووڵی ئەدەبی كە پێوەندییان بە ڕەگەزی سیستەمی زوانەوە هەیە.
جیاوازیەكانی شيعر/دەقی قووڵی ئەدەبی و هۆنراوە/دەقی ساكاری ئەدەبی:
1) جەوهەری شيعر پەیوەستە بە ڕێساشكێنی و ئاشنایی سڕینەوە لە زوان، ئەمەش پێوەندیی بە مانازایی و سیرەتی شيعرەوە هەیە. بەڵام هۆنراوە(نەزم) تەنیا بە خستنەسەری ئاهەنگ(كێش و قافیە و…)ی دەسازێنرێت و ئەمەش پێوەندیی بە ڕواڵەت و سوورەتی زوانەوە هەیە.
2) نەزم یام هۆنراوە ڕاستەوخۆ لە زوانی ئاساییەوە دەگیرێ و بە هەستەوە بۆ مەبەستێكی(بۆنەیی، ئایینی، كۆمەڵایەتی، سیاسی و …) دەهۆنرێتەوە. هۆنراوە چوون نزیكە بە زوانی ئاسایی، بەم بۆنەوە هاونشینی واژە و “مەجاز” ڕۆڵ دەگێڕن. یانێ كێشی عەرووزی، سەروا، جێناسبەندی و توخمی هاوسەنگ و… لە سەر یاسای لكاندن(تركیب) و كێشاندن(توازن) دەخرێنە شان یەك و لە سەر دەریایەكی عەرووزی یان سیستەمی بڕگەیی(هجایی)؛ دەهۆنرێتەوە. هەر بەم بۆنەوە هۆنراوە بە ڕەگەزی گێڕانەوە بە ئاسانی دەكرێتە پەخشان(نەسر). نموونەی شانامەكان و هۆنراوەكانن(مەنزوومە) كە بە ئاسانی دەگوێزرێنەوە سەر زوانی ئاسایی و بە پەخشان نەقڵ دەكرێن. ئەگەر هۆنیار لە بڕێ شوێندا خۆی بە قەرەی وێنەی شيعردا دەدات، ناتوانێ لە سەر شيعریەت كاریگەری ئەوتۆی هەبێت. لەم دۆخەدا چوون ڕێژەی بەرزی فريكانسی هۆنینەوە هەر بە سەر هۆنراوەدا دەشكێتەوە و وێنەشيعریەكان دەخاتە ژێر ڕكێفی خۆی و بزڕ دەبن، بۆیە هەر بە هۆنە دەژمێردرێن. بەم پێودانگە پڕۆسەی داهێنان دەچێتە فازێكیترەوە؛ واتە هۆنراوە ناتوانێ بە تەواوەتی شيعر بێ، بەڵام شيعرە دەكرێ هۆنراوەش بێت ئەمەش پێوەندی بە پڕۆسە و “نێزام”ەوە هەیە كە سەری باس دەكەین.
نێزام/سیستم یانێ هەماهەنگیی سۆز، خەیاڵ و دەسەڵات لە نیشاندان و چڕینی(احزار) واژە و چەپكە واژە و…بۆ خۆڵقناندنی دەق. هەر لەم ڕاستادا ئەگەر زوان، كێش، وێنە، هەست و ئەندێشە یەك بگرنەوە، دەڵێن شيعر “هارمۆنیا”ی هەیە. بۆیە هۆنراوە(نەزم)، قوتارە لەنێزام، بەڵام ئەمە شيعرە كە نێزامی هەیە. هەر چەندە نێزام لە شيعردا پێچراوەتر بێ، مانایچ ئەوپەڕیترە(مابعدیتر)؛ پێچەوانەش ئەگەر نێزام لە دەقدا ساكارتر بێ، ماناش ئەمپەڕیتەرە(ماقبلیتر) .
هۆنراوە قەڵای نیشتمان لە مام هێمن موكریانی. واتایێك بۆ لاواندنەوەی نیشتمان و مانایێكی ئەمپەڕی. قاڵبی غەزەڵە و (تۆ) دەبێتە ڕەدیف و (فیدای، بەڵای، وەفای، قەڵای، بێگانەدای، سەفای، چیای، برای) كێشانە لە سەر كێشی عەرووزی یانزە بڕگەیی، هەزەجی شەشی قرتاو (مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن) دانراوە و:
قه‌ڵای نیشتمان
وه‌ته‌ن! گیان و سه‌ر و ماڵم فیدای تۆ
وه‌گیانی من كه‌وێ ده‌رد و به‌ڵای تۆ
له پێناوت ده‌نێم سه‌ر تا بزانی
منم ڕۆڵێكی ئازا و باوه‌فای تۆ
له‌بۆ پاراستن و حیفزی سنوورت
له‌باتی (ماژینۆ) سینگم قه‌ڵای تۆ
ده‌بێ من چۆن بژیم مه‌سروور و دڵشاد
كه ده‌ت بینم له ده‌س بێگانه‌دای تۆ
ده‌بێ كه‌ی سه‌ربه‌خۆبی تۆ ؟ هه‌تا من
به سه‌ربه‌ستی بكه‌م سه‌یر و سه‌فای تۆ
به شینكه و گوڵ سه‌راسه‌ر سوور و شینه
چ جوانه دیمه‌نی كێو و چیای تۆ
له گه‌ڵ تۆ بۆ نه‌جاتی نیشتمانت
ده‌ده‌ن(هێمن)! هه‌وڵ خوشك و برای تۆ
م. هیمن موكریانی
ئەم دەقەش لە سەیدی هۆرامی لەسەر تەوازون/كێشاندن دەچێتە نێو بازنەی نەزم. فۆڕم مەسنەوی لە هەر بەیتێكداسەروا سەر بەخۆ دووپاتكراوەتەوە، كێش هەمان كێشی مام هێمن/ مفاعین، مفاعیلن، مفاعی(فعولن)،:
ئەز ئورومون مەكانم بێ وڵاتم
سەر و پیری خوای گێرەن خەڵاتم
برۆ دەروێش لوۆ سەیرۆ وڵاتۆ
نەنیشتۆ هیچ وڵاتێونە، نەساتم
لوۆ ژیوار مەبوو شێتوو نیشاتێ
نیشاتێ شێوناش عەیش و نیشاتم
نیشاتەو كاكە بارۆمی خجڵنۆ
خەمێش بەرگم پەژارەش بۆ خەڵاتم
چەنوو ئاخوو خەموو من پەی نیشاتێ
سیواو ئاخوو نیۆ هیچ دەسەڵاتم
(نیشات) ئەر میر و مەڵڵای پەرسە دادم
شكاتوو تۆن، شكاتوو تۆن، شكاتم…
ئەم دوو دەقە سۆزی هۆنراوەن (مەنزوومە) نە شيعر؛ وشە و مۆرفێم و ڕەگەزی زوانی بە پێی یاسای خستنەسەر(قاعدە افزایی) و (هاو نشینی و لێكدراندن) ریز كراون و كێشی عەرووزییان لە هەر دێڕێكدا بۆ كێشانە كراوە و بەم شێوە “تەوازن” سازكراوە و ئاهەنگی داوە بە دەقەكان و لە زوانی ئاسایی گواستراوەتەوە بۆ زوانی نەزم و وێنەی شيعر وەك جەوهەر بەدی ناكرێ.
بەڵام جەوهەری شيعر تەنیا سۆز و هەستی ڕووت و ڕێچكەكردنی وشە، مورفێم و باقە وشە نیە بەڵكوو ئەمە جێنشینی(جانشینی) و هەڵبژاردنی(انتخاب) ڕەگەزە زوانیەكانە و هونەراندن و فەزای مانازایی كە دەور دەگێڕن و بنچكی شيعر دادەمەزرێنن و بە هۆكارەوە وێنەی خوازە و ئاشنایی سڕینەوەی زوانییان تێدا دەبینرێت و بەم لەونە لە دەستێوەردانی گێڕانەوە و ڕێوایەت دەپارێزرێن و بە ئاسانی نەقڵ ناكرێن. ئەمەش وای كردوە كە شيعری شاعيرە گەورەكان بە ئاسانی بە زوانی ئاسایی ڕەوایەت ناكرێن.
دوو نموونە بۆ شيعر
ئەستێرە ھەموو مەحوە لەنێو نووری قەمەردا،
یا شەمسی جەمالت شەوی گێڕاوە بە فەردا؟
خاكی بەری پێت ھەم گڵ و ھەم گوڵ بە سوروشكم
وەقتی غەم و شادی ئەوە كردوومە بەسەردا
تەلبیسی نییە ئەو كەسە دێوانەیی ڕووتە
بێچارە نەما غەیری حەیاتێكی لە بەردا
ڕەنگی نییە ڕوخسارەیی ڕەنگین و لەتیفی
ڕۆشن بووە ئەم نوكتە سەباتی لە بەسەرد
ھەرچەندە كە ئینسانە لە بەرچاوی من و تۆ،
مومكین نییە ئەم لوتفە لە ئینسان و بەشەردا
ئیسباتی خەت و خاڵە، بە سەد شوشتن و گریان
ناچێتەوە ئەم نوقتە لەنێو دیدەیی تەڕدا
شەوقی كە نەبێ باسیرە، مەئیووسە لە دیتن
ھەر شەوقی ئەوە قووەتی دینی بە نەزەر دا
ئالوودە نەبێ دا، بە زەبوون گیریی خوێنم
بۆ كوشتنی من دامەنی پاكی لە كەمەر دا
نالی خەبەری بێ ئەسەری غائیبە، ئەمما
ناڵێكی حەزین دێ لە موناجاتی سەحەردا
نالی شارەزووری
دەس دا نە دیدە ، شۆخی شەڕ ئەنگیز
ساوا بە سەوهان پەی داوای هوون رێز
دوو هیلال قەوس سیا ، كەرد پەیوەست
فاقەی گیر و گاز شەستی سەرپەل پست
پای چەپ وەست وەپێش، راست نەجا موحكەم
چەپ كەرد وەستوون ، راست ئاوەرد وەهەم
هەر ئەوسا زانام ، دڵ جەدەروون دا
پەخشا و پەخش بی ، رێزا بە هوون دا …
بێسارانی
فيردوسی و هۆنراوەیێك :
بماليد چاچي كمان را به دست
به چرم گوزن اندر آورد شست
ستون كرد چپ را و خم كرد راست
خروش از خم چرخ چاچي بخاست
بزد تير بر سينهي اشكبوس
سپهر آن زوان دست او داد بوس. شانامەی فێردەوسی
بۆ ئەوەی جیاوازی نێوان شيعر و هۆنراوە بە جوانی دەرخەین و فاكتەكانیان بەرچاو بێت، بەراوردێ وردتر ئەكەین نێوان ئەم دوو دەقەی بێسارانی و فێردەوسی لە دوو ڕوانگەی جیاوازەوە.
بێسارانی لەم شيعرەدا لە مۆتیفێكی فێردەوسی كاریگەری وەرگرتوە، چوون ئاشنایەتیێ تەواوی لە مەڕ شيعری فارسی هەبووە. بەڵام جیاوازیێكی چييەتی لە نێوان ئەم دوو دەقەدەدا هەست پێدەكرێت. دەقە شيعرەكەی بێسارانی؛ غينایی و ئاشقانەیە و بەركار(ماشووق) مێینەیە بەڵام وێنە هۆنیاكەی فێردەوسی حەماسیی و بەركار نێرینەیە و بە پیێ ڕوانگەی بابەتەكەی، زوانەكەیان جیاوازیی واتایی هەیە. زوانی بێسارانی نەرم، جوان و ڕۆمانتیكی و زوانی فێردەسی زبر، پاڵەوانی و ميكانیكییە.
بێسارانی وێنەیێ هارمۆنیایی- غيناییLyrique. خوازەی دوو نەیار بەرانبەر یەك؛ هيلالی قەوسی سیای یار(تیری ئەبرۆ) و دڵی عاشقی(شاعير) كە ئەنگاوتەی خوێنە(هوون ڕێز).
لە هەر دوو دەقەكەدا؛ دەنگتەوەری(ملازمت مۆسیقایی) هەست پێدەكرێ. لە هۆنراوەكەی فيردەوسی، فۆنێمی(چ ، خ)، (چ ، حەوت جار) و (خ، سێ جار)، چەند پاتكراوەتەوە و چركەچركی كەمانەكەی لە مەیدانی ڕەزمدا دەبیسترێ. لە شيعرەكەی بێسارانی، فێركانسی دەنگەكانی (هە ، س)، (هە، فرەتەر جە سی جارێ) و (س، چواردە جار) چەند پاتكراوەتەوە. (ه س) ناودەنگە(اسم سەوت) بۆ مەدلوولی “قار و قین” و “ناز و غەنج” ی یارەكە كە لەگەڵ ” پەیوەستكردنی دوو هیلالی قەوسی سیا”ی پێوەندیێكی ئەندامی و ناوەڕۆكییان هەیە. لە وتەیەكی دەرەنجامیدا؛ فەزای هۆنەكەی فێردەوسی “ڕەزم” و تێمی شيعرەكەی بێسارانی “بەزم”ە.
3- جیاوازیی سەرەكیتر ئەوەیە كە زوانی هۆنە سەرانتۆیی(سەتحی)، تەوسیفیە و تەشك و ناوەڕۆك لە سەر بۆنەیێكی گلێرگەیی، سیاسی و ئیدۆلۆژیكی و… هەڵبەستراوە. بەڵام شيعرە ئێلهامێكی دەروونییە و جەوهەری زوانەكەی ئێدراكی – شهوودییە و لە سەر دەروونناسی دەربڕین(بیان) و دابەزاندنی هونەری زوان بە شێوەیێ غێنایی و زێهنێ. بۆیە ئەندێشمەندانەیە. ئەمە فاكتێكی سەرەكیە بۆ هەڵاواردنی شاعير و یا خەتیبێك یام هۆنیارێك. شاعير ئەندێشمەندە بەڵام خەتیب ئەندێشەوەرز. ئەندێشەی شاعير پڕۆسەیە و كاركردی دەروونی و خۆرپەیی هەیە بە سلووكی تاكی دەستەبەر بوە بەڵام ئەندێشەی ئێدئۆلۆگێك دەرەكییە و سازێنراو. شيعرەكەی بێسارانی و نالی وێنایێكن بۆ پڕۆسەی هەناوی بوون و غێنایی بوونیان لە سلووكی شاعيرانەدا ئەمە یانێ شاعير لە “شيعرەوە دەگاتە شيعر “. بەم پێوەرە بۆتیقاییە؛ دەقەكەی بێسارانی و نالی ناچنە نێو خانەی هۆنراوە و بەڵكو چەمكی شيعریان بۆ پێوانە دەكرێ و ئەمەش سنوورێكی دیاریكراوە بۆ “شيعر” و “هۆنراوە” و “شاعير” و “شيعرنووس”.
زوانی بەرجەستەی دەقە كلاسیكیەكانی كوردیش لەم یاسا بەدەر نیە، واتە شيعر، هۆنراوە، شاعير و هۆنیار چوار چەمكن كە بەم پێوەرە (خستنەسەر) و (ڕێساشكێنی) لە پێكهاتە و زوان هەڵاوێرد دەكرێن.
سەرچاوەكان:
١- صفي زاده، تاريخ ادبيات كُردي، ملا پریشان/ 1، 376
٢- كاردوخي، دیوان سیدی هورامی/13
٣ – بيساراني، نيكرفتار/ 94
٤- كدكنی شفیعی، موسیقی شيعر، ل ٢٣٨
٥- صفوی كورش. گونە شناسی شعر، فرهنگ توسعە، ش ٣٧-٣٨
٦- خالقي مطلق جلال، گل رنج هاي كهن، تهران، نشر مركز، 1372ه.ش
٧- محمدپور عادل، جریان شناسی شعر هورامی از ابتدا تا كنون، ناشر احسان
