بەختیار کاکەیی: دیکتاتۆریکی پرشنگدار بەڕێوەیە.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
ڕۆژی 16.4.2017 گەلانی تورکیا ڕوو لەسندوقەکانی دەنگدان دەکەن بەمەبەستی ئەنجامدانی ڕاپرسی لەسەر گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانیەوە بۆ سەرۆکایەتی کەئەمەش یەکەم جارە لەمێژووی تورکیا ڕاپرسیەکی لەوشێوە ئەنجام بدرێت .
پێش هەڵبژاردنی مانکی (11) ساڵی (2015) ئەردۆخان لەپێش هەڵبژاردن و لەکاتی بانکەشەکاندا بەردەوام دروشمی گۆرینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی دەگووت هەرجەند جاودێرانی سیاسی ڕایان وابوو کەئەم بانگەشەیە بەزەرەری پارتەکەی ئەردۆخان دەبێت و جەندین کورسی پەرلەمان کەم دەکات بەڵام دواجار بەپێجەوانەی ئەم ڕایانەوە بوو کە پارتی دادوو گەشە پێدان توانیان لەکۆی(550)کورسی نێو پەرلەمان بەتەنیا ئاکپارتی (317)کورسی نێو پەرلەمان بەدەست بهێنیت، بەڵام ئەم ڕێژەیە کافی نەبوو بۆ ئەوەی خەونەکەی ئەردۆخان بێتە دی تا لەپەرلەمان ئەو بریارە تێپەڕینیت بەمەش دەستی بەگفتوگۆ کرد لەکەڵ حیزبی نەتەوەی ڕاستڕەو(مەهەپە) کەخاوەنی (39) کورسی پەرلەمان بوو بەمەش هەردوکیان پێکەوە دوای جەند کۆبوونەوەو دانیشتن دواجار لەڕۆژی(۱)یەنایەری ئەم ساڵدا لەناو پەرلەماندا دەنکیان لەسەر ئەم پڕۆژە بریارەداو ڕاستوخۆش هەردوو پارتی (جەهەپە) و (مەهەپە) کەوتنە دژایەتی ئەم هەنگاوە بەمەترسی بۆ داهاتووی تورکیاو لەقەڵەمیاندا.
ئەردۆخان لەساڵی (2002)جەندین سەرکەوتنی سیاسی و ئابووری و سەربازی و نێودەوڵەتی بەدەست هێنا هەرلەکاتی هاتنە سەر حوکم توانی لەماوەیەکی کەمدا ژێر خانی ئابووری وڵاتەکەی بپوژێنیتەوە ڕێژی بێکاری کەم بکاتەوە لەڕێکای ڕەخساندنی هەلی کار بۆ گەلەکەی وە لەڕێگەی پەرەپێدانی گشتوگوزاریەوە توانی تورکیا وەک وڵاتێکی جوان و ئاشتی و پلورالیزم پیشانی جیهان بدات کەئەمەش بووە هۆی سەرنج ڕاکێشانی تەواوی هاوڵاتیانی جیهان ڕۆژانە بەهەزاران هاوڵاتی لەتەواوی وڵاتان و قارەکانی جیهانەوە ڕوویان تێدەکرد، لەڕووی دیبلۆماسیشەوە هەنگاوی مەزی نا بەوەی کێشەی وڵاتەکەی لەکەڵ سوریاو ئێران و ڕووسیاو کۆتای پێهێناو دەرگایەکی نوێ سیاسی و ئابووری لەنێوان ئەو وڵاتانەدا کردەوە، وە بەزویش کێشەی هەڵبەستراوی دەوڵەتی تورکیاو پەکەکەی جارەسەر کرد قوناخی ئاشتی هێنایە کایەوەو بۆ ماوەی جەند ساڵێک شەری لەکەڵ پەکەکەدا ڕاگرت بۆیە هەموو ئەم هەنگاوانە بوونە دەرفەتێک بۆ ئەوەی تورکیا لەیەکێتی ئەوروپا نزیک بێتەوەو تورکیاش بۆ ئەوەی زیاتر خۆی بخاتە نێو یەکێتی ئەورووپا تەواو کۆشەکیری یاساو ڕیساکانی ئەو یەکێتیە بوو.
بەڵام لەکاتی هەڵکیرساندنی خۆپیشاندانەکانی بەهاری عەربی و دواجار بەرپابوونی جەندین کرووپی جەکداری توندڕوو وە تایبەت لەکاتی هەڵکیرساندنی شەری جەکداری لەسوریاو عێراق و یەمەن داکیرکردانی زوربەی شاری وڵاتانە ئەردۆخان گوفتارو ڕفتاری گۆڕاو لەقاڵبی ئاشتی لەخۆی داتەکاندوو سەرەتا لەکەڵ سوریاو ئێران ڕووسیاو پەیوەندیەکانی پچراندوو دواجاریش دەستی بەپەلاماردنی پەکەکە کردەوە هەرجەند لەکۆمەڵێک هەنگاویدا ڕێگری لێدەکرا لەپەرلەمانەکەی بەڵام بۆئەوەی ئەو ڕێگریە بکریت بریاری گۆرینی سیستەمی سیاسیدا لەپەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی بێکومان ئەم بریارەش کۆمەڵێک هۆکاری هەیە:
یەکەم: بەگۆرینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی تەواوی دەستەڵاتەکانی سەرۆک وەزیران دەدریت بەسەرۆک کۆمار وە ڕاستوخۆ کۆتای بەسیستەمی سەروک وەزیران یەت دوو یاریدەدەر بۆ سەرۆک کۆمار دادەنریت لەبری ئەوان وە هەندیک دەستەڵاتی وەزیرەکانیش دەدریت بە سەرۆک کۆمار بەتایبەت وەزارتی خوێندنی باڵا جونکە هەڵدەوەشێتەوەو بەمەش سەرۆک کۆمار تەواوی ئەو دەستەڵاتانی پێدەدرێت.
دووەم: سەرۆک کۆمار دەتوانیت تا دوانزە ساڵی تر لەپۆستەکەی بمێنیتەوە جونکە وادانراوە لە ساڵی (2019) دەنگدان بکریت هەم بۆ سەرۆکایەتی هەم بۆ پەرلەمان وەماوەی نێوان هەر هەڵبژاردنێکیش (5) بێت بەمەش تا دوانزە ساڵ دەمێیتەوەو دەیەوێت تا (2023) کە هاوکاتە لەیادی سەد ساڵەی دروست کردنی دەوڵەتی تورکیا کۆمەڵێک هەنگاوی نوێ نابێت و تورکیای زیاتر بەرەو پێشەوە بردبیت.
سیەم: ئەردۆخان لەپاڵ وەرگرتنی هەردوو دەستەڵاتی تەشریفاتی و جی بەجێ کردن دەبیتە فەرماندەی گشتی هێزە جەکدارەکان بەمەش سەرۆک توانی دامەزراندن و دیاری کردنی سەرکردەکانی سوپاو هەواڵگری و دامەزراندنی نیوەی ئەندامانی لەدادگای دەستوری باڵاو داواکاری گشتی ئەنجومەنی باڵای دادکاندا دەبێت.
بۆیە پێدانی ئەم دەستەڵاتانە بەڕەهای و جەندین دەستەڵاتی تر دەتوانین بڵێن دۆخی تورکیا لەماوەی جەند ساڵی بەرو مەترسی هەڵدێر دەبات جونکە ئەردۆخان ئەردۆخانی ساڵانی (2002) نیەو وە وەزعی ناوجەکانیش لەگوڕاندان، بۆیە ئەم هەموو دەستەڵاتە بەڕەهای بەرو گەندڵی و دیکتاتۆری دەبات جونکە دهستەڵاتی ڕەهای بەڕەهای گەندەڵە تا ئێستا لەمێژووی هیج وڵاتێکدا نەبووە دەستەڵاتیکی گەندڵ و دیکتاتور نەبوبێت نمونەش مۆسۆلۆنی،،هیتلەر،،سدام،،قزافی..جەندین سەرکردەی تری عەرەبی و جیهانی بۆزیاتر ئاشنابوون بە گوڕینی سیستەمی حوکمڕانی و بەتایبەت پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی نمونەی سێ وڵاتی ئەفریقی دەهێنینەوە بۆ ئەوەی بزانین دواجار جۆن توشی گرفت و کارەسات بوونەتەوە.
لە زیمباوی ڕۆبەرت مۆگابی لەساڵی (1987) سیستەمی پەرلەمانی گۆڕی بۆ سەرۆکایەتی بەمەش لەدەرنجامدا وڵاتێکی دیکتاتوری شمولی درووست کردو هەتا ئیستاش لەپۆستەکەیدا ماوەتەوەو گەلەکەشی لەناڕەحەتی و ئازاردا دەژین.
وڵاتی مالاوی لەساڵی1965 سەربەخۆی خۆی بەدەست هێنا لەڕێگەی سیستەمی پەرلەمانیەوە بەڵام لەساڵی 1966 لەڕێگەی سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی(هاستینیگز باند)سیستەمی پەرلەمانی گۆڕی بۆ سەرۆکایەتی بەمەش وڵاتێکی تاکڕەوی دروست کرد هەموو دەنگ و ڕەنگ و بیرە ئازادەکانی کپ کردەوە هەرکەس دژی ئەو قسەی بکردایە یان دەکوژرا یان دەکیرا وە نزیکەی(20)هەزار کەس بەهۆی ئەم سیاسەتەوە بوونە قووربانی وەلەهەڵبژاردنی هەر خولێکی پەرلەماندا بە ئارەزووی حۆی خەڵکی دادەنا.
گانا لەساڵی(1957) دروست بوو ئەوکات لەسیستەمی پەرلەمانی بەڕێوە دەبرا دواجار گوڕا بۆ سەرۆکایەتی ئەمەش لەسەر دەستی گوامی نیگرۆما کەلەساڵی 1960 کەلەڕێگەی ڕاپرسیەکەوە ئەنجامیدا کەئەمەش دواجار بەزەبری هێز سەرجەم پارتە ئۆپەزسیۆن و پارتەکانی دوستی داخست وەوڵاتی بەرەو هەڵدێر و ناسەقامکیر برد.
ئەمانە نمونەیەک بوون لە گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانیەوە بۆ سەرۆکایەتی کەمەترسی دەکریت تورکیاش هەمان جارەنووسی بێت جونکە هەم دۆخی ناوخۆی تێکجوووە هەم پەیوەندیەکانیش لەڕووی دیبلۆماسیەوە تێکجوە بەتایبەت لەکەڵ وڵاتانی ئەوروپی وە کاتێک دوای ئەوەی لە سویدو ئەڵمانیا ڕێگە نەدرا بانگەشە بکریت لەلایەن دەستەڵاتی ئەو وڵاتانەوە جونکە پیان وایە گورینی سیستەمی سەرۆکایەتی زەربەی گوشندە لەوڵاتانی ئەوروپیش ئەدریت دواجار ئەردۆخان سنورەکان واڵا بکات هەزاران ئەفخانی و سوری و عێراقی ئێرانی ڕوو لەولاتان بکات و هێمن و ئاسایشیان تێکبدات بۆیە لەوانەیە لەئەگەری پەسەند کردنی ئەو بریارە پێدەجێیت وڵاتانی ئەورووپی ڕێجکەی توند لەکەڵ تورکیا بگرن تا هەنگاوی خەتەر نەنێت.
جەندین جار بەرپرسانی ئاکپارتی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دەمانەوێت سیستەمێکی وەک ئەمریکی دامەزرینێن بەڵام ئەمە جگە لەدرویەکی شاخدار هیجی تر نیە تەنیا نمونەش بۆ ئەمە دادکاکانە ئایا داکاکای تورکیا وەک ئەمریکا دەبێت؟؟؟دەتوانێت بێ لایەن بێت دەتوانێت تەنیا دەستور بکاتە ڕێ نیشاندەری بێ گومان نەخێر جونکە کاتێک ئەردۆخان بەبیانوی کودەتاوە بریاری دەسکیر کردنی لایەنگرانی فتحڵا کولەن دەکرد دادگا بۆبێدەنکی هەڵبژارد بۆ ڕد فعیلی نەبوو یان بۆ پشتکیری و هاوکاری دەکرد بێگومان ئەمەش بۆ دەست کیرکردنی سلاحەدین دەمیرتاش و هاوریانی هەمان پرسیارە….بەڵام لەوڵاتێکی وەک ئەمریکا دەبینین کاتێک ترامپ لەبەرژەوەندی وڵاتەکەی گەلەکەی ڕێ لەهاتنه ناوەوەی پێنج وڵات دەگریت بەڵام دادگا ڕەتی دەکاتەوەو بەدژ لەدەستوور ناوی دبات ئایا ئەمە بۆ تورکیاش دەکریت بێگومان نەخێر.
لەکۆتایدا دەمەوێت بڵێم: کورد دەبێت بەنەخێر وڵامی ئەم ڕاپرسیە بداتەوە جونکە هیج مافێک بۆ کورد دانەنراوە ووەبەڵکوو هەردوو پارتی ئەکەپەو مەهەپە هەوڵیان داوە تا ئەو جێگەی کراوە بۆیان دژایەتی کوردیان لەدەستوردا جێ کرتوەتەوەوە وەخاڵیکی تر دەبێت بزانریت کە ئەردۆخان دەبێتە خاوەنی هەرسێ دەستەڵاتی یاسادانان..جێ بەجێکردن..دادوەری وەهەروها بوون بەخاوەن دەستەڵاتی سیاسی و سەربازی گومان نەبێت کەکارەساتێکی تری وەک ئەرمەنەکان بەسەر کوردا نەهێنیت، چونکە ئەوەتا هەرشە لەدۆسترین کەسی خۆی دەکات کەهەریمی کوردستانە بۆیە هیوادارین تەواوی گەلی کورد بڕواتە سەر سندوقی دەنگدان و بەنەخیریک گەورەترین ئەژدیها لەکۆڵ خۆیان بکەنەوە جونکە ئەکەر هەدەپە بتوانیت ئەو دەنگەی مانکی حەوتی 2015 بەدەست بهێنیتەوە گۆڕینی سیستم فشەل دەهێنیت.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە