عەتا قەرەداخی: راپەڕین پرۆژەیەکی تەواو نەکراو.
وشەى راپەڕین هەڵگری مانایەکی گرنگە لە مێژووى کوردو هەموو ئەو گەل و نەتەوانەدا کە وەکو کورد دووچاری ژێردەستەیی دوورو درێژو چەوساندنەوەی بێ سنوور بوونەتەوە. راپەڕین بە گوێرەى کورد هەڵگری دوو مانای ئاشکرایە کە یەکەمیان رەتکردنەوەى پرۆسەى دوورو درێژو بەردەوامی چەوساندنەوەو ژێردەستەیی و دابەشکردنی وڵات و داگیکردنییەتی. دووەمیان لە پشتی ئەو رەتکردنەوەیەوە ئامانجێک هەیە کە ئەویش بیناکردنی پرۆژەى بنیادنانەوەو خۆدرووستکردنەوەیە بۆ ئایندە. کەواتە کاتێ باسی راپەڕینی خەڵکی کوردستان دەکەین دەبێ لەم دوو روانگەیەوە لێی بڕوانین.
بە گوێرەى خاڵی یەکەمیان راپەڕین لە مێژووی کورددا لە مێژە دەستی پێکردووە چونکە لە رابردوویەکی دێرینەوە کورد لە رووی داگیرکەرانی وڵاتەکەیدا راوەستاوەو هەوڵیداوە بوون و دەسەڵاتی ئەوان لەسەر جوگرافیای خۆی رەت بکاتەوە. بۆ ئەو مەبەستەش رێگای جۆراوجۆری خەباتی لەبەر گرتووە. وەکو ئاشکراشە کورد وەکو نەتەوە هەمیشە ناچار کراوە کە رێگا جۆراوجۆرەکانی راپەڕین لەبەر بگرێت چونکە راپەڕین رێگایەک بووە بۆ بەرگری لە خۆکردن و بۆ خۆپاراستن. دیارە شێوازى رەفتارو سیاسەتی دڕندانەى داگیرکەرانی کوردستان کاریگەری ئاشکرای هەبووە لەسەر سرووشتی راپەڕینەکانی کورد.
وەک دەزانین داگیرکەرە جۆراوجۆرەکانی کوردستان رێگای جۆراوجۆریان بەکارهێناوە بۆ زیاتر تێکشکاندنی کەسێتی نەتەوەیی کوردو تەنانەت سڕینەوەى شووناسی ئەم نەتەوەیە. تاکە رێگاش لەبەردەمی کورددا بۆ پارێزگاری کردن لە خۆی و لە بوون و شووناسی نەتەوەیی خۆی رێگای خۆبەدەستەوە نەدان بووە کە ئەویش لە شێوازی راپەڕینی جۆراوجۆردا بەرجەستە بووە. لە چلەکانی سەدەی نۆزدەهەمدا کە سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانی بەرامبەر بە کورد رۆژ لە دوای رۆژ خراپتر دەبوو، کورد بە رابەرایەتی بنەماڵەی بەدرخانییەکان دژی ئەو سیاسەتە دوژمنکارییەی تورکە عەسمانییەکان راپەڕی کە مەبەستیان سڕینەوەى شووناسی کوردی بوو. ئەو راپەڕینەش نایەکی ئاشکرا بوو بە رووی داگیرکەرانی کوردستان و سیاسەتی نامرۆڤانەیاندا بەرامبەر بە گەلی کورد. هەر بە دوای ئەوەدا کە سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانی لە رەوتی خراپی خۆی بەردەوامبوو، شێخ عوبەیدوڵای نەهری لە سەرەتای هەشتاکانی ئەو سەدەیەدا سەرکردایەتی راپەڕینێکی بەربڵاوی کرد دژی دەوڵەتی داگیرکەری تورک و بە مەبەستی بەرگری کردن لە کوردو شووناسی کوردی. هەروەک لە گەیشتنی ئینگلیزەکان بە ناوچەکە لە سەروبەندی جەنگی یەکەمدا شێخ مەحمودی حەفیدزادە سەرکردایەتی راپەڕینی کوردی لە باشووری کوردستان بە دژی سیاسەتی ئینگلیزەکان کرد. بەدوای ئەوەدا راپەوڕینی شێخ سەعیدی پیرانو سمکۆی شەکاک و سەید رەزای دەرسیم و درووستکردنی کۆماری کوردستان لە مهابادو راپەڕینەکانی ساڵانی سی و چلەکانی بارزان و تا دەگاتە شۆڕی ئەیلول و شۆڕشی نوێو خەباتی نەپساوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لە باکور.. هەموو ئەمانە خەباتی کوردن لە پێناوی مافە رەواکانیدا، بەڵام ئەم راپەڕینانە بە هۆی دڕندەی دوژمنانەوە تەنیا سرووشتی چەکدارانەیان هەبووە. گۆڕینی شێوازی خەبات لە راپەڕینی چەکدارییەوە بۆ راپەڕینی مەدەنی لە راپەڕینی بەردەرکی سەرای سلێمانی لە سییەکانی سەدەی بیستدا وەکو قۆناغێکی نوێ لە خەباتی گەلی کورد لە پێناوی مافەکانی و رەتکردنەوەى سیاسەتی ناجۆری دوژمانی داگیرکەردا دادەنرێت.
خەباتی گەلی کورد لە باشووری کوردستاندا سەرباری خەباتی پێشمەرگایەتی لە شاخ، هەر لە سەرەتای هەشتاکانەوە هەنگاوێکی تری ناو، جەماوەری خەڵکی کوردستان ناو بەناو رێگای خۆپیشاندان و شێوازی خەباتی مەدەنیان لەبەر دەگرت. راپەڕینەکانی خوێنکاران لە بەهاری ساڵی 1982 و خۆپیشاندانی جەماوەریی لەو ساڵانەدا لە شارۆچکەکانی وەکو هەڵەبجەو قەڵادزێ و پێنجوێن سەرتای قۆناغێکی نوێن لە خەباتی خەڵکی کوردستاندا دژی داگیرکەری وڵاتەکەیان. هەروەک خۆپیشاندانی خوێندکارانی کورد لە زانکۆکانی سەلاحەدین و موسڵ لە بەهاری 1984 و لەسەروەختی گفتوگۆی نێوان رژێم و یەکێتی نیشتیمانیدا رووبەری خەباتی مەدەنی خەڵکی کوردستانی زیاتر برەو پێدا. ئێمە دەزانین کە لەو خۆپیشاندانە مەدەنیانەى کە خەڵکی کوردستان لە نێوەى یەکەمی هەشتاکانی سەدەی رابردوودا ئەنجامیان دەدا، هێزە سەرکوتکەرەکانی رژێم بە ئاگرو ئاسن رووبەڕی جەماوەری بێ چەکی کوردستان دەبوونەوە، بەڵام جەماوەر جەسوورانەو بێترس درێژەى بەو جۆرە خەباتە دەداو ئەو بۆچوون و تێڕوانینە لە لای خەڵکی کوردستان درووست بوو کە سەرباری بە گرنگء پیرۆز سەیرکردنی خەباتی پێشمەرگایەتی، دەشێ کورد رێگای خەباتی مەدەنی لە رێگای خۆپیشاندانەوە بگرێتەبەر. هەرچەندە ئەم جۆرە خەباتەیات تەنیا بۆ ئەو وڵاتانە دەبێت کە سیستێمی سیاسی و بەڕێوەبردنی دیموکراسی تێدا بێت و جەماوەر لە رێگای خۆپیشاندانەوە فشار بخەنە سەر حکومەت بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانیان کە زیاتر داواکری باشترکردنی بارودۆخی ژیانی جەماوەرە لە رووی ئابوورى و بەشێک لە ئازادییەکانەوە، بەڵام بە گوێرەى سەردەمی دەسەڵاتی رژێمی فاشی بەعسدا نەک هەر دیموکراسی لە عێراقدا نەبوو بەڵکو خودی ئەو سیستێمە سیاسیە لەسەر بنەمای کوشتن و بڕین درووست بووبوو، هەر لەبەر ئەوە بۆ پارێزگاری کردن لە خۆی هەموو تووندو تیژییەکی بەکار دەهێناو ئەوەشی بە مافی رەوای خۆی دەزانی.
وەکو ئاشکرایە خەباتی چەکداری لە کوردستاندا دژی دوژمنی داگیرکەر هەتا ساڵی 1991 بەردەوام بوو واتە هەتا ئەو ساتەوەختەى کە خەباتی خەڵکی کوردستان لە ئەنجامی شکستی هێزەکانی رژێم لە جەنگی دووەمی کەنداودا شێوازێکی تری بە خۆیەوە گرت کە ئەویش شێوازی راپەڕینی بەرفراوانی جەماوەری خەڵکی کوردستان بوو. ئێستا ئێمە رووبەڕووی دوو زاراوەى تر دەبینەوە کە ئەوانیش خۆپیشاندان و راپەڕینە. خۆپیشاندان وەکو لەسەرەوەش ئاماژەمان بۆ کرد شێوازێکی هێمنە کە جەماوەر بە گشتی یان رووبەرێکی دیاریکراو لە جەماوەر لە پێناوی داواکارییەکانیدا لەبەری دەگرێت کە ئەو داواکارییانەش زیاتر خاسێتی داواکارییە پیشەیی یان نیقابییەکانیان هەیە. بەڵام راپەڕین هەروەکو لە ناوەکەیدا دیارە ئەو پرۆسە یان ئۆپەراسیۆنەیە کە ئامانجەکەى رووخاندن یان هەڵوەشاندنەوەى سیستێمێکە بە مەبەستی دامەزراندنی سیستێم یان دەسسەڵاتێکی نوی. هەر لێرەوە ئامانجەکانی راپەڕینی بەهاری 1991 ی جەماوەری خەڵکی کوردستان دەردەکەوێت. لە دوای خراپترین و سەختترین شاڵاوی رژێمی داگیرکەری عێراقی بۆ سەر کوردستان و گەلی کورد کە ئامانجەکەى پاکتاوکردنی رەگەزی گەلی کورد بوو، راپەڕینی جەماوەری خەڵکی کوردستان بە دژی ئەو رژێمە سەرکوتکەرە دەستی پێکرد و بۆ یەکەمجار لە لکاندنی باشووری کوردستان بە عێراقی عەرەبییەوە، کورد لەو راپەڕینە جەماوەرییەدا توانی نیشتیمانەکەی خۆی بە کەرکوکیشەوە رزگار بکات. ئەمەش ئەو راستییەی سەلماند نە کورد دەتوانێت دەستبەرداری بستێک لە نیشتیمانەکەى خۆی بێت، نە داگیرکەریش دەتوانێت بۆ هەتا هەتایە نیشتیمانی کورد داگیر بکات. راپەڕین کە یەکەم چەخماخەى لە دەروازەى راپەڕینەوە دەستی پێکرد لەگەڵ کردنەوەى ئاگری نەورۆزدا دڵی تاریک و تەزیووی کەرکوکیشی رووناک و گەرم کردەوە.
ئەوەی لە راپەڕیندا بینرا یەکێتی گەلی کورد بوو بە هەموو دیدو بۆچوون و تێڕوانینە جیاوازەکانەوە کە وەکو یەکەیەکی یەکگرتوو لە رووی رژێمی داگیرکەرو هێزە سەرکوتکەرەکانیدا راپەڕی و هەر ئەفسوونی ئەو یەکگرتنەش بوو کە چۆکی بە هێزەکانی رژێم دادا. یەکێکی تر لە دەرئەنجامەکانی راپەڕین زیندووبوونەوەى رۆحی مەعنەوی خەڵکی کوردستان بوو کە پاش ئەو هەموو کارەساتانەى کە داگیرکەر بەسەر وڵاتەکەیدا هێنابوو، ئەو راستیە ئاشکرا بوو کە هیچ هێزێک ناتوانێت هەرەس بە گەلی کورد بهێنێت و هەرگیز گیانی بەرگری و بەرخوردان لای ئەم نەتەوەیە هەرەس ناهێنێت. راپەڕین جارێکی تر مەعنەویاتی خەڵکی کوردستانی زیندوو کردەوەو ئەو راستیە بۆ جەماوەر دەرکەوت کە ئەگەر یەکگرتووبن ئەوا هیچ هێزێک ناتوانێت لە روویاندا بووەستێت.
ئێمە دەزانین هەرچەندە راپەڕین بۆ ماوەیەکی کورت دووچاری شکست هات بەڵام هێزی راپەڕین نەبەزیبوو. ئەگەر راپەڕینی یەکەم وەکو سەرەتای پرۆژەیەک سەیر بکەین ئەوا ئەو پرۆژەیە بەردەوام بوو تا هێزەکانی رژێم لە دوای شکستی یەکەمی راپەرین ناچار بوون رووبەرێکی فراوان لە کوردستان چۆڵ بکەن و سەرئەنجام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر ئەو رووبەرە جوگرافییە پێکهات. کە ئەویش بەرهەمی راپەڕینی بەهاری ساڵی 1991 ی جەماوەری خەڵکی کوردستانء خەباتی نەپساوەى هێزی پێشمەرگە بوو. ئەگەر ئێمە وەکو پرۆژەیەک سەیری راپەڕین بکەین هەرچەندە لە خۆیدا خاسێتی پرۆژەى نەبوو، وەکو جۆرێک لە کاردانەوە بەرامبەر بە سیاسەتی دڕندانەی بەعس، راپەڕین روویدا بەڵام هێشتا لەو رووە راپەڕبن وەکو پرۆژەیەکی ناتەواو ماوەتەوە و تەواوو کردنی ئەو پرۆژەیە بە گێڕانەوەى تەواوی ئەو بەشە فراوانەى کوردستان دەبێت کە تاکو ئێستاش لە ژێر سایەی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیدایە. هەنگاوی دووەمى پرۆژەى راپەڕینیش سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانە لەسەر جوگرافیای کوردستان چونکە کاتێ جەماوەر لە راپەڕینێکی عەفەویدا هەموو کوردستانی رزگارکرد، مانای ئەوە بوو، بە داگیرکەری وڵاتەکەیی گووت ئەمە خاک و نیشتیمانی ئێمەیەو ئەمڕۆ یان سبەی تۆی لێدەردەکەینو تەنیا خۆمان مافی ئەوەمان هەیە وڵاتی خۆمان بەڕێوەببەین. بێگومان سەرباری ئازادکردنی هەموو کوردستان و سەربەخۆیی و پێکهێنانی دەىوڵەتی سەربەخۆی کوردی ئامانجێکی تری راپەڕینیش بیناکردنی سیستێمێکی فەرمانڕەواییە کە نوێنەرایەتی هەموو خەڵکی کوردستان بکاتو ئازادیو عەدالەتی کۆمەڵایەتیو بیناکردنەوەى کوردستان و گواستنەوەى کۆمەڵگەی کوردی لە کۆمەڵگەیەکی بەکارهێنەرەوە بگوازێتەوە بۆ کۆمەڵگەیەکی بەرهەمهێن، هەتا کەسێتی کوردی ببێتە کەسێتییەکی کاراو لەسەر پێی خۆی رابوەستێت بۆ ئەوەى جارێکیتر داگیرکەرانی کوردستان نەتوانن شکست بەو کەسێتییە بهێنن چونکە پرۆژەى راپەڕین کاتێک دەبێتە پرۆژەیەکی تەواو کە کەسێتی کوردی لە باری هەست بە شکست و پاشکۆیەتی رزگار بکرێتو ببێتە کەسێتییەک هەست بە بوونی راستەقینەى خۆی بکاتو لەسەر پێی خۆی رابوەستێتو لەبەردەمی کەسدا نەچەمێتەوە. هەر ئەوکاتەش مرۆڤی کورد هەست دەکات کە ئەم خاوەنی خۆی و نیشتیمانی خۆیەتی هەر ئەو کاتەش ئاستی ئینتیمای نەتەوەییو نیشتیمانی لای تاک بە تاکی کورد بەهێز دەبێت کە هەست بکات لەسەر خاکی خۆیو لەسایەی دەسەڵاتی خۆماڵی کوردیدا بوونو کەرامەتو ژیانو هەموو مافەکانی پارێزراوەو ئەوەش وای لێدەکات بە دڵسۆزی ئەرکەکانی جێبەجێ بکات.
ئێستا کە بیست و شەش ساڵ بەسەر راپەڕینی خەڵکی باشوورى کوردستاندا تێدەپەڕێت، کوردستان لە لایەکەوە لە شەڕى نەگریسی داعشەوە ئاڵاوە، لە لایەکی ترەوە قەیرانی دارایی یەخەى خەڵکەکەى گرتووەو لەبارودۆخێکی خراپدا دەژى، هاوکات قەیرانی سیاسی بەردەوامەو حیزبەکانی باشوور خەریکی درۆدەلەسەو خەڵک خەڵەتاندنن و ئەگەر لە رووى کارو سیاسەتیانەوە سەیریان بکەیت، زۆربەیان نەک لە حیزبگەلێک ناکەن کە خەباتیان بۆ ئازادى کردبێـت و لە راپەڕیندا رۆڵیان بینیبێت، بەڵکو لە قاچاخچی و وێرانکەرى وڵات دەچن. نوخبەى سیاسیش کە تا راپەڕین و دواتریش خەڵک وەکو خەباتگێڕ سەیرى دەکردن و رێزیان لێدەگرتن، ئێستا رەنگە ناشیرینترین نوخبە بن لە کوردستاندا. ئەوەتا دەبینین لەم چرکەساتە هەستیارەشدا بە بە ناوى درۆى نیشتیانپەروەرى و خواستی جەماوەرەوە، بۆ سەرقاڵکردنی خەڵک بۆ ئەوەى گۆمەکە لێڵتربێت و ئەوان مەلەى دزى و بەتاڵانبردنی سامانی میللەتی تێدا بکەن، خەریکی ئاڵۆزتر کردنی بارودۆخەکەن. ئەمیان لەملا پەلامارى کۆمپانیاى نەوتی کەرکوک دەدات و ئەویشیان وەک ئەوەى جوان شەنگاڵی پارستبێت، خۆیان بە خاوەنی تاپۆى سوورى ئەوێ دەزانن، کاکى پێکەکەش لەبرى ئەوەى هەوڵبدات شارەکانی باکور رزگار بکات، رۆڵی نەرێنی هەیەو زیاتر بارودۆخی باشوور ئاڵۆز دەکات و وادەزانێت رزگارکردنی کوردستان لە شەنگاڵەوە دەست پێدەکات و بە لەناوبردنی پارتی تەپڵی ئەو سەرکەوتنە لێدەدرێت. بەداخەوە عەقڵی سیاسی کوردى گۆڕانکارى بەسەردا نایەت، بۆیە بۆ گۆڕانکارى ریشەیی لە کوردستاندا دەبێ چاواڕوانی راپەڕینێکی قوڵترو بەهێزتر لە راپەڕینی 1991ى باشوور بکەین، راپەڕینێک کە ئەم عەقڵە سیاسیە لاوازەى لە هەر چوارپارچەى کوردستان بەردەوامەو لە رووى نەتەوەییەوە ناکاراو ناکاریگەرو بێگەوهەرە، رابماڵێت و لە ریشەوە دەریبهێنێت و عەقڵێکی نوێی سیاسی نەتەوەیی بەرهەم بهێنێت کە نەتەوەو نیشتیمان لەپێش هەموو شتێکی ترەوە دابنێت، ئەوەش بێگومان تەنیا بە راپەڕینی کەلتوورى دەبێت کە مەبەست لێی رێنیسانسێکی نەتەوەیی گشتگرە کە لە توانایدا هەبێت ئەوەى ئێستا بەلاوە بنێت و نوێ لە شوێنیدا بنیاد بنێت، نوێیەک کە جێگاى حیزبی نانەتەوەیی و نانیشتیمانی تێدا نەبێـەوە، نوێیەک کە جێگاى ئەم نوخبە سیاسیە نەخۆش و قاچاخى و درۆزن و بێشەرمەى ئێستاى تێدا نەبێتەوە کە بەناوى نەتەوەو نیشتیمان و ئازادى و دیموکراسیەوە بە ئەندازەى داگیرکەرانی کوردستان رۆڵیان هەبووەو هەیە لە تێکشکاندنی کەسێتی نەتەوەیی کورددا.
