عادل محەمەدپوور: ستایشكارانی دایك.
ئاماژە:
هەڵسەنگاندنێكی شێوازناسانەی بابەتی فیكری- ئەدەبی- زوانی نێوان دوو دەقی لیریكی
« قلب مادر/ ی ئیرەج میرزا بە فارسی و دڵی دایك/ی قانعی مەریوانی بە كوردی »
ئیرەج میرزا (1344-1291 ك.م)
كوڕی غوڵامحسێن میرزا سەدرولشوعەرا، شاعيری ناودار و بەدەسەڵاتی سەردەمی بزاڤی مەشرووتەی ئێرانی لە ساڵی (1291)ی كۆچی مانگی لە شاری تەورێزخونچەی تەمەنی دەپشكوێ. باوك و باوەگەورەی هەردوو خاوەن چێژی شيعری دەبن؛ ئیرەجیش هەر ئەم دیاردە لەوانەوە بە زگماگ وەردەگرێ. هەر لە منداڵییەوە لەو شارە زوانی فارسی، عەرەبی و فەرانسی فێردەبێ. لە تافی شانزەساڵیدا دەبێتە خاوەن هاوسەر و خێزان؛ لە هەمان تافی لاوێتیدا چێژی هونەری دەڕسكێ و دەست دەكا بە شيعر وتنەوە و لە لایەن ئەمیر نێزام كە خۆی ئەدیب، بیرمەند و شيعرناس دەبێ؛ خەڵات و ستایش دەكرێ. ئیرەج لە نۆزدە ساڵیدا دەبێ بە شاعيری دەرباری موزەفەرەدین شا، چەند جار بۆ سەفەر رەسمی ڕەوانەی ئەرووپا دەكرێ و ماوەیەك لە گومرێكی كرماشان دەكرێ بە وەرگێڕی ڕاوێژكارە بەلژیكییەكان و پاشان بۆ ماوەیەك دەبێ بە بەرپرسی سندۆقی پۆست و گومرك لە (سنە) ناوەندی پارێزگای كوردستان و… تا كۆتایی ژیانی، چەندین ئەركی ئیداری – سیاسی – كارگوزاری پێدەسپێردرێ. تا كو لە ڕۆژی 28ی شەعبانی ساڵی 1344 (ك.م) بەهۆی وەستانی دڵ لەم دنیا ماڵاوایی دەكا. دەڵێن سەرەتا لەم شاعيرە نزیكەی چوار هەزار بەیت شيعر كە زۆربەیان شيعری گلێرگە و تارۆز و گاڵتەجاڕی و … كە بە زوانێكی ساكار و گوتاری نووسراون؛ بە جێماوە و لە دیوانێكدا چاپكراوە و خەسرەو میرزای كۆڕی پێشەكی بۆ نووسیوە. لەم دواییەدا دیوانەكەی بە هەوڵی دوكتۆر محمدجعفر محجوب لە ساڵی 1342 ی كۆچی هەتاوی سەرجەم شيعرەكانی لەگەڵ ژیاننامەی بڵاوكراوەتەوە و چوار جار لە چاپدراوە. یەكێك لەو شيعرە باشانە، شيعری «دڵی دایك»ە و قانع/یش ناوەڕۆكی ئەم تێكستەی وەرگێڕاوەتەوە سەر لاوژەی كوردی سۆرانی و لەم وتارەدا دەخرێتە بەر تیشكی بەراوردكاری زوانی- ئەدەبی و لە سەر ئەم دوو دەقە باسدەكەین.
قانع (1898-1965 ز)
سەرەتای وەرزی تاڵی ژیانی ئەم شاعيرە لە كۆتایی ساڵەكانی سەدەی نۆزدەیەمەوە، واتە لە ساڵی 1898ز دەستپێدەكات. دوای ئەوەی دەرەبەگەكانی ناوچەی مەریوان ئەم شاعيرەیان ئاوارە كردوە و مڵك و ماڵی داگیر كراوە، بە دەم ئەم لێقۆماویەوە وەكو مناڵی دەربەدەرێك لە ڕۆژی 15ی ئەیلوولی هەمان ساڵ لە ئاوایی ڕیشێن لە بناری شارەزوور لە دوای چواردە خوشك چاوی بە دنیا هەڵهێناوە. بەو حاڵەشەوە كڵۆڵی دەستی لە یەخەی نەكردەوە؛ لە تەمەنی 40 ڕۆژیدا باوكی كۆچی دوایی دەكات و تازە پێڕەوەكە ئەبێ دایكیشی دەمرێ، مامەكانی نازی ئەكێشن.
تا ماوەیەك بەهۆی خزمێكی دووریانەوە كە خەڵكی(چۆڕ، ئاوایێك لە مەریوان) ئەبێ، پێــئەنێتە زەمینەی ژیانێكی ترەوە. ناوبراو ئەیباتە لای خۆی و لە حوجرە ئەینێتە خوێندن. هەر لەو تافەدا دەس ئەكا بە شيعر وتنەوە، شيعر لەو كاتەدا شەوچەرەی كۆڕی شەوانە و كەرەسەی ڕۆشنبیركردنی جەماوەر دەبێ، بۆیە ئەمیش یەكێك ئەبێ لە سەوداسەرەكانی بازاڕی شيعر. چمكی ئاگری یەكەمین شەڕی جیهانی لەم كاتانەدا دەگەێیتە ناوچەی مەریوان و قانع ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەم شەڕەدا بەشداری ئەكات و كاردانەوەی ئەبێ لەسەر بیر و هزری ئەم شاعيرە.
لە سەرەتای چلەكانەوە، بەتایبەتی لە ڕۆژگاری دووەمین شەڕی جیهانیدا، ڕێبازی ســۆشیالیستی وەكو دیاردەیەكی سیاسی زیندوو لەناو شيعرەكانیدا دەركەوت و سەریهەڵدا. هاتنە پێشەوەی بازاڕی دووەمین شەڕی جیهانی ناوەرۆكێكی نوێی خستە ناوشيعرەكانی. بەلایەوە وابوو دوای كۆتایی شەڕ مەسەلەی نەتەوە ژێردەستەكان بە تایبەت گەلی كورد بە لایەكا ئەخرێ.
لە سەرەتای پەنجاكاندا دەستی كرد بە چاپكردنی هەندێك لە شيعرەكانی بە هاریكاری چەند دۆستێك لەوانە: مامۆستا عەلائەدین سەجادی و شوكور مستەفا و كاك برایم ناوێك و… (گوڵاڵەی مەریوان، باخچەی كوردستان، چوارباخی پێنجوێن، شاخی هۆرامان و دەشتی گەرمیان).
بەهاری ساڵی 1965 دا بە ماڵەوە لە دێی لەنگەدێ لە ناوچەی شلێر نیشتەجێ ئەبێ و بە نەخۆشی لە 7/5/1965 لە تەمەنی 67 ساڵیدا بە دەم گۆشەگیرییەوە كۆچی دوایی ئەكات، تەرمەكەی لە گۆرستانی شێخ ئەوڕەحمان كە گۆڕستانێكی بچووكە و كەوتۆتە بەری ڕۆژاوای دێی ناوبراو نێژراوە. لەسەر سێ پارچە بەردی مەڕمەڕ كورتەیەكی مێژووی ژیانی و ئەم چوارینە شيعرەی خۆی لە سەر نووسراوە:
نەبوو رۆژێ لە كوردستان سەرۆكێ یا خۆ خەمخوارێ
هەمیشە ئەبێ كوردان بەڵاو ناسۆری لێ بارێ
ئەگەر مردم لە سەر قەبرم بنووسن توخوا یاران:
شەهیدی عەشقی میللەت بووی، كەچی نەتدی پەلامارێ
پاش كۆچی دوایی، بەشی یەكەم لە شيعرەكانی كە ناوی گوڵاڵەی مەریوان بوو لە چاپ درایەوە، لەگەڵ بەشی یەكەمی پاشمەرگەكەی چاپكرا. پاشان سەرجەم شيعرەكانی لە كتێبێكدا بەناوی دیوانی قانع، شاعيری چەوساوەكانی كوردستان، لەلایەن بورهان قانع لە چاپ دراوە.
شيعرەكانی ڕوخسار و ناخی ژیان و باری كۆمەڵایەتی ئەو قۆناغەی تیا دیارە كە تیایدا ژیاوە و پیایانا ڕۆیشتوە. ناوەڕۆكی شيعرەكانی ئاوێنەی واقیعی تاڵی ژیانی خۆی و كۆمەڵی كوردەواری هاوچەرخی خۆی نيشان ئەدات.
(بڕوانە: دیوانی قانع، شاعيری چەوساوەكانی كوردستان،
كۆكردنەوەی بورهان قانع، چاپی دووەم 1999)
هەروەها كە باسكرا، كاتی ژیانی ئەم دوو شاعيرە لە یەك سەردەمدا بووە؛ ئیرەج شاعيرێكی باڵادەستی خوێندەواری فەرمی سەر بە كاستی دەسەڵات؛ بەڵام قانع شاعيری نەتەوەیەكی بندەست و چەوساوە و كۆیلە و دەستپەروەردەی حوجرەی كوردەواری و فڕێدراوی دەستی دەسەڵات.
شيعری “دڵی دایك” ی ئیرەج لە بنەوەڕا پارچە هەڵبەستێكە بە زوانی “ئاڵمانی” كە ئیرەج بە مەبەستی بەشداری لە كێبەركێی ئەدەبی لە گۆڤاری “ئێران شەهر” چاپی بەڕلین، وەریگێڕاوەتەوە سەر زوانی فارسی. ئەم دەقە نێردراوە بۆ ئەو گۆڤارە و لە كێبەركێكەدا ئیرەج پلەی یەكەمی وەدەسهێناوە. ئەم دەقە شيعرییە بە قەدرێ بە دەسەڵاتی هونەری و تەكنیكی شاعيرانە وەرگێڕراوەتەوە كە بوەتە هۆی ناوبانگی شاعيرەكە و شيعرەكەیش بوە بە ڕۆژێڤی ڕۆژنامەكان و تەنانەت بە دەنگی قمرالملوك وزیری گۆرانیبێژی بەناوبانگی ئەو دەمە، خوێنرایە سەر سەفحەی گرامافۆن و بوو بە شاكاری ئەدەبی وەخت. ئەم شيعرە تەنیا ناوی وەرگێڕانە، ئەگینا، ئیرەج ئەم دەقەی دووبارە بە شێوازێكی نوێ و داهێنانە، خوڵقاندوە كە كەس هەست بە تێم(Tem) و فەزای وەرگێڕان ناكات. لەچاو دەقە ئاڵمانییەكەی دەقەكەی ئیرەج، سەد قات بە پێزتر و هونەرمەندانەتر ئەفڕێندراوە. لەو دەمەیدا لەم دەقە بە باشی لەلایەن خاوەنڕایان و ڕەخنەگرانەوە پێشوازی لێكرا. د. یحیی ارین پور لە كتێبی از صبا تا نیما دەڵێ: ” ئیرەج شاعيرێكی بە دەسەڵات و مەزنە و دەچێتە ڕیزی پێشاهەنگانی سادەبێژییەوە”. یان بە قەولی سعید نفیسی ” ئیرەج شیرینترین شاعيری سەردەمە”.
دەقەكەی ئیرەج: قلب مادر
داد معشوقه به عاشق پیغام
كه كند مادڕ تو با من جنگ
هر كجا بیندم از دور، كند
چهره پر چین و جبین پر آژنگ
با نگاه غچب آلود زند
بر دل نازك من تیر خدنگ
از در خانه مرا گرد كند
هم چو سنگ از دهن قلماسنگ
مادر سنگ دلت، تا زنده است
شهد در كام من و توست شرنگ
نشوم یك دل و یك رنگ تو را
تا نسازی دل او از خون رنگ
گر تو خواهی به وێالم برسی
باید این ساعت بی خوف و درنگ
رَوی و سینه ی تنگ اش بدُری
دل برون آری از آن سینه ی تنگ
گرم و خونین به منش باز آری
تا برد ز آینه ی قلبم زنگ
عاشق بی خرد ناهنجار
نه، بل آن فاسق بی عێمت و ننگ
حرمت مادری از یاد ببرد
مست از باده و دیوانه ز بنگ
رفت و مادر افكند به خاك
سینه بدرید و دل آورد به چنگ
قێد سرمنزل معشوقه نمود
دل مادر به كفش چون نارنگ
از قچا خورد دم در به زمین
و اندكی رنجه شد او را آرنگ
آن دل گرم كه جان داشت هنوز
اوفتاد از كف آن بی فرهنگ
از زمین باز چو برخاست، نمود
پی برداشتن دل، آهنگ
دید كز آن دل آغشته به خون
آید آهسته برون این آهنگ:
«آه دست پسرم یافت خراش!
وای پای پسرم خورد به سنگ!»
دەقەكەی قانع: دڵی دایك
“جارێكیان لاوێك سەرگەرموو مەغروور
لە ناو یارانا بە نەزان، مەشهوور
ئەیدا لە دایكی هەتا ئەیتوانی
وتاری باوكی بە هیچ ئەزانی
دڵی چووە سەر دراوسێ ماڵێ
ژنێكی زۆر زان خۆش خەت و خاڵێ
ئیشارە بە چاو پێكەنین بە دەم
بە بەینیانا چوو، لە زۆر و لە كەم
گا شەڕە چەپۆك، گا پاڵ پێوەنان
هەتاكوو ئیشیان لە ئیش ترازان
دایكی لاوەكە بەم ئیشەی زانی
كەوتە تەدبیری زۆر بە ئاسانی
وتی خوشكەكەم مەیێ بۆ ماڵم
خرابمان مەكەو مەشكێنە باڵم
ئەم كوڕەی منە سەرسەری مەكە
لە ژینی دونیا بێبەری مەكە
ژنی دراوسێ كەزانی وایە
تەركی ماڵی كرد نەهات بۆ كایە
لە پاش یەك دوو رۆژ، كوڕە هیلاك بوو
بۆ نەهاتنی یار تەواو خەمناك بوو
شەوێك لەشەوان زۆر بە پەنهانی
چوو بۆلای دۆسە هیچ كەس نەیزانی
وتی گیانەكەم بۆ تەركت كردم
بەچاوت قەسەم ئەوا من مردم
وڵامی داوە مەعشووقەی عەیار
وتی خۆشەویست، بۆ من بریندار
دایكت زانیویە، ئابڕووی بردم
نازانی پیرێ كەچی پێكردم؟
تازە من و تۆ بۆ یەكتر نابین
هەتاكوو مردن بۆ لای یەك ناچین
كوڕ هاتە وتار: ئامان سەد ئامان
لێم زویر نەبی دەستم بە دامان
توچی ئەفەرموویت سەرم لە ڕێتە
پەردەی دڵەكەم، خاكی ژێرپێتە
وتی ئەتەوێ بم بە میوانت؟
(دەسكەمە ملت، بێمە سەر ڕانت؟)
دایكت زگ بدڕە و دڵی دەربێنە
مەیخە بەیانی ئەمشەو بۆم بێنە!
منیش ئەوساتە وەكوو جارانم
هەرچی بلێی پێم، بەندە فەرمانم
كوڕ بە نەزانی ڕایكردۆ بۆ ماڵ
زگ دایكی دڕی سا بە هەر ئەحواڵ
دڵی دەرهێناو خستیە سەر دەستی
بردی بۆ یاری، دوو دیدە مەستی!
هێندە پەلەیكرد كوڕی مل قەوی
پێی هەڵخلیسكاو كەوتە سەرزەوی
بەزوانی حاڵ دڵ هاتە زوان:
»وتی ئەی ڕۆڵە ئامان سەد ئامان!
هۆشت بێ دەخیل، بریندار نەبی
لە نەخۆشخانە زارو خوار نەبی
قەزات لە گیانم لەسەر خۆ بڕۆ
ئێشت پێ نەگا، بم كەی ڕەنجەڕۆ
هەركەس بزانێ كە دایك كامە؟
هەتاكوو مردن چەشنی خوڵامە
چاو بقونجێنە لە نان و ئاوت
پەڕوو گوو شۆرین بێنە پێش چاوت
ئەم جار ئەزانی كە دایك چییە
بۆ تۆزێ ئێشت ئارامی نییە”.
(دیوانی قانع، شاعيری چەوساوەكانی كوردستان، كۆكردنەوی: بورهان قانع، چاپی دووەم 1999)
بەراوردكاری فاكتە فیكری- ئەدەبی- زوانییەكانی ئەم دوو دەقە:
ئـ): یەكێك لەو خاڵانە هاوبەشانەی كە ژێر خانی ئەم دوو دەقە پێكەوە گرێدەدات، ڕووكردی ڕەخنەگرانەی گلێرگەیە. قانع بە هۆی ئاشنایەتی لەگەڵ ژانی گەلەكەی و ژیانی ناهەمواری خۆی و چێژ و هەست بە نابەرابەری لە سیستەمێك كە چەوساندنەوە و كۆیلەتی و تواندنەوە یەكێك لە پرەنسیپەكانی بووە: بۆیە هونەرەكەی بۆتە زوانحاڵی ئەم دیاردە كۆمەڵایەتیە، هەر وایش لە مێژووی ئەدەبی كوردیدا ئەم شاعيرە ناسراوە بە شاعيری چەوساوەكانی كوردستان.
مەریوان وریا قانع لە بارەی ڕووكردی گلێرگەیی وەسیەتەكانی ئەم شاعيرە پێوایە؛” لە پشتی هەر وەسیەتێكدا هەوڵدانێك ئامادەیە كە دەخوازێت قورسایێكی ئەخلاقی و ڕەمزی گەورە بەو دید و تێگەیشتنە تایبەت بدات كە كەسی وەسیەتكار بۆ دنیا و ژیان و ئایندە هەیەتی. لە وەسیەتدا ئینسان تێگەیشتنەكانی خۆی و ئارەزوەكانی دەكاتە كۆمەڵێك داواكاری و دەیداتە دەست نەوەكانی دیكە”. (سەردەمی ڕەخنە، ژ: 4، 2006).
قانع بەو دیدە تایبەتیەوە كە بۆ بەختیاری گەلەكەی هەیبوە بە راستی هەستی بە دەرەوەستیەكی مەزن و قورس و قووڵی كردووە، بە چەشنێك ئامانجەكانی لە قاڵب وەسیەتدا بگەینێتە نەوەكانی داهاتوو، تا رادەی خۆشەویستی خۆی بەرامبەر بە نەتەوەكەی رابگەیەنێ. قانع شاعيرێكی نەتەوەپەرست بووە و هەستی بە ناتەبایی ئەو مێژووە كردوە كە دەسەڵاتچیان بەكگراوندەكەیان گڵاڵەرێژ كردبوو. بەختیار عەلی لەم پێوەندییەدا دەڵێ:
” قانع لەو نووسەرانەیە كە پێوەندی بەو ناوكۆییە مێژووەی خۆیەوە، پێوەندییەكی تەبایی و هاوجووتیە. ئازارەكانی قانع ئازارەكانی مۆراڵیستێكە كە بۆ وێنەیەكی ئیدئالی نەتەوە دەگەڕێت و كۆی هەوڵەكانی بۆ ئەوەیە ئەو نرخە ئەخلاقیانە لە هەموو فەردێك و هەموو كۆمەڵگا ببینێتەوە”. (سەردەمی ڕەخنە، ژ: 2: 2005)
لە هەمبەر ئەم دەرەوەستییە سۆسیاییەی قانع، ئیرەج میرزایش ڕەخنەگرێكی كۆمەڵایەتی بووە؛ لە دەقە شيعرییەكانیدا ئەم دیاردە بە باشی ڕەنگی داوەتەوە. لە بواری كۆمەڵایەتیدا، ئەو هەڵسوكەوتانە كە لەگەڵ نورمە سۆسیاییەكاندا كۆك نەبایەتن و پێی جوان و ئیدئالی نەبوایەن، بە زوانی تارۆز و تەنز و گاڵتەجاڕی ئاماژەی پێدەكردن. هەر چەند لە گڵاڵەڕێژكردنی كێشەكانی گلێرگە، خاوەن دیدێكی قووڵ و پەیلوایەكی توكمە نەبووە. بەڵام سەرەڕای ئەمانە ئەو كێشە ناهەموار و ئاستەنگە دزێو و ناحەزانەی كە لە كۆمەڵگەی داڕزیوی ئەودەمەی ئێراندا هەبووە لە قاوغی واژە و دەستەواژەگەلێكی گاڵتەجاڕی و تەنزئامێز بە زوانێكی نانۆرماڵ و ناحەز لە شێوەی نەزم و هۆنراوە دەریبڕیون، كە ئەم شێوە دەربڕینە ئەوەندە نائاسایین ناكرێ بە شێوەی ڕاستەوخۆ بەیانكرێن.
بە قەولی نادر نادرپوور ” زۆربەی شيعرەكانی ئیرەج، دەبێ پەناوەكی بخوێندرێنەوە، چوونكای بە ئاسایی نالوێ لە بارەیانەوە ئەخافتن بكرێت”. (یوسفی د. غلامحسین، چشمە ڕوشن، ل: 362)
ب): خاڵێكی تری هاوبەشی “ئیرەج و قانع” چۆنییەتی سەرخانی زوانی ئەدەبییە لەم دوو دەقەدایە. بە بە خوێندنەوەی راوردكاری شيعری “دڵی دایك” بۆمان دەردەكەوێ كە زوانی ئەدەبی هەر دوو شاعير: گیرا، كاربەخش، ساكار و وەرگرتەیە لە واژە و دەستەواژە و لێكدراوە لە خەرمانی زوانی »گوتاری-شەقامی گلێرگە« و ئەو توێژە كە لە گەڵیاندا هەڵسوكەوتی ژیانیان كردوە:
“مادر تو با من جنگ كند، چهرە پر چین و جبین پر اهنگ، دل نازك من، بە وێالم برسی، دم در، از در خانە، سینەی تنگ، نسازی دل او از خون رنگ، این ساعت، بە زمین خورد، ئاە، بە سنگ خورد، وای، و… “
یان لە زاری قانع:
“لاوی سەرگەرموو مەغروور، ئەیدا لە دایكی هەتا ئەیتوانی، دڵی چووە سەر دراوسێ ماڵێ، ئیشارە بە چاو، شەڕە چەپۆك، پاڵ پێوەنان، سەرسەری مەكە، نەهات بۆ كایە، پیرێ كە چی پێكردم، سەرم لە ڕێتە، پەردەی دڵەكەم خاكی ژێر پێتە، دەس كەمە ملت، بێمە سەر رانت، كار لە كار ترازا، زگ دڕین، پێی هەڵخلیسكا، ئەی ڕۆڵە ئامان سەد ئامان، پەڕو گوو شۆرین و … “.
ئەمانە پاژێك لەو واژە و دەسە واژە و لێكدراوە و وێنەساكار و جەماوەریانەن كە ئەم دوو شاعيرە لەم دوو دەقەدا بە كاریان بردوە. ئەڵبەت بە نیسبەتی ئیرەج، قانع لەگەڵ ساكاری زوانی ئاسایی گلێرگە راهاتووترە.
“ڤیلیام ڤۆردز ڤۆرس” لە پێشەكی دەقە بە پێزەكەی خۆیدا(گۆرانییە لیریكییەكان Lyrical) قایل بە جیاوازی نێوان “زوانی پەخشان و هۆنراوە و شيعر« نەبوو. پێی وابوو گوتاری راستەكی شاعيرانە یانێ هەمان نورمی سروشتیNatural بەیان؛ پێچەوانەكەشی یانێ قایل بوون بە جیاوازی ئەو سێ چەمكە؛ كە ئەمە یانێ خولقاندنی دیاردەیەكی سازكردە Artificial لە پێكهاتەی زواندا. بەڵام »كاڵریج« لە بەرهەمە بە ناوبانگەكەی بەناوی سیرەی ئەدەبی(Biographia- Literaria ) پێیوابوو” زوانی شيعر لە بواری ڕۆح و مەبەست لە گەڵ زوانی گوتاری شەقام دەبێ جیاواز بێ و جەختی دەكردە سەر توكمەیی ئەم رووكردە ئەدەبی-زوانی/یە”. (چشمە روشن، د. غولامحسێن یۆسفی)
لە نێو ئەدەب و شيعری ئاوانگارد و پێشكەوتووی ئێستایش، ڕووكردی زوانی گوتاری لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا سەریهەڵداوە، ئەویش پشت بەستنە بە سامانی فۆلكلۆری نەتەوەكان و باری هەستەكی نەتەوەیی و ڕووكردی جەماوەری شەقام؛ لە ئەدەبی پۆست مۆدێڕنی فارسیدا بڕێك لە شاعيران بەم پەیلوا تەكنیكییە دەڵێن:
شيعری حەرفی، ” پێیان وایە توتالیتەی زوانی و دەسەڵاتخواز، زوانی سوڵتەیە. ئاماژەی نموونە لە ئەدەبی كلاسیكی فارسیدا، دەقە پەخشانییەكانی بنووسە(مونشی) دەربارییەكانە لە سەدەكانی حەوت و هەشتی و … كۆچی مانگیدا، تەنانەت لە پەیلوای(بۆچوون) ئەم شاعيرە پۆست مۆدێڕنانەدا، زوانی شيعری (شاملوو)ش زوانێكی نوخبە و دەسەڵاتخواز و لادەر و جیاوازە لە زوانی ساكار و جەماوەری نیمایۆشیج. دەڵێن: زوانی شيعری (شاملوو) زوانێكی چریكی و ماجەراجۆ و دابڕاوە لە ژیانی شەقام و گلێرگە، یانێ بێ بەش لە خەرمانەی شيعری گوتە و ئاخافتنی جەماوەر”.
(گۆڤاری فرهنگ توسعە، ژ.37/38، 1377 ، شعر حرفی، مسعود احمدی).
ئەڵبەت ئەم پەیلوایە لەبارەی شاملوو جێگای سەرنج و تێڕامانە، بەڕای من شاعيرێك كە هونەرەكەی ئەوەندە لە ڕێژەی بەرزدا ڕۆ چٶتە نێو زەینی جەماوەرەكەی، ئیتر كەی دەبێ بە شاعيرێكی نوخبەی تۆتالیتەی زوانی و دەسەڵاتخواز و لادەر لە نورمە خەڵكییەكان بزانین. داهێنانی ڕووكردی ساكاری زوانی گوتاری بۆ شاعيران بەو مانا نییە ئیتر ئەو دەقە قوتار كرێ لە هەر چەشنە هەناسە و جەوهەر و فاكتە ئیسەتیكییەكان. بە قەولی (سەی عەلی ساڵحی) شاعيری هاوچەرخی فارسی: “شيعر لە عەینی فرە سانایی و ڕووكردی شەقامیدا دەبێ فرە دژوار و تەكنیكیش بێ، ئەڵبەت نە بە هۆی فرە دژواری بێ وزە و ساویلكانە بنوێنێ، ریگا روون و ئاشكرایە، لار و گێڕ كردن و قەمچ و پێچكردنی واژەكان … بۆ؟ بڕێكی گچك لە جێی دەعوەت بە حزووری داهێنانە لە مێتافیزیكای زوان، تەنیا دەست ئەكەن بە لەتوپاركردنی فیزیكی زوان”.
(گۆڤاری نامە، تایبەت بە شيعری ئێستای ئێران، پووشپەڕی 1385 ).
“تی ئێس ئێلیۆت”لە درامە هۆنەرنوێیەكانی خۆیدا “بە ئەنقەست ئاستی شێواز و ئەدگاری هونەری خۆی دەگۆڕێ و لە مێتۆدی فەرمی شيعر و هونەر دووری دەنوێنێ و ڕوودەكاتە زوانی گشتی و شەقامی، تا لەم هێڵە گشتییەدا بگاتە چەشنێكی تایبەتی لە داهێنانی شيعری و كاردانەوەی ئەوتۆ لە گوتەكانیدا دانێ”. (چشمە روشن، د. غولامحسێن یۆسفی)
بە بڕوای من ئەم كارە ئەگەرچی بە ڕواڵەت سانایە و هەندێك وا بیردەكەنەوە هەر كەس گڕوگاڵێكی كرد دەتوانێ لەم شێوازە كەڵك وەرگرێت و ببێتە شاعيرێكی ڕاستەقینە و مەزن. ئەم تەكنیكە تەنیا لە شاعيرانێكەوە هەڵدەستێ كە لە چێژێكی تەواو بەهرەمەند بن و لە ناو گلێرگەدا ژیابن و زوانی خەڵكیان مشت وماڵ كردبێ؛ بە دەسەڵاتی هونەری و ئیستەتیكی ئەو مادە خاوانەیان وەك خوداگا وەرگرتبێ و لە میكانیزمی خەلاق و ناخوداگادا بە پڕۆسەی داهێنان، كردبێتیانە مایەی شيعری و لەدایك بوونی واقیعی تێكست.
پ): مۆسیقای دەرەكی(كێش)ی دەقەكەی ئیرەج لە سەر تەفعیلەی عەرەبی (ڕەمەڵی شەشی مەخبوونی مەحزووف) چێكراوە، كەچی پارچە هەڵبەستەكەی قانع لە سەر ئوسلووبی بڕگەی خۆماڵییە (5+5)، كە كێشێكی كوردەوارییە و سەر بە ڕەوتی مۆسیقایی “كركە” قوتابخانەی گۆرانە.
ت): فۆڕمی داڕشتنی ئیرەج، قەتعەی عەرەبییە، مۆسیقای پاڵەكی(قافیە، سەروا) ئەم تەنیا لە دێڕە دووەمەكاندا جووتكراون، هەر بەم بۆنەوە زێهنی شاعير وەك پێش زەمینە قۆرخكراوە و گووشراوە دەسەڵاتی ویراژدانی لێ ئەستاندراوە و نەیتوانیوە بە باشی فرە دەنگی و فرە زوانی بنوێنێ، بەڵام فۆرَمی دەقەكەی قانع مەسنەوی/یە و ئەم فۆڕمیشە، فۆڕمێكی ڕەسەنی كوردییە و تایبەتە بە گێڕانەوە و توخمی چیرۆك و بەستێنەیەك بۆ ڕەوایەت و فرە دەنگی و فرە وێنەیی، بۆیە قانع دەس و باڵ بازتر بووە لەم شيعرەدا و هەندێ مەدلوولی تری پێوە لكاوە و لە ئاستی دەقێكی وەرگێڕاو ترازاوە و جل و بەرگی كوردی پێدراوە.
سەرچاوەكان:
1- چشمە روشن، د. غولامحسێن یۆسفی
2- دیوانی قانع، شاعيری چەوساوەكانی كوردستان، كۆكردنەوەی بورهان قانع، 1999
3- دیوانی ئیرەج میرزا، بە اهتمام دوكتور محمد جعفر محجوب،چاپ چهارم 2535
4- از ێبا تا نیما، د. یحیی ارین پور، جلد دوم، تهران 2535
5-گۆڤاری زرێبار، ساڵی یەكەم، ژمارە 2، 1377
6- گۆڤاری نامە، تایبەت بە شيعری هاوچەخی فارسی 1385
7- گۆڤاری فەرهەنگ توسعە، ژمارە 37/38، 1377
8- سەردەمی رەخنە، ژمارە: 2 و 4
