بەهرۆز جەعفەر: دیموکراسیەت و کۆمەڵە ڕاگوزەرەکان لەسەدەى بیستو یەک.
ڕاگوزەر ( انتقالی- Transitional) یانى قۆناغى بازدان، لە چییەوە بۆ چى؟. لە نەریتى یەوە بۆ مۆدێرن، لە کلاسیکەوە بۆ هاوچەرخ، لە حوکمى کەس و گروپەکانەوە بۆ حوکمى یاسا، لەڕووى دیمۆگرافیەوە نەتەوە ژێردەستەکان بەزۆرى ژمارەیەکى دیاریکراویان نییە تا بازێکى دیمۆگرافی بدەن، لەبارى ئابوریشەوە بەهەمان شێوە “بازدان” شێوازى جۆراوجۆرى هەیە، ڕەنگە ئانو ساتى بازدان قۆناغى کەوتنێکى بەئازار بێت، بۆنمونە: ئەگەر وادابنەین ئیشتراکیەت قۆناغى ڕاگوزەرە لەنێوان شیوعیەت و سەرمایەدارییدا، ئەوە ئەبێت لەو قۆناغەدا چاوەڕێی ململانێی چینایەتى بکەین کە خاڵى لاوازى فەلسەفەى مارکسیزمە، چونکە لەوێدا ئەبێت قەناعەت بەخۆت بکەیت مێژوو ئایندەى نییە و لەخاڵێکدا ئەوەستێت کە سۆشیالیزمە.
لە دەیەى دووەمى سەدەى بیستو یەکداین، خەریکە دیموکراتیەت و سۆشیال دیموکراتى ئەبنە بەشێک لەڕابردوو، وەختە ناوەندەکانى دونیا تێبگەن کە ” سەرمایەداریی” بەدیموکراتى ناکرێت. سەدەى بیستویەک سەدەى پێپەڕاندنى پیشەسازیی یان پۆست پیشەسازییە (Postindustrialization). سەدەى چوونە ناو مۆخى سەروەرییەکانى یەکتر و پەیوەندیگرتنى خێراو ئامێرى بچوک بچوکى سەرسوڕهێنەرە، کەپێدەچێت ئاقارەکەى لەدەستو پێخستنى سەدان ملیۆن مرۆڤ بێت، سەدەى کارەساتە سروشتى یەکانە وەکو: گەرمبونى گۆى زەوى و بە بیابانبون و برسێتى و…تادوایی. دەوڵەتى نەتەوەیی و پرەنسیپى سەروەرى دەوڵەت لە سوڵحى وێستڤالیا (1648) ەوە دەستى پێکردووە، هێشتا چەندین کۆمەڵەى جیاجیاو نەتەوەى بێدەوڵەت ماون، هەندێکیان داواى دەوڵەتى نەتەوەیی ئەکەن و، هەندێکیشیان ئارەزووى دیموکراتى، ئایا تیمارى دەردى ئەمانە دەوڵەتى نەتەوەییە یاخود دیموکراسى؟. ئایا ئەکرێت چاوەڕێی دیموکراسى بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوین و هەرێمى کوردوستان بکەین؟. دیموکراسى چى یە؟. هەر جیاکردنەوەى دەستەڵاتەکانە و بەس ؟. بەڕەڵایی میدیایی و سیاسیی و ئابورییە ؟. بۆچى دۆزى کورد بەراوورد ئەکرێت بە ئیسرائیل؟. ئەوانەى هاوارى دیموکراسى ئەکەن شایانى دیموکراسین؟. کاریگەریی سیاسەتى نێودەوڵەتى لەسەر دیموکراتیزەکردنى کورد چى بووە؟. هیوادارم ئەم هەوڵە بێلایەنە مەڵویەکى بچوک بخاتە سەر خەرمانەى تێگەیشتنەکانى خوێنەرى کورد.
یەکەم: بارى کوردستان لەدواى کۆتایی هاتنى جەنگى سارد
ساڵى 1991 کۆتایی جەنگى سارد ڕاگەیەنرا، بەدوایدا 16 ووڵات لەیەکێتى سۆڤیەت جیابونەوەو سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند، پەیمانى (وارشۆ) وەک سیستەمێکى بەرگریی لە بلۆکی سۆڤیەت هەڵوەشایەوە، هەر لەو میانەیەدا ساڵى 1989 دیوارى بەرلین ڕووخا. ئینجا جەنگى کەنداوى دووەم کۆتایی پێهات، لە سۆنگەى ڕێککەوتننامەى کامپ داڤید (1978-1979) و کۆنگرەى مەدریدیى ساڵى 1991 ەوە ئاشتى دووقۆڵى و دواتریش سەرەتاى پەیوەندیی لەنێوان عەرەب و ئیسرائیلدا هاتە ئاراوە و، جیهان کرانەوەیەکى بەرچاوى بەخۆیەوە بینى (1)، جیهانگیریی بەهەموو مانا کەلتوریی و ئابوریی و هزریی و سیاسییەکانیەوە چووە هەموو کونجێکى ئەم دونیایەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، بۆشاییەکى سیاسیی بەتایبەت لەناوچەى ئاسیادا دروست بو، ئەمەشیان بوو بە هۆى تەشەنەکردنى دیاردەى ئیسلامى سیاسیی وەکو “ئیخوانولموسلمین” لەناوچەکەداو لەهەندێ وڵات کە سیستەمى عیلمانیان هەیە، ئیسلامیەکان هاتنە سەر دەستەڵات. وەکو هاتنى نەجمەدین ئەربەکان ساڵى 1996 بو بە سەرۆکوەزیرانى تورکیا. پاشانیش حزبی دادوگەشەپێدان، ئیخوان لەمیسر، نەهزە لەتونس، بەشێکى توندڕەوى ئەمانەش لە قاعیدەو ڕێکخراوە تیرۆریستیەکانى جیهاندا جێگیربون. ئیسلامى سیاسی دەستى گەیشتە (80) ووڵاتى ئەم جیهانە(2). کاتێکیش (11ى سێپتەمبەر) ڕوویدا . تێکڕا خۆرئاوا دەستیان کرد بە: پیاچونەوەى ماناکانى دیموکراسى و ” چەسپاندنى ئاشتى بە ڕێگەى هێز” و، پۆلێن کردنى گروپە ئیسلامیەکان لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاست.
لەواقیعدا کۆتایی هاتنى جەنگى سارد، دەرئەنجامى شەڕێکى ڕاستەقینە نەبوو لەنێوان دوو زلهێزى جیهانى دا کە ویلایەتە یەکگرتوەکان و یەکێتى سۆڤیەتن، بەڵکو گۆڕانکارییەکى ئاشتى یانەو لەهەمان کاتدا شۆڕشگێڕانەش بوو لەیەکێتى سۆڤیەت و سیستەمى ئیشتراکیدا. وەک چۆن هەرەسى سۆڤیەتیش دەرەنجامى تێکچونى باڵانسى هێز نەبو لەڕووى سەربازییەوە، بەڵکو پەککەوتنێکى ئابورییانە بوو.
کوردیش لەناو ئەو ڕووداوانەى سەرەوەدا بێبەش نییە، لە (ئازارى 1991) دا ڕاپەڕینى جەماوەریی دژى ڕژێمى بەعس کردو، هێڵى (36) بۆ دیاریکراو، ئەنجومەنى نوێنەران و حکومەتى هەرێمى کوردستانى دروستکرد. هەر لەسەرەتاوە (1991) ەوە تا ئەم چرکەساتە (2016) لە نێو دەنگوباس و تەکبیرى شارەزایان و ستراتیجیستەکاندا، دوو ئەجێندەى پێچەوانە بۆ کورد بۆ دیاریکراوە، تا لەئایندەدا کارى لەسەربکات:
یەکەمیان: ئەڵێت کورد پێویستە پرۆڤە لەسەر دیموکراتیزەکردنى خۆى بکاتەوەو، وەک یەکەیەکى بێلایەن خۆى نیشان بدات لەم ئاگرەى کە لەجیهان و ناوچەکەدا هەڵگیرساوە، چونکە تا ئێستا دیموکراسیەت باشترین فۆڕمى سیستەمە سیاسیەکان و وێنەى پێشکەوتنە. بەو پێیەى هەڵکەوتەى جوگرافى کوردستان واخوڵقاوە کە دراوسێکانى بەهێزن، ئەمەش بەزیانى کورد شکاوەتەوە، ئەگەر کورد ئیش لەسەر خۆپڕچەککردن و گەمەو مەشقى سەربازى بکاتەوە، ئەوا دراوسێکانى ئەکەونە گومانەوەو سنورەکان دائەخەن و… تادوایی. بۆیە باش وایە کورد بەتۆزى خۆیەوە دابنیشێت و فێرى ژیانى مەدەنى و دیموکراسی بێت. تا هەموو لایەک پەنجەى ئاسایش و ئارامى و شارستانی بۆ درێژ بکەن.
دووەمیان: نەخێر. کورد پێویستە ستراتیژێکى سەربازى و نیشتمانى قووڵ دابڕێژێت، کۆڵەگەى سەربازییش زۆرکات ڕاوبۆچونى جیاواز و ئازاد ناخوازێت، چونکە پێویستى بەیەک دەست و یەک بڕیارە. بۆیە لەسیاسەتیشدا دیموکراسیەت و سەرکزى و مەدەنیەت نەماوە، بەڵکو ماکیاڤیللى ووتى: ڕێکەوتن بکە بۆماوەیەک، دوایی زانیت لەبەرژەوەندیت نییە، بیشکێنە”(٣). بەمانایەکى تر گۆڕانکارییە تەکنۆلۆژیی و ئابوریی و فێرخوازییەکان ئەوەندە خێران، کورد فریاى فەتحکردنى ناوەوە ناکەوێت، هەر تۆزێک چەپ و پینەو چاکسازیى تیابکات و، خەریکى دەرەوە بێت. بەڵکو کەشتیەکەى لەنگەر بگرێت!. بەبێ هۆ نییە سیاسەت سێ بەشى بریتى یە لە (هێز). ئەبێت بە دواى تیۆر و ماناکانى هێزدا بگەڕێین. بۆ ئەمەش نمونەى لۆژیکى لە مێژووى خەباتى رزگاریخوازى کورددا هەیە، هەرکاتێک دەسەڵاتە یەکلەدواى یەکەکانى بەعس لاواز بوون، لەگەڵ کورد دانیشتوون، کەبەهێز بوون لێیان داوە. ئایا کورد بەهێزبونى شیعە لەعێراقدا بەترس نازانێت لەسەر خۆى..؟. وڵاتێکى وەک ئێران لەسەر میراتى شارستانیەتێکى گەورەو گرانە کوامە دیموکراسیەکەیەتى ؟. دیبلۆماسیەت و دەستوەردانى لەدەرەوە هەیەو سەرکوتکردنیش لەناوەوە.
دووەم: دیموکراسیەت و بنەماکانى
دیموکراسیەت لەسەر سێ دینگە ڕاوەستاوە:
یەک: ماف و ئازادییە گشتیەکان،
دوو: هەڵبژاردنێکى بێ خەوش،
سێ: سەربەخۆیی قەزا (دادگا)(٤).
ئایا چوونە بەردەم سندوقەکانى دەنگدان ماناى بونى دیموکراسى ئەگەیەنێت؟. بەشێوەیەکى تر پرسیارەکە دابڕێژینەوە، دیموکراسیەت یانى چى؟. حوکمى گەل؟ لە چ شوێنێکى ئەم جیهانەدا هەیە گەل حوکم بکات؟. بەم پێیە ئەگەینە ئەو ئەنجامەى ئەو سێ بنەما سەرەکیە تەنها بۆ لە سنوردانان لەبەردەم حەزى دەستەڵاتگەراکانە تا بەرەو خراپەکاریی نەڕۆن و، لەچوارچێوەى موئەسەسات لانەدەن. ئەها تا ئێستا دەوڵەتێکى دیموکراسى نییە فاشیزم و چەوسێنەر بێت. وە هیچ هێزێکى ئایدۆلۆژیی و ئیسلامیش نابینى دیموکراسى بێت ” مەگەر بۆ تاکتیک و کلاوات باسى بکات” بۆ نمونە: لە تورکیا ترس لە ئەردۆگان ترسە لە ئیسلامگەرا لە فۆڕمێکى تردا، کە ” موئەسەسات” ڕەت ئـەکاتەوە، ڕەتکردنەوەى موئەسەسات یانى چی خۆم بمەوێ ئەوە ئەکەم.
یەکێک ئەپرسێت: ئەوە نییە ئیسرائیل دەوڵەتێکى ئاینى یەو، دیموکراسی و گەشەکردووە؟. وەڵامەکەى لە تەوەرى چوارەم و پێنجەمدا دەست ئەکەوێت.
سێهەم: پەیوەندى نێوان دەنگدەرو پاڵێوراو
بەپێی دیموکراسى گەل خاوەنى دەسەڵاتە. دواتر کە دەنگدەر دەسەڵات هەڵدەبژێرێ ئەمانیش یاسا دروستدەکەن. بەڵام ئایا لەڕووى تیۆرییەوە کتومت ئەو دەسەڵاتە هی خەڵکە؟. ئایا دواى پرۆسەکە گەل بەخاوەنى دەسەڵات دەمێنێتەوە؟.
لەڕاستیدا، بۆ وەڵامى ئەم پرسیارە چەند بیردۆزێک لەئارادایە. بۆ نمونە فەڕەنسیەکان پێیانوایە گەل خۆى خاوەنى دەسەڵاتە، دەسەڵاتەکەش لەڕێى هەڵبژاردنەوە دەبەخشێ بە پەرلەمانتارێک. کە وەک پەیوەندى نێوان وەکیلء و موەکیل وایە (وەکیل پەرلەمانتارەو موەکیل دەنگدەرەکانن). بەڵام پرسیارەکەمان ئەوەیە ئەگەر وەکیل دەسەڵاتەکەى خراپ بەکارهێنا، یان گوێڕایەڵى گەل کە موکیلە نەبوو، ئایا دەتوانرێت دەسەڵاتى لێوەربگیرێتەوە؟. لەسەر ئەمەش دیسان دوو بۆچون هەیە:
یەکەمیان: سەروەرى نەتەوە (سیادە الامە) دەسەپێنێ، پێیوایە ئەوانە نوێنەرى نەتەوەن، بۆیە ناتوانرێت لاببرێن، چونکە دەنگدان و خۆپاڵاوتن قەیدو مەرجى لەسەر بووە.
دووەمیان: پێیوایە هیچ قەیدو شەرتێک لەم کارەدا نییە و نوێنەر نوێنەرى گەلە و دەتوانرێت دەسەڵاتی لێوەربگیرێتەوە. هەر لەسەر ئەم پرسە سەرەکییە گەلێک زاناو پایەدارى جیهانى و ئیقلیمی خاوەنى ڕاى تایبەتى خۆیانن. بۆ نمونە (لیۆن دۆگى) زانایەکى فەڕەنسییە دەڵێت: ئەم پەیوەندییە پێویستى بەپشت بەستنى کۆمەڵایەتى هەیە. لاى ئەم هەمیشە لایەنێک کارێک پێشکەشدەکات و لایەنێکی تر وەریدەگرێت. هەروەها (د.مونزیر شاوى) کە یاساو دەستورناسێکی گەورەیە، پێشووتریش ڕاوێژکارى بەعسییەکان بووە پێیوایە: هەڵبژاردن بریتیە لە (تەولیە). بەم مانایە دەوڵەت لەهەموو حاڵەتێکدا هەر دەسەڵاتەو باشوایە گەل رازى بێت بەو حوکمە (٥). لەڕاستیدا ئەمانە تێکڕایان بەندن لەسەر: سیستەمەکانى هەڵبژاردن و چۆنیەتى دەنگدان و ئاستى هۆشیارى دەنگدەران. چونکە دیموکراسى تەنها کاتێک بەرپائەبێت کە هاونیشتمانى ئەکتیڤ بێت.
کارل پۆپەر” (1902-1994) لەبارەى دیموکراسیەوە، بابەتێکى گرنگ لاقە ئەکات، لایوایە گەورەترین فێڵ ئەوەیە خەڵک وا تێبگەن کە دیموکراسی بریتى یە لەحوکمى خەڵک (بەقسەى قۆڕ وەسفى ئەکات)، چونکە گەل لەهیچ شوێنێک حوکم ناکەن و دەسەڵاتیان نییە. ئەگەر گریمان خەڵکیش حوکم بکەن دەى فەلسەفەى دیموکراسی بەتاڵ ئەبێتەوە، زۆرینە کەمینە ئەچەوسێنێتەوە، لەبەرئەوەى دیموکراسیش بریتى یە لەحوکمى زۆرینەیەک کە ڕێز لەمافى کەمینەیەک بگرێت، کەواتە دیموکراسى نییە (٦). ئەگەر پێچەوانەکەشى بەنمونە وەربگرین: لەسوریا شیعەو عەلەویەکان لە کەم کەمترن (قلە قلیلا) بەڵام عەیامێکى زۆرە زۆرینەکان ئەچەوسێننەوە، لەزۆربەى وڵاتانى ڕۆژهەڵاتدا بەناوى دەنگدان و دیموکراسیەتەوە، کەمینەیەک ستەم بەرامبەر زۆرینەى گەل ئەکات.
چوارەم: جوولەکەکان دیموکراسیەتیان لە بیر نەکرد!.
لەواقیعدا، ئەوەى ئیسرائیلى پێش خست و جولەکەکانى دونیاى کۆکردەوە، پێش دیموکراسیەت دەوڵەتى نەتەوەیی بو، ئەو مرۆڤە خوێنەوارو ڕاقییانە بون، کە لەئەوروپاوە هاتنەوە بۆ زێدى باوباپیرانیان، بەپێچەوانەى قەدەرى کوردەوە کە شۆڕشگێڕەکانى دواى (2000) ساڵ لەشاخەکانەوە هاتنەوە بۆ شارەکان.. کورد لە (255پ. میلادەوە تا 2016) هەر بەتەنها سەرنەبڕدراون، بەڵکو شانە پێکهێنەرەکانى ناو کۆمەڵگەکەشى لەوتێنراوە، سیستەمى بەرگریی لەم جەستەیەدا زۆر لاوازە یان نییە. دەوڵەت یانى کیان یانى چوارچێوەیەکى دەستوریی و سیاسیی و ئابوریی و نێودەوڵەتى و جوگرافی و کلتوریی و مێژوویی. کە ئەم چوارچێوە گرنگە نەبو دیموکراسیەت لەکوێوە ئەهێنى؟. ئایا مەرەزە لە شوێنێکدا ئەکرێت ئاوى لێ نەبێت؟.
زەرورەتى دیموکراسیەت دەوڵەتێکى بۆ جولەکەکان بەرهەم نەهێنا، بەڵکو بەرئەنجامى هێز و شارستانیەت بو. ساڵى 2009 لە کۆنفرانسى ئابوریی داڤۆس سەرۆکوەزیرانى ئیسرائیل ” شیمون پیرێز” ڕوویکردە ئەرۆدگان و وتى: دیموکراسیەت بریتى یە لەشارستانیەت” (٧). پێش بیرى دیموکراسى و نوسینەوەى دەستور، بە ئومێدى دروستکردنى دەوڵەتێکى نەتەوەیی چەندین ڕێکخراوى وەک ” هاگانا” کارى ژێرزەمینى و دەریاییان ئەکرد، کە ئێستا ” مۆساد” درێژکراوەى ئەوانەیە. ئیشیان لەسەر کۆکردنەوەى زانیارى و ڕاپۆرت بو سەبارەت بە فەلەستین لەڕووى : ئاو، ژمارەى دانیشتوانى، پێگەو هەڵکەوتەى جوگرافی و… هتد. ئەها شکاندنى ئیمپراتۆریەتى فارسەکان بە زەبرى هێزە نەریتى یەکانى کورد بو نەک خودى عوسمانیەکان. پەکەکە لەباکورو ڕۆژئاواى کوردوستان هێزێکى ئایدۆلۆژیی چەکدارە بە بیرى ڕۆشن و هێزو تاکتیکى سەربازیی گەشەى کردووە یان بە دیموکراسى؟. ڕێکخراوى ئازادیخوازیی فەلەستین (PLO) بەچى ئیسرائیلى هەراسانکردووە ؟.
بەپێچەوانەى هەموو وڵاتانى دونیاوە، فرە حزبی بۆ سیستەمى ئیسرائیلى بۆتە حاڵەتێکى شاز.؟. لە ڕووبەرێکى بچوکدا کە وڵاتەکەیان کە (20700) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە ” بەقەد ڕووبەرى پارێزگاى سولەیمانى نابێت”، لەسەر لم گەورەترین وڵاتى کشتوکاڵیان دروستکردووە، بەبەردەوامى زیاد لە (١) ملیار دوژمنی هەمیشەیی یان هەبوە، ئەڵمانەکان دژیان بون، ئینگلیزەکان ڕاستبو بەڵێنى بەلفۆڕ یان ڕاگەیاند، بۆ دامەزراندنى دەوڵەتێکى جولەکە لەسەر خاکى فەلەستین، بەڵام دواتر دژیان بون، ئینجا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا کە دیموکراسیەت ڕووەکێکە تیایدا ناڕوێت، جولەکەکان لەدامەزراندنى وڵاتەکەیان دا، جگە لەئەرکە هەستیارەکان، دیموکراسیەت و فرەحزبی و فڕە ڕەنگیان بۆ ناوخۆى خۆیان لە یاد نەکردووە. وە نەبێت فرە حزبی دەنگە دەنگ و سەرئێشەى نێوخۆیی دروست نەکردبێت، بەڵکو لێکترازان و جیابونەوەو دروستبونى حزبى نوێ بەشێکە لە تایبەتمەندى حزبی ئیسرائیلی، ململانێ و کێبرکێی حزبەکان بۆ گەیشتن بە دەستەڵات، لەکاتى نزیکبونەوەى هەڵبژاردنى کەنیسەت (پەرلەمان) ى ئیسرائیلى، ئەبێتە هۆى سەرهەڵدانى تەکەتولات و ئینشقاقاتى حزبی و، پێکهێنانى حزبی نوێ. هەروەکو “ئارئێل شارون ” هەستا بە دامەزراندنى حزبی ” کادیما” لەساڵى (2005) پێش هەڵبژاردنى کەنیسەتى ئیسرائیلى لە (2006) دا.
لە مێژووى هاوچەرخ دا، حزبە سیاسییەکان لەهەر دەوڵەتێک لە دەوڵەتەکان بن، کاریگەرییان لەسەر سروشتى سیاسیی و یاسایی ناو سیستمە سیاسیەکە هەیە، هەروەکو جۆرى سیستمە حزبیەکەى کە لەدەوڵەتێکى دیاریکراودا جێبەجێ ئەکرێت کاریگەری لەسەر هەیکەلى سیستەمە سیاسیەکە هەیە، بەتایبەتیش لەسەر بونیادى دەستوریی وڵاتەکە کاریگەریی خۆى ئەخات، هەروەها کاریگەریی لە وێناکردن و ئیدارەى سیاسەتى دەرەکى و ناوخۆیی دەوڵەت هەیە.
بۆخۆى دروستبونى دەوڵەتى ئیسرائیل لە ساڵى 1948 بەرئەنجامى بزوتنەوەیەکى دینى و سەهیۆنیە، جیاواز لە پێکهاتەى حزبە سیاسیەکان لە دیموکراتیەتى خۆرئاوایی دا، کە پەرلەمان و هەڵبژاردن یاخود فاکتەرى دەرەکى بنەماى دروستبونیانە. کەچى ببینە حزبەکان لە ئیسرائیلدا بە پێی پرەنسیپ و ئاڕاستەى سیاسییان بۆ (٥) جۆرى جیاواز پۆلێن کراون:
1- حزبی کرێکاران
2- حزبە پارێزگارەکان (موحافزکارەکان)
3- حزبە دینیەکان
4- حزبە مارکسیەکان
5-حزبە عەرەبیەکان(٨)
پێنجەم: دیموکراسیەت و شارستانیەت
بەپێی لێکۆڵینەوەیەک، کەساڵى 1694 بۆ ئەو جولەکانە کراوە لە فرانکفۆرت ئەژین، (70٪) یان خەریکى بازرگانین، بەتایبەتى خەریکى بانکدارى و ئاڵوگۆڕى پارەدارین. (10-15٪) خەریکى کارى تایبەتن، ئەوکارانەى پەیوەستە بەخودى یەهودیەتەوە، ئەو دوواکەشیان سەرقاڵى کشتوکاڵن (9).. پرسیارەکە ئەوەیە تۆى کورد لەساڵى ( 1694) خەریکى چى بووى لە دونیادا؟. (هیچ). مێژووى یەهود لە ئیمپراتۆریەتى بابلەوە بۆ دامەزراندنى دەوڵەت، مێژووى کەمینەیەک بووە، بەڵام هێزێکى سیحریان لە پێکەوەنانى ناسنامەو هوشیارى نیشتمانى دا بەکارهێناوە، ساڵى (1197) لاتیران کونسیلی – Lateran konsili بڕیارێک دەرئەکات کە: کەنیسە لەهەر مەسیحیەک حەرامە ئەگەر بۆ تەنها ڕۆژێکیش لەگەڵ جوولەکەدا ژیابێت یان کارى کردبێت.
شارستانیەت لەگەڵ فەرهەنگ ” سەقافەت- Culture” دا دوو ڕووى دراوێکن، یەکەمیان هەڵگرەکەى کۆمەڵگەیەو، دووەمیان تاک هەڵگریەتى، شارستانیەت هێزێکى ماددییە (هێزى بوون) ە. هەیبەت بە کۆمەڵگە ئەبەخشێت کە سیستەمى سیاسیی و ئابوریی و کەلتورییان بەشێوازێکى پتەو دابڕێژنەوە..
یەهود، لە ڕووى تیۆرییەوە، بەپێی پەروەردەى ئاینییان کە “تەورات”ە ، وا ئەڕواننە خۆیان، کە: کۆمەڵگەیەکى ئیتنى جیاواز و هەڵبژێردراون، کەسانى ڕاقین و بەهاى تاکى یەهودى زۆر گرانترە لەوانى تر، بە تایبەت خودا ئەوانى ناردووە بۆ ئەوەى جیهان بەڕێوە ببەن، ئەمەش ئەو توخمە سەرەکیەیە کە پێکهاتەى کەسێتى کۆمەڵگەى یەهودیی دیاری ئەکات، کە لە تەوراتدا بە ” گەلێکى هەڵبژێردراو لەلایەن خوداوە- شعب اللە مختار” ناسراوە. ئەم سایکۆلۆجیەتەش پاڵى پێوە ناون کە بەدەورى سێ ئامانجى سەرەکى دا بسوڕێنەوە:
یەکەم:پاراستنى کیانەکەیان لە نێوەندى ئەو هەموو کۆمەڵگە جیاوازەدا، کە بەجۆرێکی تر پێوەر بۆ سیاسەتەکانیان دابنەن.
دووەم:پێکهێنانى هێزێک کە لەهەرکاتێکدا بۆ جوڵاندن بشێت تا ڕووبەڕوبونەوەى مەترسیی و ئەگەرەکان ببێتەوە.
سێهەم: ئینجا بەکارهێنانى ئەم هێزە بۆ خزمەتى هەموو ئەو مانایانەى کە چەمکى ” شعب اللە مختار” لەخۆى ئەگرێت. جێبەجێکردنى ئەو سێ هەنگاوە واتاى بەدەستهێنانى شەرعیەتى تەواوە بۆ کۆمەڵگەى یەهودیی و دیدگایان بۆ جیهان(١٠).
بەپێی ڕاى ” پڕۆفیسۆر، ئەحمەد داود ئۆغلۆ” لە کتێبی ” قووڵایی ستراتیژیی” دا، ئەگەر سەرنج بدەین، ئیسرائیل بەشێکە لە ئەمریکا بە مانایەکى ستراتیژیی، وە بەشێکە لە ئەوروپا بە مانایەکى کەلتوریی و ڕۆشنبیریی، بەمانا دینیەکەشى بەشێکە لەخودى خۆى، کە ئەیەوێت وەک یەکەیەکى بنەڕەتى خۆى فەرز بکات بەسەر ئەوانى تردا (١١) . بەپێچەوانەى جولەکەوە کورد بەمانا دینیەکەى: بەشێکى فەرامۆشکراوى نیمچەدوورگەى عەرەبییە، بەشێوەیەکى ستراتیجى بەشێکى چاوتێ بڕدراوە لە: تورکیاو ئێران و عێراق. فەرهەنگیشى لێ سەنراوە، واتە ” سەر” ى نییە و بەلاشەیەکى بێ سەرەوە لەو گۆڕەپانە ئەگەڕێت.
شەشەم: دیموکراسیەت و ئابوریی (دیموکراسیەتى نەوتى)
جیهانى خۆرهەڵاتى، بیانوى جۆراوجۆرى هەیە بۆ ئەوەى خۆى دیموکراتیزە بکات. یەکێک لەو هۆکارانە ئەوەیە، ئەڵێن: دیموکراتیەت مەرجێکى سەرەکیە بۆ گەشەپێدانى ئابوریی و بوژانەوەى بازاڕ. ئەمە لەکاتێکدایە هەر ئەکادیمیستێکى بێلایەن خۆى نەخەڵەتێنێت، ئەزانێت پێش گەیشتن بە بوژانەوەى بازاڕ و پیاسەکردن لەکەنارەکانى دیموکراتى، پێویستە تۆ هێزێکى مۆدێرن بیت، مەسەلەن: ئۆزاڵ کەسێتیەکى موسڵمان بو، هاوسۆزیی حزبە ئیسلامیەکانیش بو، لەمزگەوتەکان نوێژى ئەکرد، کەچى شەوانە لەگەڵ وەبەرهێنە بیانیەکان ویسکى ئەخواردەوە. نیۆ-لیبراڵ بو، ئەوەش واى کرد دەرگاى خۆرئاوا لەتورکیا بکاتەوە. یان هێزى گەشەکردنى ئابوریی لە قەتەر: لەبەرئەوەیە شەڕى تایەفى تیانییەو، گەورەترین دەستگەى ئیعلامی و توێژینەوە ” جەزیرە” ى هەیە، سیستەمەکەشى خێڵەکیەکى مۆدێرنە، کێبڕکێی هێزە ناوەنجیەکانى جیهان ئەکات، لەکاتێکدا ڕووبەرەکەى هێندەى گەرەکێکى تاران شتێ زیاترە.
ئەگەر گەشەکردنى ئابوریی بۆ خۆرئاوا ناوى” دیموکراتیەتى ئابوریی” بێت، ئەوا لەزۆربەى وڵاتانى ئاسیاو خۆرهەڵاتدا” ئیمپریالیەتى ئابوریی” هەیە. دیموکراتیەتى ئابوریی بەپێی لیبراڵیە کلاسیکیەکان ئەوەیە: کە ئامرازەکانى بەرهەمهێنان (وسائل االانتاج) بەدەست تاکەکان و کۆمپانیاکانەوە بن، بەمەش موڵکیەتى تایبەت و ئازادییە ئابورییەکان دەست پێ ئەکات و ئەمەش بۆخۆى دیموکراتیەتى ئابورییە. ئیمرۆکە لەسەردەمى ئابوریی نوێدا بۆخۆى ئەو جۆرە دیموکراسیەتە کەوتۆتە بەرپرسیار:
– یانى تۆ ئەبێت موڵکیەت و بەرژەوەندیی گشتى بخەیتە بەر قازانجی تایبەتى هەندێ کەس؟.
– مرۆڤ ناتوانێ ” سەرمایەداریی” دیموکراتیزە بکات ؟!
– بەکاربەر (مستهلک) لە سیستەمى سەرمایەداریدا بەشدارى ناکات لەبەڕێوەبردنى کۆمپانیاکان دا، یاخود مافى دەستوەردان و تەحەکومکردنى بەسەر قازانجى وەدەستهاتوو و دەموەردانى لەئامرازەکانى وەبەرهێنان و دیاریکردنى خاوەندارێتیەکاندا نییە ؟.
چاوەڕوانى دیموکراسى ئەکەیت!. لەکۆتایی (2015) ئۆکسفام لێکۆڵینەوەیەکى بڵاوکردەوە، کە (1%) ى دەوڵەمەندەکانى خەڵکى سەر زەوى بەمزوانە زیاتر لە نیوەى سامانى دونیایان بەدەستەوە ئەبێت (12).
بۆیە، ئێمە پێش باسکردنى سیستەمە نەوتیەکانى کۆى جیهانى خۆرهەڵاتى و ئەمریکاى لاتین و ئەفریکا بکەین، هاتین خودى ئایندەى دیموکراسیەت و سیستەمى سەرمایەداریی مان خستە ژێر پرسیارەوە. لەکاتێکدا ئەم ڕێگەیە لەسەرچاوەکەى خۆیەوە لە دواى (11ى سێپتەمبەرى 2001) ەوە خراوەتە بەرگومان و پرسیارەوە. لەلایەک، لەلایەکى تریش ئابوریی نەوتى مەگەر بە قانونێک یاخود فشارێکى مەدەنى، بەهیچ جۆرێک چاوەڕوانى دیموکراتیزەکردنى لێ ناکرێت بەتایبەتى لە کوردوستان. چونکە سیستەمەکە ڕاگوزەرە، کۆمەڵگەکە مۆدێرن نییە، ئاین زاڵە، ڕاچڵەکانێکى دونیایی و زانستى نییە. بۆیە ئەبینیت “قۆرخکردن” و ” بەڕەڵایی بازاڕ” یان ناوناوە ئازادی بازاڕ!. بە ئەنجامیش دیموکراسیەت ئەوجۆرە ئابورییە پەسەند ناکات، چونکە ئەوە ڕێسایە ” لەهەر کۆمەڵگەیەکدا چینى ناوەڕاست زۆر بوون، ئەوە کۆمەڵگەیەکى بەختەوەر یان دیموکراتى ڕاستەقینەیە”. بەڵام لە هەرێمى کوردستان پایەدارى ئابوریین لە کەم کەمتریشن ، و چینی خوارەوەش ڕێژەکەى لە زۆر زۆرترە.
حەوتەم: دیموکراسیەت و پاشخان
ئادەى ئەم حکومەتە دیموکراسى نییە؟. ئادەى ئێمە دیموکراسیمان ئەوێ؟. ئادەى با بڕوخێ ئەو دەستەڵاتە؟. ئەى چۆن هێزە ئیسلامیەکان و ئۆپۆزسیۆنە بێ مەعریفەکان بێن؟. لەواقیعدا کوردستان پێش هەرشت پێویستى بەدادگایکردنى ئەو لەشکرە لە مرۆڤى قسەکەر هەیە. پێش لێپرسینەوە لە کەناڵى ڕووداو پێویستى پرسینەوە هەیە لە” ئێن ئاڕتى” چونکە ئەو هەوڵێکە بۆ کوشتنى قسەى جددیی و، یەکێکە لەگریمانەکانى ئەو دنیاى سەرمایەدارییە، بۆخۆشى لەگەڵ مەڕەکان ئاو ئەخوات!.
یانى چى دیموکراتیزەکردن (Dimocratization)، یانى مۆدێرن بون، مۆدێرن بون یانى ڕێنیسانس و ڕیفۆرمى ئاینى و بەزانستى بون (عەلمەنەکردنى سیستەمى کۆمەڵایەتى و سیاسیی و ئابوریی)، هەموو ئەوانەش یانى ئەوروپایی بون (اوربە-Europeanization). هەندێک کەس وائەزانن دیموکراسی هەرجیاکردنەوەى دەستەڵاتەکانە کە مۆنتیسکۆ باسى کردووە، بەپێچەوانەوە دیموکراسیەت لە یۆنانى کۆنەوە هەزاران هەورازو نشێوى پێویست بووە، تا گەیشتووە بەم قۆناغەى ئێستاى مرۆڤایەتى. لەڕۆژهەڵاتدا بیرۆکەکان بوون بە پێغەمبەر و ئاینەکانى تیا هەڵکەوتووە، ناونراوە ” ئەرزى ریسالات”. لەڕۆژئاواش فەیلەسوف هاتونەتە دونیاوە. یەکەمیان پرسیارو گومان ئەخنکێنێ، دووەمیان برەوى پێ ئەدات.
ڕۆشنبیرەکانى کورد لە سەدەى (21) دا، یان دابەشبون بەسەر کوتلەو حزب و کۆمپانیاکاندا، خەریکى مەعمەعەى سواوى فەیسبوک و نێوخۆیین، کە بۆشاییە ئەقڵیەکە ئەوەندە زۆرە سەلەفیەت هاتۆتە بەرهەم.. لەسەدەى 17 و 18 هەژدەدا لە ئۆروپا دەیەها زاستى تازەو داهێنانى ئەقڵى گەورە کرا، تەنانەت فەلاسیفەکانى ڕۆشنگەریی خۆیان خویندنیان لە ” بیرکاریی” دا ئەکرد وەکو ڤۆڵتێر، توێکارزانى (Anatomy) و زانستى کیمیایی و ئەندامى یان شیئەکردەوە وەکو: دێریدا. ڕۆسۆ زانستى ڕووەکیشى خوێندووەو تیاقووڵ بۆتەوە، بەو شێوەیە ڕۆشنگەریی و زانست تەرجەمەکراوەتە سەر سیاسەت و بارى کۆمەڵایەتى (12). ئەوەیە پاشخانێکى مەعریفى و زانستى، بەپێچەوانەى کوردوستان تازە بەتازە کڵاوێکى سپى ئەکەنە سەر مناڵەکان و ڕەوانەى بەردەست دیزداشە لەبەرەکانیان ئەکەن، تازە بەتازە میزو کلینیکس بەناوى چارەسەرى نەخۆشیەوە دەرخواردى خەڵک ئەدەن. لەبنچینەدا مەعریفەیەک نییە مرۆڤى کورد سەرقاڵ بکات، جگە لەقسەکردن لەسەر یەکترى. بۆیە ئەبینیت عێراق کە هیچ مانایەکى ئابوریی و سیاسیی و مرۆیی و سەروەریشى بۆنەماوەتەوە، هێشتا بە ملیۆنان مرۆڤ لە چرکەساتێکدا دێنە سەرشەقامەکان، چونکە شیعە فەرهەنگێکە بۆخۆى لەپشت ئەم ئاڕاستەکردنانەوە.
هەشتەم: دیموکراسیەت و قۆناغى ڕزگاریخوازیی نیشتمانى
پەرلەمانتارێکى بزوتنەوەى گۆڕان لەناوجەرگەى هەولێر، لەسەر شاشەى حزبى دەستەڵاتدار بە سەرۆکى پارتى” بارزانى” ئەڵێت: لەگەڵ قەزافى هیچ جیاوازییەکت نییە، لەناو پەرلەماندا ئەڵێن ” سەدام شەریفتر بو”!. ئەگەر خۆمان فریونەدەین لەواقیعدا ئەوە دیموکراسیەتە کە ڕێگەى بەوانە دراوە لە قۆناغێکى هەستیارى نیشتمانى دا، بەو تۆنە قسەبکەن. ئەوە هەوڵدان بۆ گەیشتنە بە دیموکراسیەت و، قۆناغى ڕاگوزەرە، کە ئەم بونەوەرە جۆراوجۆرانە تێکەڵ بە پەرلەمان و سەحافەو سەقافە ئەکات و، وەک ژەهر بەکۆمەڵگەدا ئەڕژێن. بەمانایەکى تر ئەوە دیموکراسیەتى پارتى و یەکێتیە کە مەلایەک لەحزبێکى ئیسلامى تواناى چوونە پەرلەمانى هەیەو، داواى گۆڕینى سرودى ئەى ڕەقیب ئەکات!. ئەوە دیموکراسیەتە کە شەو و ڕۆژ ئەو کۆمەڵگەیە هەللا هەللا کراوە، لە جنێو و تەشهیر و تانەو پەلامارى کەسێتى دا حەوقى خواردۆتەوە. ئەوە دیموکراسیەتە ڕەگى کوردبونى سڕیوەتەوە و، یەکێک لاى ئیخوانەو، ئەویان لە زومرەى بەعسی و فایلدارەکانە، ئەمیان لاى ئیتڵاعاتەوە دێتەوە، ئەوەکانى تریش لاى تورکیاو، باقیەکەشى بێ سەر و سەودا لەوناوە ئەگەڕێت و قسەى بەلاش ئەکات.
بەپێی هەلومەرجەکانى قۆناغى ڕزگاریخوازیی نیشتمانى، ئەو کەسانە نەک نابێت ئازادانە بسۆڕێنەوە، بەڵکو لەهەر وڵاتێک کە گروپێکى ڕاسیستى تیابێت زمانی ئەوانە ئەبڕدرێت، لە چ وڵاتێکى شەرقى دا بەقەد کوردوستان ئازادى ووتن هەیە؟. دەى کێ لەسەردەمى قەزافى دا دایک ئازابو لە لیبیادا جنێو بات؟. نە لە ئێران، نە لە تورکیا، نە لە بەغداو دیمەشق و یەمەن و سوریاو سعودییەو … تاد. لەکوێ ئەوە هەیە؟.
بەهەر زانایەکى ئابوریی بڵێیت: پەرلەمانتارێک وتویەتى: ئەبێت دەوڵەت پلانى ئابوریی ئاشکرا بکات، تووک بەسەر خۆیەوە ناهێلێت!. پلانى ئابوریی و شەفافیەت لە داهات دا جیانەکەنەوە، هێشتا مشورێک و دوو تەکبیرى جددیی نەکراوە بۆ میللەت، پەلەیەتى دوو وێنە بگرێت و بۆ دوو کەناڵ قسە بکات!. هەر لەخۆ وە بوون بە ڕِۆشنبیر بون بە جەریدەنووسن بریتى لە ” بەپەلە ڕۆشنبیربون”. هەرکەسەو سایت و دوکانێکى داناوە، بە ئارەزوو هەڵەى ڕێنوس و زمان، هەڵەى لۆژیکى و ڕۆژنامەوانى ئەکات، کاتێک دادگاش بانگى ئەکات هاوار ئەکات” دیموکراسى نییە”!.
بەهەموو پێوەرێک ئەو دۆخەى کوردوستان، پێویستى بە شەقوەشێنێکى دادپەروەرە، تا کۆمەڵگا بخاتەوە سەرسکەى خۆى، ” ئەتاتۆرک” شەقوەشێن بو، توانى تورکیا بپارێزێت، سنورى بۆ دیاری بکات، ڕیفۆرمێک لە تۆپ ـەوە بۆ خوار بکات، تورک و کوردو عەلەوى و ئەرمەنى و جیهانى بێدەنگکرد، تا وڵاتەکەى گەیاندە کەنارى ئارامى، لەساڵى (1924) کۆمارى تورکیاى مۆدێرن دامەزرا، کەچى لەساڵى (1961) ئەنجومەتى نوسینەوەى دەستورى تازە پێکهات. تا تەمومژى مەترسیە نێوخۆیی و دەرەکیەکان نەڕەوێنەوە کەس لەم جیهانە چاوەڕێی ئایندەى دیموکراسى نەبێت.
لە کۆتاییدا، ئەم نوسینە خۆى لەخۆیدا جگە لەشیکردنەوە، گفتوگۆ و کەنکڵوژنێکیشە، کە قۆناغى ڕزگاریخوازیی نیشتمانى و نوخبەگەرایی لەسیاسەت و فکر و نوسیندا پێویستە پێش دیموکراسیەت بکەوێت، ڕێگەى خەبات ئاوهایە: جەزائیر ملیۆنێک شەهیدى دا دیموکراسى نەهێنا، کوردوستانى باشور ڕاپەڕینى (1991) ى کرد، دیموکراسى نەهێنا. میسر لە سەعد زەغلول (1919) ەوە تا (25ى یەنایەرى 2011) سێ جار شۆڕشى کرد، بەڵام دیموکراسى نەهێنا، بۆ هەر ڕووبەڕووبونەوەیەکى دەرەکیش وەک تۆپ یەکگرتون لەناوخۆیاندا، شۆڕشى ئۆکتۆبەر (1917) لە سۆڤیەت کرا، دواى ئەوە بەرپرسە کۆمۆنیستەکان بە گادیلاک و ژیانى شاهانە ئەژیان و، خەڵکى کۆمۆنیستى ڕەشوڕووتیش بە کیلۆمەتر بۆ نان و سەمونێک سەرەیان ئەگرت.
بەهەمان شێوە ئەوە ووڵاتانى ئەوروپاى باشور لە یۆنان و ئیسپانیاو ئیتاڵیاوە کە جوانترین سەرزەمینى دیموکراتین، هێشتا بەدەست قەیرانى مافیاو گەندەڵى و بانکیەوە ئەناڵێنن، بەلجیکا نمونەى دیموکراسیەتە بەڵام لەسەر لاشەى کۆنغۆ ئەژیت لە ئەفریکاى باشور، کەداگیرى کردبو، تائێستاش نیوەى هێزى بەکاربەرى بەلجیکى لە کۆنغۆ وەیە. کە ” کۆنغۆ” ساڵى (1960) لەدەست داگیرکەر خۆى دەرهێنا، هێشتا نەیانتوانى ئاوەدانى و دیموکراسى بەرجەستە بکەن. دیموکراسیەت و سیستەمەکانى دونیا دۆش داماون لەبەرانبەر ئاوێتەبونى ئەوروپادا، تەنها لەهاوینى (2015) دا بەپێی ڕاپۆرتى (UNHCR) زیاتر لە (2500) کەس لە ئاوەکانى دەریاى سپى ناوەڕاستدا خنکاون، کە ویستویانە لە خۆرهەڵات و ئەفریکاوە بەرەو خۆرئاوا کۆچ بکەن، باشورى کوردوستان خۆى نزیکەى (4) ملیۆنە (3) ملیۆن عەرەبی جۆراوجۆرى تیادایە، لوبنان خۆى وڵاتێکى هەژارەو چەندین گرفتى ناوخۆیی هەیە کەچى (25٪) ى دانیشتوانەکەى بون بە کۆچبەر و پەنابەرى سوریا. لە (2015) دا (4) ملیۆن کۆچبەر چونەتە ئەوروپاوە. (5) فەلەستینى لە ئوردون ئەژین کە ئەکاتە (70٪) ى ژمارەى دانیشتوانى فەلەستین خۆى. دیموکراسیەت بۆچى گرفتى مرۆڤایەتى چارەسەر ناکات ؟.
بیبلۆگرافیا:
(1). Douglas، L (2010) The United States and the Kurds: A Cold War Story، Clark University.USA. p.8.
(2).same source، p. 11.
(3). ÖZPEK، B، B. (2012): Democracy or Partition: Future Scenarios for the Kurds of Iraq. p. 128.University Economices and Technology. Ankara.
٤- محاڤرات: الڕستاژ “عابد خالد رسول.” بجامعە التنمیە البشریە،قسم العلوم السیاسیە. لسنە دراسیە (2008-2009).
٥- مجموعە من المۆلفین: نڤریە العامە فی القانون الدستورى والنڤام الدستوری فی العراق ، گبعە الپانیە، جامعە بغداد،کلیە القانون، بغداد-2009. ێ 39
(6). Roy Chillds، Jr ( 1993): Karl Popper’s Tthe open society and it’s enemies (A Critique)، Londen. See here: www.libertarian.co.uk/lapubs/polin/polin083.
(7). Brackman، H. (2011): From Ally to Nemesis: How Erdoğan’s Islamists Hijacked Atatürk’s Nation and Put It on A Collision Course with Israel and the U.S. Simon Wiesenthal Center.
(٨). العلوی (٢٠٠٨): الاحزاب والاپرها فی رسم السیاسە الاسرائیلیە، مرکز الدراسات الاقلیمیە، قسم العلوم السیاسە، جىامعە موێل. ێ٥.
(9). Davutoğlu، A. (2010): Strategic Depth: Turkey’s role in the international arena. Al Jazeera Centre for Studies. Qatar. P. 410.
(10). Same Source. P. 407–409.
(11). Same source. P. 416.
(12). Truth-out : Interview With Noam Chomsky: Is European Integration Unraveling?. Monday، 25 January 2016 00:00. see here: truth-out
