عادل محەمەدپوور: مەولانا خاليد، شەیدایی لە خۆبایی‌بوون.
تیۆری وەحدەت وجود و ئینسانی كامڵ
داهێنەری تیۆری سیستماتیكی وەحدەت وجوود لە عێرفانی نەزەریدا بە شێوەی عیلمی و تیۆریك، محی الدین ابن عەرەبی(سەدەی 7 ك.م، 13 ی ز) بووە، بێ گومان ئەوەڵین عارفێكیش كە لە بیرۆكەی ئیبن عەرەبی كەڵكی وەرگرت و وەك سیستەمێكی مەعریفی هێنایە نێو ئەدەبی عیرفانی فارسییەوە، سەنایی غەزنەوی بووە. سێ بابەتی سەرەكی بیرۆكەی عیرفانی: یانێ «خوا، جیهان و ئینسان»ی لە بەرهەمەكانیدا(بەتایبەت حدیقەالحقیقە و شيعرەكانی) تیۆریزە كرد، ئەم جیهان بینییە دوایی دەبێ بە سەرچەشن و نموونە بۆ عەتار و مەولەوی و دەقەكانیان بەم بیرۆكە دەگاتە لووتكەی ئەدەبی غنایی جیهان . پێناسەی ئینسانی كامڵ لە سیستەمی فیكری-جیهان شناسی عیرفان و تەسەوفدا، بە شێوەیەكی سانا، یانێ ئەو كەسەی بە وتەی چاكە و رەفتی چاكە و ئاكاری چاكە دەگاتە لووتكە، ئەم مرۆڤە بەدیهاتووی(مەخلووق) خودایە، بەڵام هەموو شمەكێكی خودایییە و بۆ خودایە، ئەوەی سەفات و ئاكاری ربووبییە لەودا كۆ دەبێتەوە و بەم فاكتە ڕۆحانیانە دەگەێیـتە خاڵی یەكبوون(وەحدەت)، لە دیدی «ئیبن عەرەبی»دا، ئینسانی كامڵ هەمان «حەقێقەتی موحەمەدییە» كە 27 «فێ» لە «فێ»ەكانی «فێوێ الحكم» بەم تیۆرییەوە تایبەت دەدات، بەم شێوازە «حەقێقەتی موحەمەدیە» هاوتایە لە گەڵ كەلیمەی وجودیەی یا تەكوینییەی«كن» كە خوداوەند بەم واژە هەموو دنیا و خەلایق و ماسوی اللەی پێكهێناوە. لە رەوتی فیكری ئیبن عەرەبیدا،«اكمل» حەزرەتی محمدە(د.خ)، «كامل» پێغەمبەرەكانن، «خەلیفەی كامل» وەرەسەی پێغەمبەرانن، مرۆڤەكان تر كە نین لە نیم دایرەی كەماڵدا، پێنەگەییو(ناقێ) و ئینسان-ئاژەڵن . لە راڤە و رەخنەی ئەم بۆچوونەدا ئەبێ بوترێ، عارفانی ئازادە و ریِندانی كامڵ، رێزی تایبەتیان هەیە بۆ ئینسان و ئیدە و بیروبڕواكانی. بە رای ئەوان زمانی عیرفان زمانی عەشقە، سەمفۆنیای فەغان و كوڕنۆشە، تایبەت بە من و تۆ و ئەوی دی نییە، هی هەموو ئینسان و مرۆڤێكە كە خاوەن هەرێمی تایبەتی خۆیەتی، جیاوازە لە رەنگ و رەچەڵەك، دەچێ بە ریشەی مەزهەب و دەمارگرژی و لوتبەرزی و خۆ بەزل زانیندا. مەولەوی رۆمی لەم دێڕەی خوارەوەدا، هەر چەشنە دەمارگرژی و سەختگیریەك بەرامبەر بە «ئەوی»تردا، ڕەتدەكاتەوە، پێیوایە دەمارگرژی كاری ئینسانی ناتەواوە و دەشوبهێنێ بە«جنین» لە زگی دایكدا:
سخت گیری و تعێب خامی است
تا جنینی كار خون اشامی است
یان شێخ ئەبوسەعید ئەبولخەیر دەڵێ: «بە عدد هر زرە موجودات راهی است بە حق »
واتە: بە پێوانەی ئەژماری هەر زەرەیەك لە كەوندا، ڕێگایەك هەیە بۆ گەیشتن بە حەقێقەت. ئەمە یانێ تەكسور و پلۆرالیزمی فیكری و رێگەدان بە هەریمی ئازادی فیكری «ئەوی» دی. لێرەدایە پەیلواكەی ئیبن عەرەبی جێگای سەرنج و رەخنە و تێڕامانە. واتە: ئینسانەكانی تر مادام لە هەرێم و بازنەی دیاریكراوی ئەودا نەبن، ناقێ و پێنەگییون. رەنگەش مەبەستی ئەوە بووبێ كە ڕێگا بدا بە ئینسانەكانی تر، سەرومڕ بۆ دۆزینەوەی «حەقێقەت» لە هەوڵ و تێكۆشان و ئەندێشەوەرزیدا بن و لە یەك رادە و ئاستی فیكری و هزریدا نەمێننەوە.
ای برادر تو خود همان اندیشەای
مابقی تو استخوان و ریشەای
واتە: «ئەی برام تو وجوودت هەمووی ئەندێشەیە، ماباقی لەشت ریشە و ئێسقانە».
فاش می گویم و از گفتە ی خود دلشادم
بندە ی عشقم و از هر دو جهان ازادم…
سرم بە دنیا و عقبی فرو نمی اید
تبارك الله فتنەهایی كە در سرماست
واتە: «بەراشكاوی دەڵێم و لەم وتەشم خوشحاڵم، بەندەی عەشقم و لە هەردو جیهان(ئەم دنیاو ئەو دنیا)ئازادم. لە هەمبەر ئەم دنیا و ئەو دنیادا نابەزم، چەن مەزن و جوانن ئەو بیرۆكانەی وان لە مێكمدا». ئەمەیە كە دەڵێن «حافز» گەورەیە و كەسایەتییەكی جیهانی هەیە. خۆی بە بەندەی عەشق دەزانێ، دەزانێ كە عەشق هەرێم و بازنە و بڤەكاری تیادا نییە. بۆیە بە ئاوەڵناوی«ڕێند و رێندباز» یانێ ئینسانی سەربەست و ئازادە و ئەلی عەشق، ناوی دەركردوە.
حافز لە دەقەكانیدا هەمیشە بە گژ «ریا و ریاكاری و زاهدانی ریاكار» و سوفی نماكاندا دەچێتەوە، پێیوایە زاهدی ریاكار، چوون «رێند، ئازادە و عاشقی واقێعی» نییە شیاوی هیدایەت نییە، لە گەڵ خۆی و ئینسان و كەرامەتی ئینسانیدا درۆ دەكات:
زاهد ار راە بە رندی نبرد معزور است
عشق كاری است كە موقوف هدایت باشد
شەیدایی و لەخۆبایی بوون
بە قەولی بیردۆزان شيعر، لیریكای عێرفانی، شيعری «حیكمەت»ە، حیكمەتی دینی نە عەقڵی ، بە پێچەوانەی رای هەندێك كە رووكردی عیرفانی بە رووكردێكی سەرسپێردراو و دابڕاو لە جەغزی گلێرگە دەزانن، من پێموایە ئەگەر باری نابەرابەری و كۆیلەتی كۆمەڵگە نەبواێی نە سنایی یەك و نە حافزێك و نە مەولەوی بەلخییەك و نە مەولانا خالدێك لە دایك ئەبوو و نە دەبووینە خاوەن ئەم دەقە نەمرانە كە ناسراون بە «تازیانەی سلووك» و «رەخنەڤانانی گلێرگە» . شيعری «مەولانا» ئەو جۆرەی كە خۆی ئەڵێت، شيعری دەرد و جنون و لاشعوری و بێخودییە. شيعرێكە كە لە گەڵ عەقڵدا تەبایی نییە بەڵكوو شيعری عەشق و جنوونی سوكر جەزەباتی ڕۆحی و مەعنەوییە كە چوون زمانی قامووس و زارەكی توانستی دەربڕینی مەبەستەكان و چەمكەكانی عیرفانی نییە، بە زمانی خوازە و مەجاز دێنە گۆكرن.
هر انكو مست ێهبای جنون است
همە كارش زحیرت واژگون است …
«هەركەس مەست و شەیدای شور و جەزبەی شەرابی لە خۆبایی بوون بێ
لە شیفتەگی و سەرگەشتەگیدا، هەموو كاروباری ئاوەژوو دەبێ»
از بس كە زێهبای هوس بیخود و مستم
بیرون شدە سررشتەی ادراك زدستم
«ئەوەندە لە نەشئەی بادەی ئەوینی مەعشووق، مەست و لە خۆبایی بووم
كە سەرڕشتەی ئاوەز و شعووری زاتیم لە دەست داوە»
ڕەخنەوان و هاواركەر و وشیاركەرەوەی نەفسانی
تەسەوف و عیرفان وەك هەر سیستەمێكی هزری، لە شوێن كات(زمان و مكان) و هەلومەرجی گلێرگە و ژیانی جەماوەر موتەئەسیر دەبێ، بە پێچەوانە بیرۆكەیەك كە بە شێوەی رادیكاڵ تەسەوف بە دابڕاو لە كۆمەڵ دەزانن، ئەڵبەت هەبوون تایفەێكی عارف كە پێوەندیان بە عەقڵیەتی كۆمەڵگەوە نەبووە، بەڵام بە گشتی ناتوانین بڕە بۆچوونێكی عیرفانی و پەیوەستەگیان بە جەمارەوە رەت بكەینەوە. نمونەی ئەم ئوتوپیا(Utopiya) عیرفانییە(نزامی ئەحسەنی عارفان)دەتوانین لە دەقەكانی «سەنایی، شێخ ئەبو سەعید ئەبولخەیر، مەولەوی و حافز و مەولانا»دا ببینین. وتمان «مەولانا»ش لە كەش و هەوای كۆمەڵگەی دواكەوتوو و پۆپۆلیستی و ئوتوریتەی سیاسی و ژیانی نالەباری جەماوەری ئەو دەمە، رسكا و (ئیلهام)ی وەرگرتووە، لۆژیكی نییە وەك ڕۆشنبیرێكی ئەمرۆژی لە گەڵ دید و بیروباوەڕیدا، دانووستاندنی لە گەڵدا بكرێتن. وێڕای ئەمە مەولانا مرۆڤێكی توكمەی ئایینی سەر بە تەرێقەت و بەرماڵ و خانەقا بووە. بەڵام بەم حاڵیشەوە توانیویەتی لەم دۆخە رزیو و لەرزۆكەدا، هەندی هزری ئایینی و عیرفانی تەزریق بكاتن بە ڕۆحی خەمۆكی كۆمەڵگە، لانیكەم تووی بیركردنەوە و ڕێگای هەرەوەزی و رێز لە ئینسانیەت، بە دیدی عارفانە، بچێینێ. خانەقاكەی، دەرس و ئامۆژگارییەكانی، نامەكانی، سەفەرەكان و چامەكانی، سەرچەشنێكن بۆ قەڵەو كردنی فەرهەنگێكی ڕۆحانی و ناوەكی و ئایینی كە بەشێكن لە پێكهاتی ئەوگلێرگەیە، تەعامول و تەزاروب و گۆڕینەوەی راوبۆچوون و دەرك بە هەندێ تەنگەژەی كۆمەڵایەتی و نابەرامبەری ژیان و ژیاری دەرەبەگایەتی و چینایەتی خەڵكی كوردستان، فۆڕماسیۆنی دەقەكانی «مەولانا خالد»ن هەمووی وێنەگەلێكی رەخنە ئامێزن بە زوانی «سیمبولیك و رەمز و هێما و خوازە».
فریاد زدست فلك سنگین دل
بیداد ز بیداد مە مهر گسل
یانێ: هاوارم لە دەست فەڵەكی دڵڕەق و بێڕەحم!
هانام لەدەست مانگێ(خوازە بۆ مەحبوب) كە رانەگری ئەوین و خۆشەویستی عاشقە!
ای گشتە چو مجنونم در عشق تو افسانە
از بهر خدا لوتفی با این دل دیوانە
پروانە صفت ماییم برگرد رخت دایر
وز سوز و گداز ما هیچت غم و پروا نە
یانێ: «ای مەحبوبێك كە رادەی عەشقی تۆدا وەك مەجنوونم
لە رەزای خوا لوتفێك لە دەرهەقی ئەو دڵە شەیدامە
ئێمەین وەك پەپوولە هەڵسووڕاوی دەوری سیمای رووناكت
كەچی تۆ لەم سوتان و كزە و برێژەی دڵی ئێمە ئاگات نییە(دەربایس نیت)»
از شعبدە های پس پردە غافل نباید بود. مدار كار خاتم است، و رەزای پیران در ترك وجود و بەزل مجهود و قناعت بە موجود، و نسیان ماسوی بە مشاهدە جمال بی همال رب ودود است…
یانی: ئاگاداری ئەو فێڵانە بە كە لە پشت پەردەوە بەرامبەرت دەكرێ، هەڵسوڕێنەری كارەكان خاتەمە، و رەزای پیرانی تەرێقەت وا لە تەركی وجود و سەخا و بەخشش و قەناعەت بەو شتەی كە هەیە و فەرامۆشی ئەوەی جگ لە مەعبوودە و دیتنی جەماڵی بێ وێنەی مەعشووقی خۆشەویست.
* توانەوە، پوختەیی و گەیشتن بە لووتكەی حەقێقەت
دەڵێن: «كەسێك عارفێكی دیت كە لە رووبارێكدا خەریكی خواردنی گەڵا داكەوتووەكانی بن درەختێك بوو، گوتی ئەگەر خزمەتی سوڵتانت بكردباێی، پێویسیتیت بەم گەڵادارە نەئەبوو. عارف وڵام ئەداتەوە كە: تۆش ئەگەر بە ئەم گەڵادارە قەناعەتت بكرداێی نۆكەری سوڵتانت نە ئەكرد» . سەرتاسەر بەرهەمەكانی مەولانا تەژین لە گەڵ ئادابی تەعلیمی و فێركاری مەعنەوی و دەرسی زۆهد و تەنەسوك و دەربازبوون لە كۆتی كۆیلەتی دنیا و رزگاری بەرەو داهاتوویەكی نەبڕاوە و سەعادەت مەندی دنیای جاودانە. ئەمانە هەمووی قسەی رووت نییە بەڵكوو دەرسی مەقاماتی سالكان و رێڕەوانی ڕێگای حەقێقەتە.
حاصل عمرم سە سخن بیش نیست
خام بدم، پختە شدم، سوختم
خامی(تەخلیە)، علم الیقین و پوختەیی(تەحلیە)، عین الیقین و سوتانیش(تەجلیە)، حق الیقین
عەشق، عەوداڵی و جەزبە
قەلەندەریەك بە شێوازی رێندانەی حافز:
بە معمار غمت نو ساختم ویرانەی خود را
بە یادت كعبە كردم عاقبت بتخانەی خودرا
فرو ماندند اتبای جهان از چارەام اخر
بە دردی یافتم درمان دل دیوانەی خود را
زسودایت چنان بدنام گشتم در همە عالم
بە گوش خود شنیدم هر گرف افسانەی خود را
بە گرد شمع رویت بس كە گشتم ماندم از پرواز
سرت گردم چە زیبا سوختی پروانەی خود را
ادیب من جلیس من شود در حلقە رندان
بە گوشش گر رسانم نالەی مستانەی خود را
در اقلیم محبت از خربی هاست معموری
بە سیل اشك باید كند اساس خانەی خود را
سراپا نعمتم با این همە درماندگی (خالد)
نمی دانم چە سان ارم بە جا شكرانەی خود را
دونیا پارێزی و زوهد و تەنەسوك
وە ئەوداڵ نەكەم، وەئەوداڵ نەكەم
تاكەی چوون قەیس خۆم وەئەوداڵ نەكەم
بازووی دەروێشیم پڕ خرخاڵ نەكەم
پۆشاكێ جە لونگ شا دەسماڵ نەكەم
چەنی دەیریان ماڵ بە چۆڵ نەكەم
تەحسێڵ رۆزی بە كەشكۆل نەكەم
فەناییم بە خاك سەحرای بەڕ نەكەم
بەو كانی و سێڵاو دیدە تەڕ نەكەم
(خالد) بێ رەفێق رۆژ وەشەو نەكەم
چون تاف ئاوان تەرك خەو نەكەم
بیرۆكەی «خەیام» و پەندگرتن لە دنیا
سایەی این خرگە نیلی كە را مامن بود
یا در این دنیا كجا اسایش یك تن بود…
چشم عبرت برگشا و تاق كسری را ببین
پردەدارش عنكبوت و جغد نوبت زن بود
شهریارانی كە بر اورنگ زرین خفتەاند
نیك بنگر تا كجاشان منزل و مسكن بود
«پا بە خاك اهستە نە (خالد) كە این خاك سیاە
از غبار خەت مە رویان سیمین بود»
پێناسەی ڕێڕەوی كامل و شەرمزاری زاهێدی ڕیاكار و دەغەڵباز
– بە اكسیر حیل هر خاك راهی زر نخواهد شد
همە بد اێل سنگی در بها گوهر نخواهد شد
سلیمانی نزیبد هركە را خاتم بود در كف
هر ان كو اینە می سازد اسكندر نخواهد شد
همە كس خویش را عاشق تواند كرد چون بلبل
ولی پروانەاش جویای ترك سر نخواهد شد
همە گلگون سواری خسرو پرویز نتوان گفت
همە زیبا رخی شیرین دلبر نخواهد شد
بە عالم هر كە بینی (خالد) بیچارە است اما
چو ابراهیم كس زیبندەِ افسر نخواهد شد
پیاهەڵدانێك بۆ ئینسانی كامڵ
-سرور عالم من دلدادە و حیران توام
والە و سرگشتە ی سودای توام
شاە تخت قاب قوسینی تو، من كمتر گدا
كی بود یارای ان گویم كە مهمان توام
رحمت عام تو اب زندگی، من تشنەای
مردە بهر قەترەای از اب حیوان توام…
وەسفی تەجەلی مەعشووق
– زهی شاهی كە ناید غیر اندر رشتەی وێفش
زگنج عرش اعڤم هر دری شهوار می اید …
-سرو و شمشاد و ێنوبر، بید مشك و نارون
ایستادە ێف بە ێف چون دلبران نازنین …
– خوبی و عشق بود خاێ تو كون و مكان
گاە در شیوە یوسف شوی ای دوست عیان
گاە در كسوت یعقوب بە رویش نگران
می كنی جلوە نخست از رخ خوبان جهان
وانكە دیدە ی عشاق درو می نگری …
سەرچاەكان:
1- راوەندی مورتەزا، تاریخ اجتماعی ایران، ج 2، امیركبیر، 2536
2- ازێبا تا نیما، د یحیی ارین پور، ج. 1 ، انتشارات فرانكلین، تهران، 2535
3- زرین كوب د. عبدالحسین، دنبالە جستجو در تێوف ایران، امیركبیر 1366، ێێ 206
4- زرین كوب د. عبدالحسین، ێدای بال سیمرغ، انتشارات سخن، 1379، ل، 117
5- زرین كوب د. عبدالحسین، جستجو در تێوف ایران، امیركبیر 1367
6-نفیسی سەعید، سرچشمە تێوف در ایران، چاپ مروی، 1368 ێ، 197 و 198
7- نەقشبەندی عوسمان، بر پهنە یاد، چاپی اول انتشارات كردستان،1379
8- ێفا زەبیح الله، حماسه سرایی در ایران، امیركبیر 1363، پیش گفتار
9- شمیسا د. سیروس، انواع ادبی، انتشارات فردوس، 1374، ێ120
10- شفیعی كدكنی، درامدی بر ادبیات غنایی، مجله رشد اموزش زبان و ادبیات فارسی، شمارە 33 و 34
11- شفیعی كدكنی د. محمد رەزا، تازیانە های سلوك، انتشارات اگاە، 1372، ل، 72
12- دیوان حافز، بە كوشش د.خ.رهبر، انتشارات ێفی علیشاە، 1370، ل:14
13- مەسنەوی مەولەوی، بە نەقڵ لە موسیقی شعر، شفیعی كدكنی، ل: 37
14- مودەڕڕێس مەلا عبدالكەریم، یادی مەردان، بەرگی دووەم، نەشری كوردستان،1385ل، 488
15- دایرەالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، ێ 377 بە نقل از “الانسان ” ابن عربی
16- محمد بن منور، اسرارالتوحید، تێحیح احمد بهمنیار، تهران، ل 32
17- خرقانی ابوالحسن، رسالەی قشیریە، ، ل 15 بە نەقڵ لە شناخت عرفان و عارفان ایران، علی اێغر حلبی، زوار، 1354، ل، 43
18- حافز نامە، بهاالدین خرمشاهی، بخش اول ل: 403 تا 413
