بورهان شێخ ڕەئوف: ئەنفال و لێبووردەیى، لە یادى 29 ساڵەیدا.
لەیادى جینۆسایدى ئەنفالدا وێڕاى ڕێزو نەوازش بۆ گیانى قوربانیانى ئەو کارەساتە پڕ ئێش و ئازارو سوێیە، پێم خۆشە ئەمجارە چەند سەرنج و تێبینیەک لەسەر ئەو تراجیدیا مەزنەى هاوڵاتیانى خۆم لە لایەک و وەکو یەکێکیش کە لە ڕووبەرێکى زۆرى شوێنى قەومانى کارەساتەکە شاهید بووم و، بە چاوى خۆم زۆریم بینى هەر لە ڕاکردن و هەڵاتنى خەڵکى گوندەکانى ناوچەى قەرەداغ بۆ لاى ئێمە لە بنارى سەنگاو دواى کیمیابارانکردنى سێوسێنان، دواتر شاڵاوى ئەنفال بۆ گوندەکانمان و تۆپپباران و بۆمبابارانکردنى گوندى داماوو خانووى قوڕ بە ڕۆکێتى فڕۆکە جەنگیەکانى ڕژێمى فاشتى ڕەگەزپەرستى بەعس ئیتر بزانن ئەو خانووانە هەندێکجار ڕەشەباى بەهێزى سەنگاو دەى ڕمانن دەبێت ڕۆکێت و ناپاڵم چى لێ بکات؟
بەڵێ شاهیدبووم کە ماڵ و حاڵى خۆمان و هەموو هاو وڵاتیانى ئەو دەڤەرە مان چۆن جێهێشت ئەوەى لە سەدان ساڵ خەڵکى هەژارو و سڤیل و دوور لە سیاسەت و بێبەش لە هەموو مافێکى سەرەتایى تەنانەت لە ئاستێکى بەرزى نزیک بە تەواو نەخوێندەوارو و قایل بە ژیانێکى سادەى مەمرەو مەژى کە بە یەکیانەوە نابوو چ لە مەڕوماڵات و جۆگەو کانى و کەرەسەو پێداویستیەکانى ژیانى لادێ کە ئێستا لێرەدا بوارى ئەوە نابێت یەک بە یەک بیانژمێرم کە ئەوانە فەرهەنگێکن بۆ خۆیان و دەکرێت شارەزایانى ئەو بوارە بە دوادچوون وکۆکردنەوەى تەواویان بۆ بکەن.
هەر ئەو کاتەو لە گەرمەى ڕووداوەکاندا بیرم لە زۆر شت و زارەوەى سیاسى سەردەمى شۆڕش دەکردەوە بە تایبەتى خەباتى چینایەتى کە هەندێک لایەن و ڕێکخراوى چەپى ئەوکات بانگەشەیان بۆ دەکرد هەر ئەوکاتیش هەبوون دەیان وت با خەباتى چینایەتى بۆ دواى ڕزگارى نیشتمانى دوابخرێت ، بەڵێ کە بینیم شۆڤێنیەکانى بەعس پەلامارى گوندنشینەکانى کوردستانیان دەدا نەیان دەگووت کێ ئاغایە و کێ جووتیارە کێ دەوڵەموندەو کێ هەژارە بە بێ جیاوازى خەڵکیان بردو قڕ و کیمیاباران و… تد کرد.
بەڵێ ئەو کارەساتە ئەو مەرگەساتە ئەو تراجیدیا ئەو خەمە ئەو ئازارە بەسوێیە تا ئێستاش هەر دەکوولێتەوەو لە بیرناچێتەوە ئەگەرچى سەرکردە وپلان دڕێژەرە سەرەکیەکانى بە سزاى خۆیان گەیشتن وەکو سەدام و عەلى کیمیاوى بەڵام چەندین پەندو دیاردەى بۆ جێهێشتین دەکرێت بە وردى لە سەریان بووەستین بۆ نەوەکانى داهاتوو مایەى شانازى و کارتى فشارى بەهێز و ڕووى گەشەى گەلى زۆرلێکراوى کورد بن.
ئەنفال ولێبووردەیى کورد
هەر لە ساڵى 1991 دواى ڕاپەڕینى ئازار کە هەموو داموو دەزگا کانى حکومەتى ئیحتیلالى بەعس ڕووخان هەموو سەرباز و پلەدارەکانى ئەوساى سوپاى عێراق کە خۆیان دا بە دەستى جەماوەرى ڕاپەڕیوو هێزى پێشمەرگەى کوردستانەوە بەو پەڕى ڕێزەوە هەڵسووکەوتیان لە گەڵ کراو ئازادکران و کەس لە گوڵێک کاڵترى پێ نەوتن جگە لە یاساوڵى دەزگا داپلۆسێنەرەکانى ئەمن کە خەڵکیان زۆر ئازار دابوو ئەمە لەلایەک لە لایەکى ترەوە هەنگاوێکى عەقڵانى سەرکردایەتى بەرەى کوردستانى ئەوسا بوو کە بڕیارى لێبووردنى لە هەموو ئەو کوردانەى کە چەکیان بۆ ڕژێم هەڵگرت بوو بە مەرجێک دژایەتى ڕاپەڕینى گەل نەکەن کە ئەمەش ئاکامى باشى هەبوو لە ماوەیەکى کورتدا نزیکەى هەموو کوردستانى باشوور بە کەرکویشەوە ئازاد کرا هەر تایبەت بەو باسە هەندێک جار ئێستاش عەرەبەکانى عێراق کەباسى ڕیشەکێش کردنى بەعس دەکەن و باسى ململانێکانى خۆیان دەکەن تایبەت بەوکەیسەو ئاشتەوایى نیشتمانى لە عێراقدا باسى ئەو هەنگاوەى کورد دەکەن وەکو نموونەیەکى سەرکەوتوو.
بۆیە هەر تایبەت بە لێبووردەیى پێویستە ئەو بڵێین کارەساتى گەورە لێبووردن و لێبووردەیى گەورەى وەکو خۆى گەرەکە باوەکو جووەکان نەکەین کە د.ئازاد حمە لە کتێبى مانڤێستى دژە گەندەڵى دەڵێت ((جووەکان لە ڕێگەى ڕوونکردنەوەى هۆلۆکۆستەوە هۆلۆکۆستى تریان ئەنجام دەدا بەرەنجامیش لە برى ئەوەى ببنە فاکتەرێک بۆ بنەبڕکردنى هۆلۆکۆست بوون بە ئامرازێک بۆ دروستکردنى هۆلۆکۆستى پێچەوانە )).
ڕەگەزپەرستى و جینۆساید
ئەگەر ئاوڕێک لە مێژووى زۆرێک لەو جینۆسایدو قڕکرن و سڕینەوانەى یەکتر بدەینەوە لە سەد ساڵى ڕابردوودا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە هەموو ئەو پرۆسانە لە نەژادپەرستى و ناسیۆنالیستى کوێرانەو تەنانەت ئاینیش سەرچاوەى گردوەو کارەسات و جینۆسایدى بەرهەم هێناوە هەرلە قەتڵوعامى ئەرمەنەوە بە دەستى تورکە عوسمانیەکان و قڕکردنى جووەکان بە دەستى نازیە نەژادى ئارى پەرستەکان و ئەنفالى کورد بە دەستى بەعسیە عروبیەکانى عێراق و هێرشى سربەکان بۆ سەر بۆسنیەکان و زۆر نموونەى تر لە ئەفریقیاو ئاسیاو ئەمریکاى لاتین و شوێنى تریش هەن کە گەواهیدەرى ئەم ڕاستیەن.
لە هەموو ئەو تاوانانەوە بەو ئاکامە دەگەین کە ناسیونالیزمى کوێرانەو توندڕەو ڕێخۆشکەرن بۆ جینۆسایدو لەناوبردنى بە کۆمەڵ و هەروەها لەو شوێن وناوچانەش ڕوودەدا کە ئتنیک و تاقم و پێکهاتەى جیاجیاى تێدایە بە نموونە ڕوداوەکانى ئەم چەند ساڵەى دوایى عێراق و سوریا و سەرهەڵدانى تیرۆرى داعش و چارەسەر نەکرنى کێشەو قەیرانەکانى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوین زەمینەى لە بارو گونجاون بۆجینۆسایدو قڕکردنى مەترسیدارتر، ئەمەش نەک بەم پێکهاتانەى ئێستاو بەم چین و تاقمە سیاسیانە و چارەسەر ناکرێت بەڵکو هەوڵ و کۆششى ڕاستەقینەى نێو دەوڵەتى گەرەکە.
ئەنفال و نەزمى دووجەمسەرى جیهان
ئەنفال لە کاتێکدا ئەنجامدرا لە ساڵى ((1988 ))عێراق و ئێران لە جەنگێکى هەشت ساڵەدا بوون و شەڕى ساردى نێوان هەردوو جەمسەرى ململانێ لەجیهان ئەمریکا و یەکێتى سۆڤیەتى جاران لەو پەڕى کێبڕکێ و لە دواترلە ساڵى 1991 بە بەرژەوەندى ئەمریکا یەکلایى بووەوە یەکێتى سۆڤیەت هەڵوەشایەوەو کە ئەمە باسێکى ترە و لێرەدا بوارى باس کردنى نیە،ئەوەى مەبەستم بوو لە سایەى ئەو نەزمەدا کە هەموو وڵاتانى جیهانیان لە نێوان هەژموونى خۆیان بەشکردبوو ئیتر هەر تاوان و جینۆسایدێکیش بکرایە بە کاروبارى ناوخۆى وڵاتان وەسف دەکرا هەر هەڵوێست وکاردانەوەیەک بەرامبەر ئەو تاوانانە بە دەستوەردان لە کاروبارى ناوخۆى وڵاتان دەدەنراو کڕوکپى لێدەکرا کە ئەنفالیش لە ئاوا بارودۆخێکدا جێبەجێکرا.
پێویستە ئەوەش بڵێین کە زۆربەى ئەو جینۆسایدو قڕکردنانەى کە ئەنجام دراون یان وڵاتى گەورەى وەکو ئەڵمانیا خۆى ئەنجامى داوە یان وڵاتى گەورەی وەکو ئیمپراتۆریەتى عوسمانى خۆى قەتڵوعامى ئەرمەنەکانى کردووە یان بە بێدەنگى و چاو نووقاندن و پشتیوانى ئەوان کراوە . بۆیە دەخوازێ نەزمى نوێ ى جیهان نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێکخراوە ناحکومیەکان حزبە گەورەکانى جیهان چالاکوانان ناوەندەکانى لێکۆلینەوە و کاربۆ ئەوە بکەن کە کۆمەڵگاى نێودەوڵەتى پابەند بکەن بە پاراستنى هەموو کەمینە نەتەوەیى ئتنیکیەکان بە یاساو میکانیزمى گونجاو.
هەرچەندە ئەنفال ئەو مەرگەساتە پڕ ئێشە بووە ماک و هەوێنى راپەڕین دواى سێ ساڵ بەڵام مەخابن ڕاپەڕینیش سەرەڕاى دەستکەوتەکانى (( گەندەڵى)) لە هەناویدا سەرى هەڵدا کە دزێوترین دیاردەیە و هەروەکو عەبادى لە دیدارى سلێمانى زانکۆى ئەمریکى دا وتى گەندەڵى لە تیرۆر مەترسیدارترە بەڵى منیش دەزانم مەترسیدارترە بەڵام بۆ دۆکومینت کردنى ئەو دیاردەیە ناوى دەبەم سەرۆک وەزیرانى هەرێمیش پێش چەند ساڵێک وتى گەندەڵى بووە بە کەلتوور ئەمە مەترسیەکانە ئەمە بێدەستەڵاتى و پەند وەرنەگرتنە لە مووسیبەتەکان بۆیە ئەگەر تازووە خەمى ئەو دیاردەیە نەخۆن گەندەڵى لە هەموو مەینەت و تاڵییەکانى مێژووى کورد زیاتر ئێستاو داهاتووى کورد دادەڕزێنێت چونکە گەندەڵى هەموو بەها و پرنسیپ و پیرۆزییەکانى گەل و نیشتمان لەکەدارو شەرمەزار دەکات چونکە پێچەوانەى هەموویانە گەندەڵى.
ماوەتەوە بڵێم سەرنج و تێبینى زۆر گرنگ و وردم ماوە بیڵێم لەسەر ئەم کارەساتە نەتەوەیی و مێژووییە بەڵام ئێستا نەکات و نە کۆمەڵگاى کوردى و نە بارودۆخى سیاسى و کۆمەڵایەتى گونجاو نیە با بمێنن و بەو هیواییەى لە داهاتوودالە کەشێکى لەبارتردا قسەى لەسەر بکەین.
