دکتۆر محەمەدئەمین گەناویی: تیرۆر کردنى زمانی کوردی ڕاگرن.
زمان هەر تەنها ئامرازێک نیە بۆ پەیوەندی لە نێوان مرۆڤـەکان بەڵکو ئامرازێکیشە بۆ گەشەی عەقڵ، بییر/ فکروە فراوان بوونی ڕوانگە، ئاسۆوە وێناکردنەکانی/ تێوراتی عەقڵ و فکرو خەیاڵ لەگەڵ توانای بینین و ناسینی جیهان بینینەکان و وەجوانیەکان بە دیزاینی فکرو عەقڵ وکەرەسەی ووشە، کە هەموو ئەمانەش لە ئەنجاما ئەبنە پێکهاتەی کەسایەتی و فەرهەنگی/ ثقافەی تاک، گروپ وەنەتەوە.
نمونەی سادە بۆ ئەم دەربڕینەمان، گەشەی عەقڵ و سلوک/ سلوکی مناڵەکە هەر یەکێ لە ئێمە ئەزمونی ئەمەی هەیە وەبینیویەتی کە چۆن مناڵ لە گەڵ فێر بوونی وشەی زیاترو گەشەی زمانا نەک هەر عەقڵ و سلوکیشی گەشە ئەکات، بەڵکو پێوەریشە بۆ ئاستی توانا، هەڵسوکەوت وە کەسایەتی کەسەکان، وەهەروها جیاوازی و ئاستی تەندروست بوون و نقوستان بوون/ مەنگۆل، کە لە رووى زانستیەوە مەنگۆل بوون لە زمانا هاوڕایە لە گەڵ مەنگۆل بوون لە گەشەى عەقڵ و فکر وەهەر بڕیارو دەڕبڕینێکیش لە عەقڵی مەنگۆلەوە دەربچی هەر ئەبێ مەنگۆل بێ وەک ئەم حاڵەی ئیستا دژی زمانی کوردی.
بەڵگە بۆ لاوازی هەم زمان هەم بەکارهێنەری زمان بوون، توانا وە ئەندازەی فراوانی بەکار هێنانی ووشەیە، لەم ڕوانگەوە ئەگەر بەوردی ئەماشای کۆی گوتاری بەناو ئەفەندیەکانی میلیشیا بکەین ناگاتە 200 ووشەی سوواو کە ڕۆژانە چەندین جار بەکاری دەهێنن و دەهێننەوە، تاوای لێ هاتوە زۆری خەڵک تاقەتی بینین و بیستنی ڕاگەیاندنی کوردی نەمێنی لەم بەشەی باشوور وە لەبری روو ئەکەنە ڕاگەیاندنە عەرەبی و فارسی و تورکێکانە هەر لە هەواڵ و دراماوە تا ئەگاتە مۆسیقا. ئەگەر ڕەوش ئاوا بەردەوام بێ لە داهاتویەکی نەچەندان دوورا زمانێکی تر ئەبێتە زمانی یەکەم و زمانی کوردیش وەک زمانێکی بێ بایەخ و سوک ئەبێتە زمانی دووەم وە تەنها لەناو سنوری ماڵ و هەندێ بازاڕی دیاری کراو و سنووردارا بەکار دێ.
لە ساڵانی 90 کان کەلەدەرەوە لە زانکۆ بووم لە دانیشنێکا باسی زمانی نەتەوە وەڵات کرا کە چۆن لە ژێر بەردەی وەناوی وڵاتا لە زۆر شوێنی دنیا زمانی نەتەوەکانی تر پەراوێز ئەکرێ ، خوێندکارێکی ئەفریقی خەڵکی کامیرۆن باسی زمانی فەرەنسی ئەکرد وەک زمانی یەکەمی وڵات لە برى زمانی نەتەوەیی خۆیان لەگەڵ گرفتەکانی ، خوێندکارێکی ئیرانیش کە لەوی ئامادە بوو بەتوندی لایەن گری ئەمە بوو کە زمانێکی ناسراو ببێتە زمانی زۆری وەڵاتان وەک کامیرۆن منیش ووتم کەوا تە زمانی فەرەنسی یان ئینگلیزی بکەنە زمانی هەموو ئیران پەسندی نە ئەکرد بەڵام لای ئاسایی وباش بوو نەتەوەکانی تر زمانی خۆیان پشت گوێ بخەن وزمانی فارسی بەکار بێنن وەک ئەوەی کە ئیستا حکومەتی هەرێم خەریکە ….
زمان وەزانستی زمانەوانی پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە پەروەردەکردن شکۆی روح ، فەرهەنگ ، هونەر وە گەشەى هەستی جوانی هەرتاک و نەتەوەیەک ،هەتا گەورەیی و ێژەوانی / ادبیاتی هەر نەتەوەیەک پەیوەندی بەدەوڵەمەندی زمانەوە هەیە لە ووشەدا لەگەڵ تەکنیکی بەکارهێنانی زمان . لەسەر ئاستی مامڵەی کۆمەڵایەتی ، سیاسی ، دیبلۆماسی وەهەروها هەموو بەشە زانستیەکان وبازرگانیش زمان بە هەموو رەهەندەکانیەوە /بەشەکانیەوە ڕۆڵی بناغەیی ئەبینێ ،واتە زمان سەرچاوەی بوون و ژیانی ماددی و معنەویە هەم لەسەر ئاستی تاک هەم لەسەر ئاستی نەتەوە .
بۆ ئیمەی کورد، وەک هەر مرۆڤێک وە وەک هەر نەتەوەیک جگە لەم گرینگیانەی کە لە سەرەوە باسکرا لە سەر ڕۆڵی ژیانی زمان، لای هەموان باش روونە کە دوژمنانی نەتەوەی کورد بۆ دژایەتی هەر بزاف و قەوارەیەکی کوردی وە لەپێش هەر شتێ بە هەموو سیاسەتێک و شێوەیەکی شەیتانی ونامرۆڤانە زمانی ئیمە یان کردوەتە ئامانج وەهەمیشە زمانی ئیمە کەوتوتە بەر پەلامارو هێڕش تا لاوازی بکەن ولەناوی بەرن بۆیە زمانی ئیمە هەمیشە بەفەرمی لەسەر دەستی داگیرکەران و دوژمنان لە باش ترین حاڵا پەراوێز خراوە ئەگەر نایاساغ کراو بووە لە هەموو بوارەکانی ژیانا.
ڕۆژێک ئەمە خەونی هەموو دڵسۆزان و خەم خۆرانی نەتەوە و وڵات بوو کە لە شوێنی دەسەڵاتی کوردی دروست ببێ بۆ ئەوەی یەکەم کارو گرنگی بایەخ دان بێ بە زمانى کوردى لەڕێگەی دامەزراندنى چەندان دامەزراوە و مەڵبەند لەسەر ئاستی جیاواز بۆ توێژینەوە و زیندوکردنەوە و گەشەپێ دانی زمان و وێژەوانی وهونەری کوردی کەبە بەلای هەرە کەمی ئەبوو دەمێک بووایە هەر لە کاتی دروست بوونی یەکەم کابینەی بەناو حکومەتی کوردی لە ساڵی 1992 دامەزراوەیەکی نشتیمانی بەناوی شورای زمان دامەزرابایە.
بەڵام ئەمە کە هیچ، هیچ نەکراوە ئیستا ئەقەندیە نەخوێنەوارەکانی میلیشیا لە ڕێگەی دەزگاى گووماناوی بەناوی حکومەتی هەرێم بەفەرمی یاساو ڕێنمایی دەرئەکەن بۆ پەراوێز خستنی زمانی کوردی بەوەی کە تاقیکردنەوە لە زمانی کوردیا ئارەزو مەندانە بێ/ ئیختیاری بێ، واتە هیچ گرنگیەکی نیە یخوێنرێ یا نەخوێنرێ هەروەک زمانێیکى بیانی دوورو بێ بایەخ. بەم یاساو ڕێنماییانەی بەناو حکومەتی هەرێم دژی زمانی ناسنامەی نەتەوەییمان هیچی کەم تر نیە لە دژایەتی دوژمنانی کود دژی زمان و بوونی کورد ئەگەر زۆر زیاتریش نەبێ، واتە ئیمە تا دەسەڵات و حکومەتی وانا بەرپرسمان هەبێ پێویستیمان بە دوژمن نیە بۆیە یە دڵنیایی ئیستا دوژمنان تەواو ئاسودەن بەم کارەى بە ناو حکومەت ودەسەلاتى کوردى دَژى زمانى کوردى.
گاڵتە جاڕی ئەم یاساو ڕێنماییانە دژی زمانی نەتەوەییمان لە ئیستادایە کە شەو ڕۆژ باسی جاڕدانی دەوڵەتی کوردی ئەکەن ، ئەبێ نەزانن کە زمانی کۆِڵەکەی دەوڵەتی نەتەوەیە ئیتر چۆن ئەم کۆڵەکە ئەبڕنەوە کە ئەیانەوەی لەسەری بوەستن؟
ساڵەهایەکە کە لەم وڵاتە ژێرخانی ئابوری، کۆمەڵایەتی وەبەهاکانی مرۆڤ و هەموو کەلەپوری نشتیمانی و نەتەوەیی ئاڵان، وێران وەتێرۆر ئەکرێ تەنها شتێ کە مابوو ئەم زمانە خۆڕسک و بێ خاوەنەیە کە خەڵک ڕۆژانە یتوانن بەکاری بێنن لە ڕێگەیەوە لە یەکتر تێبگەن، کەئەمیش ئەمەنەی کەماوە و هەیە وا خەریکە بە یاسا و ڕێنمایەکانی ئەفەندیەکانی میلیشیا وێران و تێروەر ئەکرێ، بۆیە پێویستە هەموان وەهەرچی زووترە بەڕاتسی و دڵسۆزانە بێنە دەنگ تا چیتر زمانی شیرینی کوردیمان وێران نەبێ و هەوڵ بەن تيرۆركردنى زماني كوردي رِاگرن.
