لورد ڕیدڵ: ســــــیكۆلۆژیای ڕۆژنامەوان.
وەرگێڕ لە ئینگلیزییەوە : جەعفەر ئیسحاقی تەیمووری
وەرگێڕ لە فارسییەوە : عادل محەمەدپوور
سەرچاوە : رسانە. ش 1. بەهار 1378
دەروون شیكاری ڕۆژنامەوانان، دیاردەیەكی بەرچاوە بۆ جەماوەر، بە تایبەت بۆ سیاسیكاران و كارزانانی پێوەندییە گشتییەكان. هەر لەم بارەوە، توێژینەوەی ئەم پڕۆسە زەینییە لە بەرایی ئەم توێژینەوەدا، ئەبێ بەم خاڵە ئاماژە بدەین، كە مەیلی پترـ مەیلی پێوەندی وەرگرتن لە هەمبەر هەواڵەكان و ڕوانگەكان و هەر وەها كارەساتە گرنگ و بزوێنەرەكانـ بەردی بناخەی ڕۆژنامەوانییە و هەر ڕۆژنامەوانێكی ڕاستەقینەش، ئاوەها هەست و چێژێكی تایبەتی هەیە، ئەم دۆز و خولیاشە بە پێی ڕەوتی زەمەن تەشەنە دەكات و پەرە دەستێنێ و ئەشتوانێ ئیرسی و یان بە دەسهێنان(اكتسابی) بێ.
هەر ڕۆژنامەوانێك دەتوانێ خۆشحاڵی دەربڕێ كاتێك تەجرووبەكانی وەك هەواڵ یا وتار چاپ دەكرێـت و ئەبێ زۆربەی ئێمەیش بە پەرۆشەوە قبووڵی بكەین كە چلۆن ئەم هەستە شادی بزوێنە كە پێكهاتووی ئەو خولیاتە، تێكدەچێ.
بەگشتی، ئامێرە پێشكەوتووەكان و تەكنیكە نوێكان، چێژێكی تایبەت بۆ مرۆڤ دەورووژێنن. بەڵام ئەم دیاردانە پتر لەوەی بەرچاو بن، زەینی بە ئەژمار دێن.
ڕۆژنامەوان لە نووسین چێژ وەردەگرێ، بەڵام كاتێك نووسینەكەی( دەقەكەی)چاپـــبوو، شەپۆلی ئەم هەستە( خوشنودی و شادی) كز دەبێ و كەف و كۆڵی دەنیشێ.
هەر وەها ئەبێ قبووڵیش بكەین كە ڕۆژنامەنووسی ڕووبەرێكی بازرگانییە و بڵاڤۆكیش بە فرۆشتنی هەواڵەكان و ڕوانگەكان ژیانی دابین ئەبێ و لە ئایەندەش دەڕوانێ. ئەڵبەت ئەم لایەنە ڕۆژنامەنووسییە لە سەر مێشكی ڕۆژنامەوان ڕەنگدانەوەی هەیە، وەك هەر بازرگانێك یان هەر پیشەیەكی تر، دەبێتە پەیڕەوی ئەو دابونەریت و بۆچوونانەی كە ئەو پیشە هەیەتی. بەڵام لە هەمان كاتدا، ڕۆژنامەوان وەك بازرگانێكە كە دەبێ لە پیشەكەی خۆیدا سەركەوتوو بێت. ئەم سەركەوتنیشە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕۆژنامەیە كە لەوێدا كار دەكات. كە وابوو دەبێ دەقگەلێكی بە پێز لە بڵاڤۆكەكەیدا بخوڵقێنێ و لەگەڵ كێشەكان و گوشار و پاڵەپەستۆكە كتوپڕییەكان چنگاوەش بێ. زۆربەی جەماوەر بە بڵاوبوونەوەی هەواڵەكان و نووچەكان بایەخ دانانێن و یان خوازیارن كە هەواڵەكان لەسەر مەیل و بۆچوونی ئەوان بڵاو بكرێتەوە. ڕۆژنامەوان دەبێ وێڕای توێژینەوە حەقیقەت دەبێ ئاستی ویست و چێژی جیاوازی خوێنەران لە بەرچاو بگرێ. بۆ وێنە؛ وتووێژكردن وەك باقی چالاكییەكانیـتر، هونەر دەژمێررێ. یانی ڕۆژنامەوان بە پێچەوانەی وەكيل كە ناتوانێ بە زۆر لە پێناو پرسیارەكاندا وەڵام بداتەوە لە حاڵێكدا بەرپرسیار لە ژێر گوشاردا نيیە. كەوابوو دەبێ ڕۆژنامەوەان، بە بێ مەیلی یان حاڵەتی درۆیی خۆی لەگەڵ ئەو دۆخەدا بگونجێنێ كە دەست بەیەخەیەتی.
نووسینگەی ڕۆژنامەوان وەسە كارگەیەكی شڵەژاو لەم كارگەدا ناتوانی هیچ كارێك بە تاك ڕاسپێریت. دەبێ ڕۆژنامە بڵاوبكرێتەوە. دەستبەجێ و دەبێ لاپەڕەكان هەرچی زووتر ئامادەبكرێن، ئەم پێویستیيانە كاتناسی ماندوونەبوونی و وشیاری و گوێ بە زەنگبوونی دایمی مسۆگەردەكات. لەوانەیە بووترێ كە بە متمانەییەوە، هیچ كارگایەك وەك هەواڵنێرێك كە بە دووی بابەتێكی هەواڵیدا دەگەڕێ نییە. بۆچوونێك ئەمەتە كە وزەی پێویست بۆ ڕۆژنامەوانی و كات ناسی ڕۆژنامەوان، دەبێتە هۆی دواكەوتوویی و فەوتاوی دەرفەتەكانی ژیانی ناكی ئەو. لەوانەیە ڕۆژنامەوانە چالاكمەند و جمووجووڵكەرەكان لەگەڵ ڕوبەڕوبوونەوەی كێشەی تاكی ژیان لە زێدە بەدەر شل و شیواڵ و ئاسانكار بن. بەڵام بەختەوەرانە، ڕۆژنامەوانی مودێڕن، هەندێ سەرگەرمی و كایەی پیشەیی خستووەتە نێو ژیانی تاكییانەوە. ئەوان بەم ئاكامە گەیشتوون كە بەدەستهێنانی، بناغەی سەربەخۆیی ئەوان دابین بكات.
لە هەمان كاتدا، زەینییەتێك لەمەڕ ڕۆژنامەوانی هەیە و دەڵێ: ڕۆژنامەوانان ئامادە نین كەوەك توێژێكی نزمی كۆمەڵ لەبەرچاو بگیرێن. بۆ وێنە لە ساتەوختێكی زەمانیدا، كاتێك ڕۆژنامەوانان ئەیانویست كە لە ڕێورەسمێكی گشتیدا راپۆرت ئامادەبكەن، ناچاردەبوون لەم مەراسیمەدا خواردنی خۆیان لە سەرسەرای باڵەخانەكە سەرف بكەن. بەڵام هەنووكە ئەیانەوێ لەگەڵ توێژەكانی باڵای كۆمەڵگە بەرامبەری بكەن. لەم نێوانەدا، هەڵسوكەوتی جەماوەر، بە تایبەت ڕەفتاری دەوڵەتمێردان لە ئاستی ڕۆژنامەوانان گۆڕراوە. ئیتر ئەمڕۆژ، چڵكاو خۆری و ئەڵقەلەگوێیی بۆ ڕۆژنامەوان واژەیەكی كۆن و سوواوە. لە لایەكی ترەوە، ڕۆژنامەوانانیش فێر بوون كەوەك دكتۆر و وەكيل و حەسابڕەس لە كاتی كاركردندا بۆ قوربانییەكانی خۆیان، ڕێز و ئیحترام دابنێن و لەم متمانەدا بن كە ئەم ڕەفتارە كەسایەتییان نزم ناكاتەوە.
هەروەها ڕۆژنامەوانی، هەستێكی سەرسوڕهێنەر لە بێ مەیلی و دڵساردی لە تاكدا، پێكدەهێنێ. ڕۆژنامەوان، بینەر و تۆماركەری كارەساتێكە كە چنگاوەشی دەبێ و بە دەگمەن لە دەقی ئەو كارەساتانەدا وێنادەكات. ئەڵبەت لایەنی ڕێزپەڕیش لەم هەڵسوكەوتەدا بەدیئەكرێ. تۆمار كردنی كارەساتەكان بەگشتی و بەشێوەی ئاسایی چرۆ هزری هەر ڕۆژنامەوانێكە. ئەو لە هزری ئەمەدایە كە:
ئەم كارەساتە دەتوانێ چ چەشنە هەواڵێك بخوڵقێنێ؟
بۆ بیسەرانی ڕۆژنامەكە چ واتایەكی هەبێ؟
دەرەنجامی ئەم هەواڵە چی دەبێ؟
ئەبێ چەند ستوون لە ڕۆژنامەكە داگیر بكات؟
چ هەڵسووكەوتێكی لەگەڵدا بكەم؟ و … هەواڵنێرێك كە بۆ ئامادە كردنی ڕاپۆرتێك لە كارەساتی لێكدانی شەمەنەفەرێك یان دیتنی تەقینەوەی كانگەیەك بانگەواز دەكرێت. سەرەتا بە دیتنی ئەم دیمەنگەلە شۆك دەبێ و لە ناخدا لەگەڵ قوربانییەكان هەستی هاودەردی دەردەبڕێ و بەڵام لەو پەڕی ئەم هەستەوە گرنگترین هزری ئەوەیە كە لەم كارەساتانە هەواڵێكی دەگمەن و دراماتیك بسازێنێ و بە شێوازێكی تایبەت بینوێنێ و لە هەوەڵین هەلی ڕەخساودا بۆ چاپی بنێرێ. ئەم هەستە( ساردی لە هەمبەر عاتیفەی مرۆیی )، ڕۆژنامەوان دەخاتە ژێر دژ دیتنی دیترانەوە. هیچ مرۆڤێك وەك ڕۆژنامەوان لە سەر ژیانی هاوچەشنەكانی خۆی چاودژێری و موراقبە ناكات و شاهیدی هەڵسوكەوتی ژیانی ئەوان نیە.
كەوا بوو، سەرسوڕهێنەر نییە كە ڕۆژنامەوان لەهەمبەر ژیان، هەڵوێستی دزێو و دژ دیتن وەربگرێ، بەڵام لەهەمان كاتدا ڕۆژنامەوانان خاوەنی لێبوردنی تەواو و بە دوور لە حەسادەت و دەمار گرژین، چوونكای مرۆڤەكان و كەلوپەلی دەوروبەر لە روانگەی ئەواندا وەك دیاردەگەلی هەواڵی دەنرخرێن. ڕۆژنامەوان وەك مرۆڤێك بۆ ژیانی خۆی خاڵگەلێكی تایبەتی هەیە، كەوابوو جەخت دەكا تا لە كاریگەری داخوازە تاكییەكانی خۆی لە نووسراوەكانیدا بەرگری بكات.
ڕۆژنامەوانان وەكو باقی مرۆڤەكانی تر بە كۆمەڵگەكەی خۆیەوە پێوەندی هەیە. دنیای دەوروبەری ئەوان و دیاردەكانی هەر ڕۆژ دووپات دەكرێنەوە ئەمیشە لە ناخدا تاكە هەوێنی ئەفڕاندنی كاری ڕۆژنامەنووسانە. ڕۆژنامەوانان، بێئەوە دەرفەتی دەست تێوەردان بە هەستە تاكییەكانی خۆیان بدەن، كارەساتە مەزنەكانی ئەو جیهانە دەنووسنەوە. بەڵام ئەگەر هاوڕێیەكی پیشەیی لە دەست بدەن و یان نەخۆش بكەوێ ئەوانیش وەك باقی تاكەكانی كۆمەڵگە هەر بەو چەشنە تووشی كەسەر و پەرۆشی هەست دەبن. ئەوان خولیایەكی ئەوتۆیان لەبارەی پیشەكەی خۆیان و لایەنە پێوەندیدارەكانەوە هەیە. لە واقیعدا ڕۆژنامەوانی و هەر لایەنێك كە پێوەندی بەم حیرفەوە هەیە، دنیایەكی تر لە ناخی ئەم دنیایەدا بە ئەژماردێ.
ئەم خاڵە، نووسەر هەڵدەنێ لە بڵێیت دەروون شیكاری ڕۆژنامەوانان پێكەوە جیاوازە. جەماوەر بە چەشنێك لە بارەی ڕۆژنامەنووسانەوە دەدوێن كە دەڵێی كۆی ئەوان توێژێكی تایبەتی و هاوچەشن بە ئەژمار دێن. ئەڵبەت بۆی هەیە كە بەهۆی كۆمەڵایەتی و باری پیشەیی لەسەر بناغەی هەستێكی هاوبەش یان حیرفەی هاوبەش، ڕۆژنامەنووسان لەیەك نزیكببنەوە، لەوانەیە ئەوان لەسەر وەرگرتنی خاڵێك یان مافی دەستەوە گرتنی چاپەمەنی پێكەوە دژایەتی و ململانێیان هەبێ، لەوانەیشە لە كارێكی خێرخوازانەیشدا پێكەوە هاریكاری بكەن، بەڵام بەم حاڵیشەوە لە نیوانیاندا جیاوازییەكی سەرەكی هەیە. بەگشتی دەتوانین ڕۆژنامەوانان بە سێ دەستە پۆلین بكەین:
1- ئاكادیمی
2- تەكنیشین/ئاوەران ( شارەزایان )
3- جەماوەر پەسەند
1- تاقمی ئاكادیمی: تەنیا تاقمێكی پاوەنكراو و زانستگاچوو نین بەڵكو ئەوان لەسەر بناغەی دەرەكی ( ژینگە) و هەستی تاكی خۆیان كاردەكەن. ئەم تاقمە خاوەنی هەندێ بۆچوونی رەخنەگرانە و ڕاگەیاندنن و زۆربەیان ڕیفۆرمین، هەندێكیشیان ئاڵوگۆڕی میزاجی بە خۆیانەوە دەگرن و لە وزەیەكی ئەوتۆی نومایشی كەڵك وەردەگرن. زۆربەیان هەستە ڕووكارییەكان دەنێنە لاوە، مەگەر بیانەوێ لە قاوغی ئەدیبانەدا دەری ببڕن. ئەم تاقمە ڕۆژنامەوانە كە تالیم دراون زۆربەیان بە ئەدەبیات ڕەغبەت نیشان دەدەن، هەروەها نوخبە و زانستكار بە ئەژمار دێن.
ئەم تاقمە لەگەڵ سیاسەتی گەلاندا پێوەندیان هەیە. ئەم ڕووكردە بەشێكی هەرە زۆری هەوێنی سەرەتایی كارەكەی ئەوان پێكدێنێ. لەسەر ئەم ڕەوتەدا بۆچوونگەلێكی كاریگەریان هەیە و لەهەمان كاتیشدا، چاوێكیان ها بە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتیشەوە. بە گشتی لەبارەی ئەم لایەنەوە، بە زانیاری قەڵەو یان لاوازەوە بابەت دەنووسن. بەو زەینەوە كە هەیانە بۆ چاودێری لەسەر كاری دەوڵەت و كۆمەڵ و چاكسازی و ڕیفۆرمی تاقمێكی گچك بەڵام كاریگەری كۆمەڵگەن. وێڕای ئەم خاڵە، ئەم چەشنە ڕۆژنامەنووسییە، جیا لە بایەخ و كاردانەوەكەی مەترسیگەلێكیشی هەیە. لە كاتێكدا كەسێك بەردەوام دیتران ئامۆژگاری دەكات، ناخۆئاگا ڕوودەكاتە ڕەوەتێك كە كەمكەم خۆی خاوەن ماف و هەر وەها بەرپرسێك دەزانێ بۆ چاكسازی و گۆڕانكاری جیهانی.
2- لە مەڕ تەكنۆكراتەكانـ چ پیاو و چ ژن كە لە ڕشتەگەلێك وەك كاروباری ماڵی، وەرزش، كێبەركێ، مۆد،، شانۆ، ئەندازیاری، مۆسیقا، قایەقڕانی، بازەرگانی، یاسا، دەرمان، باخەوانی، وێنەگری و … شارەزاییان هەیە. دەقێكیان بۆ گوتن نیيە بەشێوەیەكی عەمەلی نزیك بە 500 ڕۆژنامەی بازەرگانی و فەنی لە ئامریكا بڵاوئەكرێنەوە. ئەم ژمارە، ئەو تەكنۆكرات و ڕۆژنامەنووسانەن كە ژمارەیەكی زۆر لە ئافرەتانی ڕۆژنامەوان زۆرینەیان لەمەر چاپەمەنی دەورەیی یا گۆڤارە خەیاڵییەكان كە كاری شارەزایی و فەنی دەكەن دەگرێتە خۆی. كۆی چالاكییەكانی تەكنۆكراتەكان لەسەر بابەتی شارەزاییەكان یەكی گرتووەتەوە و بەدەگمەن چاو لە كێشە گشتییەكانی ڕۆژنامەوانی دەكەن. ئەوان كە ڕۆژنامەكان و یا حەوتەنامەكان كار دەكەن، بۆ بە ئەستۆگرتنی ئەركی بەرفراوانتر و جێگای پتر لە ڕۆژنامەكاندا زۆرتر تێدەكۆشن. ئەوان وەك » ئۆلیوێر تویست« سەر و مڕ شوێنی پتریان ئەوێ و چەندەها جار بۆ بەرپرسانی ڕۆژنامەكان كێشەیان ساز كردووە. هەڵوێستی هەندێك زۆر هەستیارییە و دۆزی بڕێكیش تاكی و زۆرێكیش پیشەیی و یان ناوچەییە .
3- تاقمی سێهەمی ڕۆژنامەنووسان، تاقمی جەماوەر پەسەند كە هەست بە ڕووكرد و خولیاكانی جەماوەر دەكەن. ئەو گرووپە لە هونەری ڤەشاندن بەباشی كەڵك وەردەگرن و لە چێژی بەربژاری هەواڵ بەهرەمەندن. ئەگەر لە چەندین سەرنووسەر بەرپرسی سرویس و یان هەواڵنێر بویسترێ كە لە سەر بابەتی جۆراوجۆر 20 بابەت بۆ بڵاوكردنەوە هەڵبژێرن، لەوانەیە هەڵبژاردنێكی یەكسان و لێكچوو ئەنجام بدەن. هەر ئەم دیاردەیشە لەمەڕ ئاخافتنەوە دێتە ئاراوە هەواڵنێران، بە لێزانییەوە و بێ كەمترین هەڵە بابەتە گرنگەكان هەڵدەبژێرن. ڕۆژنامەنووسانی جەماوەر پەسەن بە هۆی وەسواس و چاوچەقاندنی ئەوتۆوە لە هەڵبژاردندا بە خۆیان شانازی دەكەن. ئەوان لەو باوەڕەدان كە دەبێ ئەم پەندە ڕەسەنە ڕۆژنامەوانییە رەچاو بكەن: « هەر كات هەست بە نەزانین دەكەن، بابەتەكە ڕەها بكەن »
رەخنەگەلێك كە ئاسانكاری و بێ تەوەجی ڕۆژنامەكان دەكرێت ، زۆربەی بە هۆی ، نووسینە دواكەوتووەكاندایە . لە هەندێ دەرفەتی نووسیندا ، بە هۆی پڕتاو لە نووسیندا ، داكەوتنی پارچە نویسارەكان ، دیاردەیەكی ئاسایی و حاشا هەڵنەگر دەژمێررێ .
ئەو شتەی كە ڕۆژنامە پێی راستە دەینووسێ و بابەتە شیمانە لێكراوەكان دەنێتە لاوە. لەم ڕووەوە ئەبێ قبووڵی بكەین كە ڕۆژنامەنووسی دەروونشیكاری تایبەتی خۆی هەیە چونكای ڕۆژنامەكان نە تەنیا ناسێنەری كاملی ژیان نین بەڵكو لە ئەساسدا ناتوانن ئاوەها ئەركێك بەخۆوەبگرن بە تایبەت لە زۆربەی مەودای ئەركەكانیاندا لەگەڵ بابەتگەلی نائاسایی و ڕیزپەڕ (استثناء )دا ڕووبەڕوو دەبنەوە.
ئەم دۆخە دەگەڕێتەوە بۆ بێ تەوەجی چاپەمەنی لەسەر رووكردە هێورەكان و تەوزیفی ئاڵوگۆڕی هەست پێنەكراو لە ڕەوشەكان و دابەكانی كۆمەڵگە …. دنیا تەژییە بە ڕووكردگەل و كاركرد گەلێك كە بە هیچ كلوجێك ناگاتە ئەنجام. كە وابوو دەبێ زەینییەتی ڕۆژنامەوانانە، ئامادەیی هەبێ بۆ بەرچاو نەگرتنی و تەنانەت بێ تەوەجی بە كاركردگەلێك كە جەخت ناكەنە سەر گەیشتن بە دۆزەكان .
دكتۆر جانسۆن لەم بارەوە دەڵێ: كە ئەم پەرۆشیە دزێوترین لایەنە لاوازەكانی ئەدیبانەیە و بێ گومان ناحەزترین كەرتی ڕۆژنامەوانیش هەیە …
هەر خوێنەرێك بە هۆكاریەكی تایبەتییەوە ڕۆژنامەی لاپەسەنی خۆی دەكڕێ یان ئەیەوێ لە مەڕ نرخی نان و كەرە و هەواڵە ئابوورییەكان نرخی ئەرز ڕاپۆرتی دادگاكان كێبەركێی وەرزشی و … زانیاری وەدەست بێنێ. لە هەمان كاتدا خوازیاری خوێندنەوەی بابەتگەلێكە كە بۆ گەلێك سەرنجڕاكێش بێ و تەنانەت سەرسۆڕهێنەر و نۆژەن و چێژ بەخش بێ. كەوابوو ڕۆژنامەوان مەجبوور دەبێ كە گاڤ بە گاڤ پەی جۆی بابەتگەلێك بێ كە بۆ خوێنەر سەرنجڕاكێش بێ. ئەڵبەت لەم بەستێنەدا شارەزایانێك هەن نازانن كە بە دووی چ بابەتگەلێك كەون، كە چاوگری خوێنەران بێ بەڵام ئەگەر ڕۆژنامەكە پەسەندی خوێنەر نەبێ، نایكرێ و ڕۆژنامەوانیش مەجبوور دەبێ ڕۆژنامەكەی دابخات و بەتاڵی بكاتەوە چونكای نەیتوانیوە پەخشكارێكی سەركەوتوو بێ، لە تەجرووبەیشدا هاتووەتە وەشاندن كە ئەم كەسانە هەركات پێ دەنێنە نێو بەستێنەی تیجاری و ماڵییەوە وەك باقی تاكەكان دەسدەكەن بە چاكسازی و ڕیفۆرمی كارەكەیان ..
ڕۆژنامەوان وەك كاراكتێری شانۆ وای كە جەماوەر چاوەڕێی دەكەن نومایشگەلێكی جۆراوجۆر بێتە وەشاندن ئەگەر ئیجرای نەكات شكست دەخوات یان ئەگەر تەنیا بەشێك لە شانۆكە زەق بكاتەوە و بینوێنێ بۆ بینەر ئەم هەڵسوكەوتە ناحەز و دزێو وێنا دەبێ، بەڵام ئەگەر هەڵسووكەوتی ڕیتمیك و لەبار و جوان لە خۆی وێنابكات، پێشوازی لە كارەكەی دەكرێ.
بە تێكڕا، بۆئەوەی سەركەوتوو بێت، پێویستە نومایشێك وێنابكات كە دابینكاری هەموو سەلیقەكان و داخوازەكانی بێ. دەكرێ لە باری وێناندنی پیشەی ڕۆژنامەوانییەوە بە باقی پیشەكان تر ئاماژەبكەین بە «بەنبازی»، بەنبازیش چەشنە یارییەكی زەینییە؛ دروست وەكو كاری ڕۆژنامەنووسان بەم وێنانە كردنە دەردەكەوێ كە ئەم خەسڵەتە سەرسووڕهێنەرە كە ڕۆژنامەوانیش وەكو باقی ئەندامانی پیشەكانی تر كەم تا زۆر توێژێكی جیاوازن لە پەرە سەندندایە .
ئەم وتارە ، وەرگێڕانێكە لە وتاری » The Psychology Of The Journalist «:
لە كتێبێكدا بە ناوی: A Journalism Reader، Edited، With introductions by Michael Bromley and Tomo’Malley Routledge ، London and New York ، 1991 ، PP .110 -114
