داریوش ميـهرجۆیی: سەرەتایەك بۆ سەرهەڵدانی، چەمكی جوانیناسی هونەری.
وەرگێڕانی لە فارسييەوە: عادل محەمەدپوور
وشەی «جوانیناسی» یان «علم الجمال» بەو چەشنە كە لەزوانی فارسیدا باوە، هاواتای وشەی Aesthetic بەكاربراوەو لە داڕشتنێكی قووڵی فەلسەفیيەوە سەرچاوە دەگرێ كە هەڵگری ئەركی دۆزینەوە و پێناسەی واتای چەمكی جوانی و ڕەهەندەكانی ئەم دیاردەيە. ئەگەرچی بیرمەندانی ڕابردوو، لە بنەڕەتدا واتای ئەم چەمكەیان كە بە شتێكی پەیوەندیدار بە هەستەكانەوە دەزانی و جەختیشیان لەسەر ڕوڵی ناسین و ماریفەت بەخشی، ئەم دیاردەیە دەكرد. بەڵام بەم حاڵەیشەوە جوانیناسی وەك چەمكێكی ڕێڕەومەند و جیاواز لە زەمینەی زانست و فەلسەفەدا، تاكو ناڤینی سەدەی هەژدە، بە قوتابخانەیەكی تاكی و سەربەخۆ نەدەژمێررا و پێمۆركی تایبەتی پێوە دیار نەبوو. بیرمەندان و فەیلەسووفانی ڕابردوو ڕاڤە بابەتیەكارییەكانی خۆیان لەسەر «جوانی و هونەر» بەشێوەی تەنیشتی و لاپوازی ئەنجام دەدا. ئەگەرچی لە زەمینەی مێتافیزیك، ماریفەت ناسی، سیاسەت و ئاكار ـ ئەخلاق/دا لە ڕووبەرێكی بەرفراوانی فیكریدا چالاكییەكی زۆر نواندرا، بەڵام بەچاوێكی لاوەكی و غەیر سەرەكی دەیان ڕوانییە چەمكی؛ جوانیناسی. لە ناڤینی سەدەی هەژدەدا ئەلێكساندێر بۆمگارتێن واتایەكی نوێی بۆ ئەم وشە دەستوپێــكرد و خستیە سەر هێڵێكی سەر ڕاست و ڕێڕەودار. ئەم نووسەرە جوانیناسی لە ڕەهەندی بابەتێتی و بەرچاوێتی و عەینیەت(هەستەكان) گواستیەوە بۆ سەر واتای ناوەرۆكی و ناخەكی جوانی و هونەر. بەم جۆرە واتایەكی تاكی و بایەخداری بەم دیاردەیە بەخشی.
لە ڕوانینی بۆمگارتێن/دا، تێڕامانی مرۆڤ بۆجیهان: سێ ڕەهەندە: حەق، چاكە (نیك) و جوانی. دەیگوت: لەحاستی جوانیدا كۆتایی كراوە و جوانيناسی بەدەستیكەم و بێــبایەخگیراوە.
بیرمەندانی ڕابردوو، واتای حەقیقەت/یان بە چاكە لێكدەدایەوە و ئاكاریشیان(ئەخلاق) بەهەمان پێوەری هەڵاواردنی چاكە و دزێو دەزانی. پێویست بوو لەسەر ڕەهەندی تری حەق واتە جوانی ئەو چەمكە باسوخواز و شیكاری و تێفكرینی زۆرتر بكردرابا و چەمكێكی تری فەلسەفی بنیاد بنرابا تاكو بەم پێودانگە دزێو لەچاكە بپاڵێورابا.
ئەمە، كە بۆ تاپێش لە ناڤینی سەدەی هەژدە، بیرۆكەی پۆلێنكردن و هەڵاواردنی چەمكی؛ جوانیناسی نەكەوتە نێومێشكی بیرمەندانی ڕۆژئاواوە باسێكی ئاوهەڵگرە و پێویستی بە ڕاڤەكاری و تێڕامانی زۆرتر هەیە.
ئیفلاتوون، بەپێچەوانەی فەلسەفە كە بۆی حەقێقەتێكی باڵا و ترۆپكدار بوو؛ شیعر و شاعیری بە دیاردەیەكی ناواقیعی و پلەیەكی نزم، زۆر لەخواری فەلسەفەوە دادەنا و تەنانەت شاعیرانی لە ئۆتۆپیا/ی خەیاڵی و جەماوەری خۆی خۆی قورتار دەكرد.
ئەرەستوو، بە مەبەستی توێژكاریی شیعر و دراما نەوەك بەمەبەستی شیكاری فەلسەفەی هونەر و جوانیناسی ـ لەبارەی بووتیقا و شیعر و شاعیری/یەوە، كتێبێكی سەربەخۆ و جیاوازی نووسی.
ئەمە كە جوانی/يە؛ چلۆن دەبێتە بەردی بناغەی ئەندێشەیەكی سەربەخۆ و ڕێڕەومەند و جوانیناسی وەك چەمكێكی نوێباو سەردەكەوێ، باسێكە كە دەبێ بنچك و سەرهەڵدانەكەی لە هزری بیرمەندانی ڕۆژئاواوە بدۆزینەوە و چلۆنایەتی ئەم بزاڤە لەسەدەكانی ناڤین بەدواوە، بزانین: لە سەرەتای خولەكانی نوێ لە فەلسەفەی ڕۆژئاوادا لەوێدا كە ئپیستمە (معرفت) و جووڵەی مەعریفی كەسێتی پەیدادەكا و پرۆسەی بەرجەستەی زەین (Subgect) لەبیرۆكەی «می اندیشم پس هستم» دا واتە: بیردەكەمەوە كە وا هەم، شكڵدەگرێ و خۆی دەنوێنێ. لە ڕوانگەی دێكارت/دا پێشكەوتنی ئاگايی (تقدم آگاهی) بەردی بناغەی بیرۆكەی فەلسەفەيە. نەفسی بیرمەند (Cogito) لەلایەكەوە، ئوبژە(Object)یش. متعلق اگاهی ـ لەلایەكی ترەوە. هەروەها لە ڕەهەندی فیكری كانت و هێگل/دا بیرۆكەی پێشكەوتنی ئاگايی و ڕەسەنایەتی زەین (ايالت ژهن) هەستدەكرێ. دێكارت چەندان باوەڕی بەزانستی جوانی نییە، بەڵام پاش ئەم بیرمەندە، ئەم چەمكە فیكریە لە ڕێگەی ئەندێشەكانی كانت و شیلێر/ـەوە لە پانتایی هەستخوازیدا(حسگەرایی، Sensuousness)سەریهەڵدا و دەسەڵاتی عەقڵ و ئاوەزی خستە ژێر گوشار و مەترسییەوە.
كانتKant ، بە ڕەخنەگرتن لەهێزی داوەری (قوە داوری)، لەواقیع دا، بە هەوەڵین بیرمەند دەژمێررێ كە بڕیارەكانی جوانیناسی هاوسەنگ بە بڕیارە ئاكاریەكان ئەخلاق دەزانێ، بەڵام نە ناوێكی لە زانستی هەستەكان (حەواس) بە واتا كۆنەكەی برد و نە لەبارەی زانستی جوانییەوە هاتە گۆ!
هێگــڵ Hegel، ئەم چەمكەی هێنایە نێو دەزگای مەزنی فەلسەفی خۆیەوە و پلەیەكی بەرزی پێبەخشی: جوانی: «ڕووناكییەكی كامڵە یان وێنەیەكە لەودیوی پەردەی نادیاری جیهانی دەرەكی». و «تەنیا هونەرە كە بەڕاستی جوانە» چونكە هونەر خولقێنراو لە ڕۆح».
«ماركس و ئەنجلز» بریسكایی جوانی كامڵیان لە ئاسمانەكان كێشایە خوارێ و خستیانە نێودڵی جیهانی دەرەكی و ژێر دەسەڵاتی مرۆڤەوە. بەپێچەوانە، سووريالیستەكان و ئۆگرانی تیۆری هونەر بۆ هونەر ئەم چەمكەیان كرد بە نواندنگەی ڕۆیاكان و جیهانی ناوەكی و دنیای بێــئاگایی و لاشعوور…
ئەم چەمكە ئەمڕۆژە دووچاری قەیران و سەرلێشێواوی تایبەتی بووە و لەم سەدەی بیستەمەدا ڕوخساری هەمە چەشنەی لێــدیتراوە. لەلایەكەوە، لەلایەن هۆگرانی ئوردووگای «مۆدێڕنیزم» ەوە بە چالاكی ئازادانەی زەین و ئەفراندنی خەیاڵ، هەرچەشنە چالاكی لۆژیكی عەقڵ ڕەت كراوەتەوە، لەلایەكی دیكەوە بووەتە كەرەسەیەك لەخزمەت ڕێكخراوە ئایدیۆلۆژیكیەكان بۆ بەردەوامی چەپاندنی دەسەڵاتی سیاسی و ملهوڕی زلهێزەكان.
وەك هەر ڕێبازێكی فیكری تر دەبێ بنەمای سەرهەڵدانی تیۆری «جوانیناسی» نوێ، پەیوەند بە بزاڤی هزری هيگــڵ/ــەوە بزانین. پاش ئەم بیرمەندە لەلایەكەوە لە جەرگەی فیكری بیرمەندانی ئێگزیستانسیالیزم؛ كی یر كەگور، هایدگەر، سارتر و یاسپرس و…… و لەلایەكی ترەوە لەتیۆری ماركسیستەكان، ئەندێشەی لۆكاچ و ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفۆرت، بەتایبەت لەم بۆچوونەی دواییدا، وەك بابەتێكی مەوزووعی و شیاوی تێفكرین كەوتۆتە ژێر باس و توێژینەوەی هەمەلایەنە. بە چاو نووقاندن لە بۆچوونە توێژكارانەی پۆزیتیویستەكان لەبارەی جوانیناسییەوە، تەنیا ئەم دیاردە، لە دەقی داڕشتنی زوان و شێوەی كاربردی واژە و ڕواڵەتی گوزارە و میزانی توێژكاری و ئیعتباری لۆژیكی گوزارەدا دەنرخێنن. هێشتا جڵەوی ئەندێشەكانی جوانیناسی وا بەدەست دوو قوتابخانەی ئێگزیستانسیالیزم و ماركسیزم/ـەوە.
مارتین جەی، لەكتێبە خەیاڵی و جەدەلیەكەی خۆیدا، كە تەژی بەم قوتابخانەتە، باس و لێكۆڵینەی هەمەلایەنەی كردووە، لە بەشێكی ئەم كتێبەدا لە بارەی سەرهەڵدانی قوتابخانەی فرانكفۆرت لە قەولی جۆرج ئیشتاینێر/ــەوە، دەنووسێ: ڕەخنەی جوانیناسی «ماركسی» لە دوو سەرچاوەی جۆراوجۆرەوە، سەرچاوەی گرتووە و بەشێوەی گشتی دوو ڕێگای جۆراوجۆری بڕیوە.
لەبارەی پۆزیتیویستەكان، ڕێگای ئەوەڵ، لەنووسراوەكانی لينین/دا لەبارەی هونەر و ئەدەبیات سەری هەڵداوە كەپاشان لەلایەن ژێدانۆف/ـەوە لە كۆنگرەی نووسەرانی شۆرەویدا لەساڵی 1934 كودبەندی بۆ كراوە، بەپێی ئەم پۆلێنە تەنیا ئەو دەستە بەرهەمە ئەدەبیانە بایەخدارن كە پیشاندەری پێشمەرگایەتی و ڕوڵی پارتیزانیگەری سیاسی بن و وان لەخزمەتی بەرژەوەندی سیاسی و ئامانجی حیزبایەتیدا. لينین وای دەزانی ئەم مەنهەجە ئەدەبیە دەبێتە هۆكاریێكی كاریگەر بۆ سەركوتكردنی فورماڵیسم (شكڵــگەرایی) هەست پێكراو لەسەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا. ئەم بزاڤە ئەدەبیە پاش بڕینی ڕێگای تەواوی و تەنگەژەی زۆر، ئاڵ و گۆڕ بە سەریدا هات و بوو بە نەریتێكی وشك و بێبایەخ بەناو قوتابخانەی ڕێئالیزمی سۆسیالیستی ستالینی.
ڕێگای يەكەم، كە زۆر پڕبارتر و بەرچاوترە، لەدەقی نووسراوەكانی «ئەنجلز» دا بەدیدەكرێ كە ئەم بیرمەندە بایەخی كاری هونەری و ڕادەی كاردانەوەی كۆمەڵایەتی و مەبەستە سیاسی و ئایدیۆلۆژیەكانی دانەری بەرهەمەكەی لێكهەڵاوارد و زۆرتر لەسەر ڕادەی گرینگی كۆمەڵایەتی بەرهەمەكە جەختی دەكرد. ئەنجلز لەو باوەڕەدا بوو كەناوەڕۆكی كۆمەڵایەتی و بابەتی بەرهەمەكە، پێدەچێ بە پێچەوانەی مەبەستەقووڵەكانی هونەرمەند، شتێك بێ، جیاواز لە بنەمای چینایەتی دانەرەكە.
ڕێگای دووەم، لەلایەن زۆربەی بیرمەندان و ڕەخنەگرانی غەیر ڕووسییەوە، ڕەچاوكراوە و ئەم ڕێبازە لەلایەن مایكڵ كرۆز/ـەوە بە پاراماركسیست نێودێركراوە. لە پاراماركسیستەكان دەتوانین: لە ژان پول سارتر و لۆسین گوڵدمن لە فەرانسا، ئێدموند و یاسۆن و سیدنی فینكلشتاین لە ئامریكا و ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفورتی ئاڵمان: هۆركهایمێر و ئادۆڕنۆ و بونیامین و ماركۆزە و ئێڕنێست بلۆخ و لەئەندامانی لاوتر: هابێرماس ناو ببەین. لە ڕوانگەی ئێشتاینێر/ـەوە چارەنووسی لۆكاچ جیاوازترە. لۆكاچ بیرۆكەیەكی پێچراوە و هەمەلایەنەی هەیە كە كاردانەوەی، كەم تا زۆری لەسەر هەموو ئەو بیرمەندانەدا هەبووە. جگە لەمیشە، لۆكاچ نێوان ماركسیستە سەلەفیەكان و پاراماركسیستەكان، ڕوڵی ناوجیكەر و داوەری هەبووە و تێكۆشاوە بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی نێوان ئەو دوو ڕەهەندە فیكرییە.
سەرچاوە: پێشەكی كتێبی بعد زیباشناسی، هربرت ماركوزە، ن: داریوش مێهرجۆیی
