عادل محەمەدپوور: لاهووتی كوردی كرماشانی و دەسپێكی نوێخوازیی شيعری فارسی.
باوەكو كورد هەر لە مێژە خۆی خاوەن كیانی مێژووی زوان، فەرهەنگ و ئەدەب بووە بەڵام سەد مخابن، بەهۆی نەبوونی دەسەڵاتی سیاسی و ئۆڕەنگی سەربەخۆیی، نەیتوانیوە لە بنەوەڕا وەك واقيعی مێژووەكەی ببێتە خاوەن تێكستی نڤیساری. تەنانەت مێژووی سەرهەڵدانی ئەدەبی و زوانەوانییەكەی تێكەڵە لەگەڵ شارستانێتەكانی دەوروبەر، بەتایبەت زوان و ئەدەبیاتی ئێران. بەڵام سەرەڕای ئەمە، توكمەترین و مەزنترین خزمەتی بە ڕەوتی سەرهەڵدان و ڕسكاندن و بوژاندنەوەی زوان و فەرهەنگ و ئەدەبیاتی زاڵی ئەو سەردەمە، واتە زوان و ئەدەبیاتی فارسی دەری و تەنانەت سەردەمی ئەم نەتەوە كردووە.
با لێرەدا بە كورتی باسێك لە مەڕ ڕوڵی شاعيرانی كوردی پارسی بێژ بورووژێنم و ئاوڕێك لەم دۆخە بدەمەوە و خاڵێكی گرنگ بخەمە بەرچاو ئاخێوەرانی هێژا، ئەویش ڕۆڵی بەرچاوی ئەم شاعيرانە لە بوژاندنەوە و پەرەپێدانی زوان و ئەدەبیاتی فارسی دەری، ئينجا بێمەوە سەر باسە بابەتیيەكە.
پاش هەرەسهێنان و تیاچوونی دەسەڵاتی توكمەی شارستانیەتی ئێران و توانەوەی زوان و ئەدەبی ئەم ئيمپەراتورییە بەهۆی شاڵاوی عەرەبەوە و فەترەی ئاڵوسكاوی و پچڕپچڕی سیاسی، ئەدەبی و فەرهەنگی بە ماوەی دوو سەدە، ڕەحمەتیی ملك الشعرای بهار كە خۆیشی لە پارسی بێژانی كوردی پاشماوەی سانە كوردەكانی دنابلە/یە، باس لە بەسامی كوردی خارجی دەكات كە ئەم شاعيرە لە سەروبەند فەرمانڕەوایەتی یەعقووبی لەیسی سەفاری/دا لە نیوەی دووەمی سەدەی سێهەمی كۆچی مانگیدا ژیاوە. هەر وەهائەبولحەسەنی لەوكەری شاعيری كوردی پارسی بێژ، لە ڕۆژهەڵاتی ئێراندا كۆتایی سەدەی چواری كۆچی هەتاوی لە دەرباری سامانی/یەكاندا ژیاوە، و قەسیدەیەكی لە بارەی پیاهەڵدانی ئەمیر ڕەزی ئەبولقاسم نەوح كوڕی مەنسووری سامانی لێ بەجێماوە كە لە لوباب ئەلباب/ی عوفیدا بیۆگرافی و شيعرەكەیش هاتووە. لە سەدەی پێنج و شەشی كۆچی.مانگی لە داوێنی چیاكانی زاگرۆسدا و لە قەڵەمڕەو و پەناگای سانەكوردەكاندا. سەدیدەدین ئەغور كورمانج و ئەسیرەدین ئەخسیكەتی/مان هەیە كە هەندێ شيعری فارسییان لێ بەجێماوە. لە سەدەی حەوتی كۆچی ئەسیرەدین ئوومانی كورد كە لە كوردەكانی هەمەدانە ژیاوە. لە دەورەی سەفەوییەكان و زەندییەكان و ئەفشار و قاجارەكان، شاعيرانێكی هەرە زۆری كورد هەن كە لەم وتارە كورتەدا ناگونجێت ناویان بهێنین، وەك فەدایی كوردستانی و جەماڵ ئەمیر بیگ و …. تا دەگاتە شاعيرانی دەورەی مەشرووتە وەك: عارفی قەزوێنی كوردستانی و میرزادەی عێشقی و میرزا تەقی بەهار و … نوێخوازانێكتر كە زەمینە و باكگراوند خۆشدەكەن بۆ فراژێبوونی شيعری مۆدێڕنی فارسی و ڕێبازی هونەری نیمایۆشیج، نموونەیش لاهووتی كرماشانی/یە كە سووژەی ورووژاندنی ئەم باسەی ئێمەیە.
ئەوەی جێگای داخە ئەم شاعيرە كوردانە ئەو هەموو خزمەتەیان بە زوان و ئەدەبی فارسی كردوە بەڵام بە داخەوە تاكە شيعرێكی كوردییان نەوتۆتەوە. ئەگەرچی ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ پرەنسیپی سامانی دەسەڵاتی سیاسی كە كورد لێی بێبەش بووە.
شيعری ئێستای فارسی كە ناسراوە بە شيعری نوێی هاوچەرخ، دیاردەیەكی خێرا و یەكجار هەڵقوڵاو نەبووە، بەڵكو وەك قۆناغەكانیتر ڕەوەندێكی پڕۆسەئامێزی بڕیوە كە هەندێك هۆكار و بڕێ كەسێتیش بوون بە پێش زەمینە و بەكگراوند بۆ سەرهەڵدانی سیستەمێكی نوێخوازی، ئیستەتیكی و ئاوانگاردانە بە ناو شيعری هاوچەرخی فارسی. باوەكو لیدێر و تیۆریسێن و تەواوكەری ئەم ڕەوتە كەسێكە بە ناوی عەلی ئێسفەندیاری، نیمایوشیج باوكی شيعری نوێ و مانیفێستی نوێخوازی. ئەم كارەساتە بێگومان تەنیا تایبەت بە شيعری نوێ و نوێخوازانە نییە بەڵكو لە تەواو قۆناغەكانی شيعری فارسی و ڕەوتی شيعری باقی نەتەوەكانتریشدا ئەبینرێت.
پێش لە ڕوودەكی شاعيری سەدەی چواری كۆچی مانگی كە لە ئەدەبی كلاسیكدا ناسراوە بە باوكی شيعری فارسی، كەسانێك وەك حەنزەلەی بادغیسی 220 ی ك م. فیروز مشرقی، محمدبن وەسیف سگزی و بسام كرد خارجی” بە شێوەی تاكوترووك شيعریان وتووە و هەوەڵێن دەسپێكەری شيعری فارسی بوون.
لە سەدەی شەشی كۆچی مانگیدا، سەنایی غەزنەوی ڕێخوشكەربووە بۆ ڕێبازی فۆرم و هزری مەولەوی رۆمی. یان ناسری بوخارایی و خاجووی كرمانی كە كاربەخش بوون بۆ حافزی شیرازی. یان وەحشی بافقی كە زەمینەساز بووە بۆ شێوازی هێندی و هتد …
لە شيعری كلاسیكی كوردی هۆرامیدا، كركەی هورمزگان زەمینەساز بووە بۆ بزاڤی یارسان و ئەدگاری لیریكای گەورەی بێسارانی و خودی ئەم شاعيرە ڕێخوشكەری و بەستەی فەردی مەولەوی تاوەگۆزی بووە تەنانەت هەردووی ئەمانە پاڵپێوەنەری گۆران و گەڕانەوە بۆ ئوسلووبی ڕەهای پەنجە و توخمی كركە، پڕۆسەی مۆسیقای شيعری نۆژەنی كوردی بوون.
د.یحیی ئارینپور لە كتێبی از سەبا تا نیم/دا دەڵێت؛ هەوەڵین شيعری نوێی فارسی لەلایەن تەقی رەفعەت/ ـەوە دەستی پێكرد بەڵام شەمس لنگروودی لە كتێبی تاریخی تەحلیلی شيعری نوێ/ دا، ئەم پەیلوایە ڕەتدەكاتە و دەڵێت؛ واقیعی كار وانیە، من تەقی ڕەفعەت بە دەسپێكەری شيعری نوێی فارسی نازانم، سەرەڕای ئەوە ڕەفعەت دەبێت بە یەكەم تێوریسینی شيعری نوێی فارسی بناسین. بەڵام گرنگ ئەوەیە دەهەیێك پێش لە تەقی ڕەفعەت ئەمە ئەبۆلقاسمی لاهووتی كرماشانی/ بوو كە وێڕای ژیانی شۆڕشگێڕی و كۆدەتا و دژەكۆدەتا، هەوەڵین شيعری نوێی فارسی دانا. بەڵام لەمەدا شك نەكەین كە لاهووتی وەك تەقی ڕەفعەت خاوەنی پلەی خوێندەواری ئاكادمی نەبوە، بەتایبەت لە بواری فەلسەفە و مێژوودا. تەقی ڕەفعەت لەم بوارنەدا خاوەن ڕوانگە و دید و پەیلوای تایبەتی سەردەم بووە. لە پرۆسەی گۆرانكارییەكاندا تێگەیشتووتر بووە. ڕەفعەت ڕێگای تیۆری نۆژەنی هەمواركرد(نە دەسپێكردن) بۆ تیۆرێزكردنی مانیفێستی شيعری نیمایی. لەسەر دەستی نیمایووشیج.
د.یحیی ئارین پوور لە ئاكامدا پێیوایە ئەم چواركەسە بە شوێن یەكدا ڕێخوشكەر دەزانێت بۆ ڕەخساندنی تيۆری سەردەمیانەی شيعری ناسراو بە نیمایی و تەواوكردنی نیماییوشیج:
یەكەم: لاهووتی
دووەم: تەقی ڕەفعەت
سێهەم: جەعفەری خامنەیی
چوارەم خانمی شەمسی كەسمایی
ئەوەی كە لەنگروودی جەختدەكاتە سەری وتنەوەی هەوەڵین شيعری نوێی فارسییە وەك دەسپێكردن و ڕچەشكاندن لەلایەن لاهووتی/یەوە. پێیوایە لاهووتی لە ڕێگای ئاشنایەتی لەگەڵ زمانی تركی و فەرانسی ئەو دەمە كە زوانگەلێكی پێشكەوتووی سیاسی بوون، توانی فوڕمێكی جیاوازتر بۆ شيعری فارسی دانێت و ببێتە هەوەڵین بناغەداڕێژی شيعری نوێی فارسی. ئەویش لە ساڵی 1288ی كۆچی هەتاویدا. پارچە شيعرێكی دانا بەناو وفای بە عهد. پاشان دووەمین پارچە شيعری مۆدێڕن بەناو بازگەشت بە وەتەن لە ئاپریلی 1915 (1294 كۆچی هەتاوی) كە لە شاری كوردەواری خانەقین وتراوە، و هتد …
وفای بە عهد
اردوی ستم خسته و عاجز شد و برگشت
برگشت، نه بامیل خود، از حمله ی احرار
ره بازشد و گندم و آژوقه به خروار
هی وارد تبریز شد از هر در و هر دشت
از خوردن اسب و علف و برگ درختان
فارغ چو شد آن ملت با عزم و اراده
آزاده زنی بر سر یك قبر ستاده
با دیده یی از اشك پر و دامنی از نان
لختی سر پا دوخته بر قبر همی چشم
بی جنبش و بی حرف، چو یك هیكل پولاد
بنهاد پس از دامن خود آن زن آزاد
نان را به سر قبر، چو شیری شد، در خشم:
در سنگر خود شد چو به خون جسم تو غلتان
تا ڤن نبری آنكه وفادار نبودم
فرزند! به جان تو، بسی سعی نمودم
روح تو گواه است كه بویی نبد از نان
مجروح و گرسنه، زجهان دیده ببستی
من عهد نمودم كه اگر نان به كف آرم
اول به سر قبر عزیز تو گژارم
برخیز كه نان بخشمت و جان سپارم
تشویش مكن، فتح نمودیم، پسر جان!
اینك به تو هم مژده ی آزادی و هم نان
و آن شیر حلالت كه بخوردیم ز پستان
مزد تو، كه جان دادی و پیمان نشكستی
(تهران، دێسامبەر 1909 /1288 هـ.ش)
واتە:
هۆردووی ستەم ماندوو و وێڕس وەرگەڕاوە
وەرگەڕانێك نە دڵخوازانە، بە گۆرزی ئەحرار
ئابڵۆقە تێكشكا و گەنم و ڕزق بە زەبەندی
ڕژایە تەورێز لە هەر دەشت و لە هەر لاوە
لە ئەسپ و ئاڵف و گەڵای دار و گیا خوران
ڕزگاری بوو گەلی ئازا و پڕ ورە و خیرەت
سەربەرزە ژنێك بە سەر گۆڕێكەوە وەستاوە
بە چاوگەلی پڕ لە هەرس و داوێنێك لە نان
هەر بە پێوە چاوی بڕیە گۆڕ بۆ تاوێك
بێ ورتە و تەكان هەر وەك هەیكەلێك لە پۆڵا
ئەوجا پژاندیە سەر گۆڕەكە نان لە داوێن
وا زادە ژن هاتە خرۆش وەك شێرێك:
پەڕیە سەنگەر لە خوێنی لاشەت شەڵاڵ
تا شك نەكەی لە وەفاداریی و بەڵێنم
ڕۆڵە بە گیانت قەسەم كۆششی زۆرم كرد
گیانت شاهێدمە كە نەبوو لە نان یەك پرزاڵ
بریندار و برسی چاوت لێكنا لە جیهان
بەڵێندەرم كە هەركات دەستم بگاتە نان
بۆ یەكەم جار بێینە سەر گۆڕی نازارت
دەهەستەوە نانم پێیە و پێت دەبەخشم گیان
شپرز مەبە ئێمە سەكەوتوو بووین ڕۆڵە گیان
گەلۆ دەتەمێ مزگێنی ڕزگاری و هەم نان
ئەو شیرەشت حەڵاڵ كە دەتمژی لە سینەم
حەڵاڵت بێ، بەخشیت گیان و نەتشكاند پەیمان
(وەرگێڕان/ ڕەوف مەحموودپوور)
لاهووتی هەوەڵین شاعیرێكی كوردی فارسی بێژ بووە لە ئەدەبی فارسیدا بە كاریگەری لەشێوەی شيعری كوردی هۆرامی(گۆران) شيعری بە كێشی پەنجەی دەبڕگەیی لە ساڵی 1925ز/1304ی ك هەتاوی لە شاری دۆشەنبە/تاجیكستان بەناوی سرود دهقان وتووە
من فرزند یك دهقانی بودم
در قشلاق های تاجیكستان
یك زمین داشتیم، آن را می كاشتیم
نان می خوردیم از محێول آن
یادم می آید، كه در آن قشلاق
وقتی باغبانی می كردیم
من با یك خواهر، پدر و مادر
چه سان زندگی می كردیم…
لاهووتی كێیە؟
ئەبولقاسمی ئیلهامی، نازناو بە ئەبولقاسمی لاهووتی لە ساڵی(1264ك.هـ/1884ز) لە شاری كرماشان، لە بنەماڵەیەكی كوردی زەنگەنە، خونچەی ژیانی دەپشكوێت. باوكی ئیلهامی پیشەی پینەچی بووە، وەكو كوڕەكەی هەم شاعير بووە و هەمیش شوڕشگێڕ و ئازادیخواز. لاهووتی هەر لە ماڵی بابیا لەگەڵ بارودۆخی ئەدەبی كرماشان ئاشنا دەبێت. لەوا كە بابی دەسەڵاتی ماڵی نابێت و ناتوانێت بە باشی ڕای بهێنی. بە یارمەتی ماڵی یەكێك لە دۆستانی بنەماڵەكەی بۆ تەواوكردنی خوێندن ڕەوانەی تاران دەكرێت. لەو تافا لاهووتی شانزە ساڵانە دەبێت. لە دوو ساڵی دوایی ژیانیدا هەوەڵین چامەی فارسی بە لەحنێكی شۆڕشگێڕانە و حەماسی دادەنێت و لە ڕۆژنامەی حبل المتین/ كلكتە/دا لە چاپ دەدرێت. ئەم غەزەلە تا ڕادەیەك دەبێتە هۆی ناساندنی و تەنانەت مایەی شانازی ئەم شاعيرە لاوە.
لەم سەروبەندەدا لاهووتی دەچێتە نێو هێزی نزامی ژاندارمری ئەو كاتەوە. هێزی ژاندارمریش لەم كاتانەدا لەژێر چاودێری ئەفسەرە ســوێدییەكاندا دەبێت. كەڵكەڵەی بزاڤی مەشرووتەخوازی لە ئێراندا پەرەدەسێنێت. هەم ئەفسەرە ســوێدییەكان و هەم ئەركانی ژاندارمری بەرژەوەندییان لەوەدابووە كە لە هێزە شۆڕشگێرە مەشرووتەخوازەكان پشتگريبكەن. ئەم ڕێكار بوو بە هاندەری لاهووتی تا لەم ڕەوتەدا و لە بەستێنەی ڕۆشنبیری و شۆڕشگێڕیدا ڕۆڵی بەرچاو ببینێت و لەگەڵ هەندێ ڕۆشنبیرو شۆڕشگێڕی ئەو دەمەی ئاشنایەتی پەیابكات و شانبەشانی ئەوان لەگەڵ گەندەڵی حكومەتیدا چنگاوەش بێت و خەبات بنوێنێت. هەر ئەم بزێوی و ئازایەتییە بووەهۆی بەخشینی نیشانی ئازایەتی ستارخان لەلایەن شۆڕشگیڕانەوە بە لاهووتی و سەرەنجام بە بەرپرسی ژاندرمری شاری قوم هەڵبژێردرا. بەهۆی ناكۆكی و دژایەتی لەگەڵ ســوێدییەكاندا، لاهووتی ناچار دەبێت وڵات بەرەو توركیا بە جێبهیڵێت چونكە لە پشت سەردا، حوكمی لە سێدارەدانی لە لایەن ســوێدییەكانەوە بۆ دەردەچێت، بەناچار لە وڵاتی عوسمانیدا دەگیرسێتەوە و دەبێتە مامۆستای زوانی فارسی. دەڵێن لەم كاتانەدا لە ژیانیدا گەلێك چەرمەسەری و ڕۆژگارێ تاڵێ هەبووە.
شيعرەكانی لە هەموو فورمێكدا: قەسیدە، غەزەل و تەسنیف لە ڕۆژنامەكانی ئەو دەمە وەك؛ حبل المتین و ایران نو/دا چاپ و بڵاودەكرانەوە. كۆچبەری بۆ لاهووتی ڕەنگدانەوەیەكی كاریگەری ئەرێنی هەبووە، لە لايەكەوە وڵاتی توركیا جێگای گیرسانەوەی كەسایەتییە هەڵاتووەكانی سیاسی وڵاتانی دراوسێی بووە، بەتایبەت شوڕشگێڕە هەڵاتووە مەشرووتەخوازەكانی ئێران. بەم چەشنە ئەم وڵاتە دەبێتە باشترین ناوەندی فێركاری سیاسی و هزری ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بۆ كۆچبەرەكان. لاهووتی لەگەڵ پەیلواكانی هونەری و فیكری سابر، میرزا عەلی ئەكبەر تاهێرزادە شاعيری نەتەوەیی ئازەربایجانی قەفقاز و باقی شاعیرانی ڕادیكاڵیتریش ئاشنا دەبێت و كاریگەری ئەوتۆیان بەسەر ئەم شاعيرەدا دەبێت. خودی لاهووتی دان بەم خاڵەدا دەنێت كە شێوازی ڕێالیزم و بەكاربردنی شيعری تارۆز (تەنز و ئایرۆنی) وەك هۆكارێك بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ خەباتی كۆمەڵایەتیدا. لە سابر/ی وەرگرتووە و فێری بووە. دەڵێت پەیلواكانی سابر/م لە ڕێگای وەرگێڕاوەكانی سید اشرف الدین حسینی بەرپرسی ڕۆژنامەی نسیم شمال وەرگرتووە.
لاهووتی لە سەروبەندی شەڕی جیهانگیری هەوەڵدا، دێتەوە بۆ ئێران و لە كرماشان دەگیرسێتەوە. كرماشانیش لەو كاتەدا لەژێر ڕكێف و سەیتەرەی داگیركەرانی ئینگلیسی و ئاڵمانی و ڕووسی/دا دەبێت، لەم گیروبەندەدا، خەبات نێوان خەباتگێڕان و داگیركەراندا بەردەوام دەبێت و كرماشان لەلایەن ئینگلیسیەكانەوە بوردمان دەكرێت و لاهووتی تەنگی پێهەڵدەچنرێت و ناچار دەبێت دووبارە بەرەو توركیا هەڵەتەبێت. لەم سەردەمەدا لەگەڵ حەسەن موقەدەم علی نوروزی نووسەری شانۆی جعفرخان از فرنگ برگشتە ئاشنا دەبێت و شيعرەكانی لە بڵاڤوكەی پارس/دا بڵاودەكرێنەوە. هەر لەم كۆچەدا لەگەڵ كۆمەڵە كۆمۆنیستییەكان ئاشنادەبێت و پێوەندییان پێوەدەكات، پاشان دەگەڕێتەوە ئێران، لەلایەن موخبێرو سەلتەنە نووسەری كتێبی خاترات و خترات فەرمانڕەوای ئازەربایجان و ئەندامی كارای حكومەتی قاجار پەنا دەدرێت. هەر بەم بۆنەوە دووبارە دەكرێتە ماژووری سەرگوردژاندارمری لەلایەن لندبێرگ/ی ســوێدییەوە، پاشان پلەی دەچێتە سەر و دەكرێتە بەرپرسی گشتی ژاندارمری تەورێز.
لە كاتی هەڵایسانی شەڕی جیهانگیری هەوەڵ، لاهووتی لە كرماشاندا دەبێت و ڕۆژنامەی بیستوون دەردەكات و بە سونگەی خەبات دژ بە دەسەڵات زەمینە بۆ شەڕی چەكدارانە نێوان عێلەكان و عەشیرەكاندا سازدەكات، وەك وتمان هەمدیس لە ترسدا بۆ وڵاتی عوسمانی هەڵەتەدەبێت و پاشان دەگەڕێتەوە بۆ كرماشان و لەگەڵ دۆستانی نزیكیدا و هاوكاری عەشیرەی كوردی سەنجابی و قەڵخانی شانەی سپایەكی نەتەوەیی ناوچەیی پێكدەهێنێت و پێی لەگەڵ داگیركەران و نەیارانی ڕووسیدا، بە شەڕ هەڵدێت و تەنگ بە دوژمنان هەڵدەچنێت. لەم شەڕەدا باراتۆف فەرماندەی سوپای ڕووس بە سەختی بریندار دەبێت و دوای ماوەیەك دەمرێت.
پاش هەڵاتنی دووبارە، بۆ وڵاتی توركیا و گەڕانەوەی بۆ ئێران و بەرپرسایەتی گشتی ژاندارمری تەورێز، لاهووتی دژ بە ڕەزاخان و قەزاقەكان كۆدەتا دەكات و تەورێز داگیردەكات و پارێزگاری ئازەربایجان موخبێرو سەلتەنە كە لەوە پێش پەنادەری و داڵدەی لاهووتی دەبێت. دەسبەسەر دەكرێت و دەخرێتە بەندیخانەوە. پلان و بەرنامەش بۆ گرتنی تاران دادەریژێت، بەڵام لە بەرواری هەشتی ڕێبەندانی 1300 ی كۆچی هەتاوی، لاهووتی و بەرەی یەكگرتوو، شكست دەخۆن و بە ناچار دووبارە بەرەو قەفقاز هەڵدێت و دەچێتە نەخجەوان و پاشان تاجیكستان. ئیتر هیچ كات نایەتەوە ئێران و لەوێ بۆ هەمیشە دەگیرسێتەو. لەو وڵاتە دەبێتە مامۆستای سەرەتایی و پاشان بە ئەندامی پارتی كۆمۆنیستی شۆرەوی هەڵدەبژێردرێت و بەرە بەرە پلەی بەرزبوونەوە دەپێوێت. پیشەكان و چالاكییەكان و ئەركەكانی ئەم شۆڕشگێڕە ئەمانە بوون:
1- كارگێری و پلانڕێژی بۆ ئۆپەراسێونە سەربازییەكان لە سنوورەكانی چین و شۆرەوی
2- بەشداری لە كونگرەی خەبات دژ بە فاشیزم و شەڕ، واتە كونگرەی بەرگری لە شارستانیەت لە پاریس بە نوێنەرایەتی ئازادیخوازانەی ئاسیای ناوەندی و كۆمیتەی ئاكاديمی تاجیكستان و بەرواری 1935ی زایینی. لەو چالاكییەدا، لەوا كە لاهووتی بەسەر زوانی فەرەنسیدا زاڵ دەبێت، لە وتەكانیدا بە لێهاتوویی سەردەكەوێت و سەربەرزانە دەگەڕێتەوە بۆ ڕووسیا.
3- بەشداری دووبارەكی لەساڵی 1935ز لە حەوتەمین كونگرەی نێو نەتەوەیی كۆمۆنیزم لە پاریس.
4- ساڵی 1941ز (1320ه.ش، دەچێتە شاری تاشكەند و ماوەی دوو ساڵ لە ستالین دەمێنێتەوە و چەند جارێكیش دێتەوە سنووری ئێران و هاتوچۆ دەكات. ئەوكاتەی كە سالار دەبێتە نەیار و دژبەری دەوڵەت، لە هەلی گونجاو دەقۆزێتەوە و دێتەوە خوراسان و سەردان دەكات و ماوەیەك دەمێنێتەوە.
5- لە ژونی1947، ئیفتێخاری سەرۆكایەتی ئاكاديمی زانستەكانی تاجیكستانی پێدەبەخشرێت و شانۆی گەورەی دراماتیكی تاجیكستانی لە شاری خۆجەند بە ناویەوە نێودێر دەكرێت كە خۆی پێشتر ئەندامی ئەم ئاكادمیايە بووە.
6- درێژماوەیەك دەبێتە بەرپرسی تەشریفاتی و میوانداری لە میوانە بیانییەكان كە بە سەردانی ڕەسمی دەهاتنە شۆرەوی.
7- ماوەیەك دەبێتە مامۆستای زانكۆكانی ڕۆژهەڵاتناسی و هەروەها مامۆستای زوانی فارسی لە زانكۆی گەورەی مۆسكۆ.
8- دەمانێك هەڵدەبژێردرێت بە وەزیری ڕۆشنبیری (فەرهەنگ)ی تاجیكستان و هەروەها وەزیری ڕۆشنبیری وڵاتە یەكگرتووەكانی شۆرەوی پێشوو.
بۆ درێژماوەیەك كەس لە مەڕ چەندوچۆنی ژیانی لاهووتی هەواڵی بە دەستەوە نەبووە، تاكو لە 1314ی كۆچی هەتاوی(1934ز)، شاندێكی فەرهەنگی ئێران بەسەرپەرشتی ڕەحمەتی سەعیدی نەفیسی چاویان بە لاهووتی دەكەوێت و نەفیسیش لە وتارێكدا نووسی؛ لاهووتی مرۆڤێكی سەرناس و ناودارە كە ناوی جیهانگیر بووە.
دوكتور ئەنوەری خامەیی لە كتێبەكەیدا بەناو خاترات دكتر خامەیی لـ/545 دا لە بەشێك لە دیدارەكەی لەگەڵ لاهووتیدا دەنووسێت؛ ئەوەی كە پتر بووە هۆی سەرسووڕمانی من، مەیل و ئەوین و تاسەمەندی لاهووتییە بە ئێران، بەتایبەت بە كرماشان بە دڵێكی پڕ بە سۆزەوە دەیگوت؛ تەنیا ئارەزووی من ئەوەیە كە جارێكیتر بگەڕێمەوە ئێران و زێدەكەم – كرماشان – ببینم. لە ناڤینی شەڕدا لە حزبی كومونیستدا دەنگۆبوو كە گوایێ لاهووتی دێتەوە بۆ وڵات. بەڵام دوایی ئاشكرا بوو كە دەوڵەتی شۆرەوی بەرگری لێكردووە و دەرفەتی بۆ نەرەخساندوە و ئیجازەی پێنەداوە، بگەڕێتەوە. لێمپرسی؛
ئەرێ ئەم دەنگۆيە ڕاست بوو!؟
گوتی: بەڵێ چەندجار داخوازم كرد و زۆریش داكۆكیم كرد، بەڵام بەداخەوە بەڵێنیان نەدامێ.
گوتم: باشە بۆ ئەوەندە پێداگری دەكەیت كە سەردانی كرماشان بكەیت؟
ئاخۆ ئەوێ شوێنێك نییە!
شارێكی وێرانەی كۆن!؟
بە حاڵەتێكی كەسەرمەندەوە گوتی: من چۆن ئەو زێدەم (كرماشان) فەرامۆش بكەم، ئەو كۆڵانە بەرتەسك و كۆنانە، ئەو باخە وێرانانە بۆ من هەزاران بیرەوەری تێدایە. چەندەهاجار بەو دیوارە ڕووخاوانەدا بۆ دزینی ترێ هەڵزناوم ….
لە كۆتاییدا دوكتور خامەیی دەڵێت؛ لاهووتی نامەیەكی هاوڕێ لەگەڵ ئاخرین وێنەی كوڕەكەی دامێ. كە گەییمەوە تاران پۆستیكەم و ڕەوانەی بنەماڵەكەی بكەم بۆ كرماشان، ئەركێك كە بە ئەنجامم گەیاند… “.
دوای ئەو هەموو چەرمەسەری و كێشمەكێشە پڕئاستەنگەی لە ژیانی پڕ لە شانازی كوردە خەباتگێڕێكی كرماشانی، لە خاكەلێوەی ساڵی 1336 هەتاوی (1957ز) پاش 73ساڵ ژیانی شۆڕشگێڕانەی بە پێز، تۆماری ژیانی دەپێچرێتەوە.
ئێحسان تەبەری لە كتێبی كەژراهە/دا پێیوایە هۆی ماڵاوایی لاهووتی، نەخۆشی فشاری خوێن بووە. بەم شێوە ترپەی دەڵی دەوێسێت و لە مۆسكۆ/دا لە تەنیشت گڵكۆی لنین و ستالین، دوو گەورە ڕابەری كومۆنیستدا دەنێژرێت.
سەرچاوەكان:
1- د. یحیی ئارینپوور، از سەبا تا نیما، تاران .2535
2- د. شەمس لەنگروودی، تاریخی تەحلیلی شيعری نوێ، بەرگی یەكەم، نەشر مەركەز، 1370.
3- د. م. ع. سوڵتانی، ئەحزاب سیاسی و ئەنجومەن های سێڕی دەر كرماشان، بەرگی یەكەم.
4- وەرزنامەی گەوهەران، فایلی تایبەت بە شيعری كوردی، دیمانە لە گەڵ: د.م.ع. سوڵتانی ژ. 15، بەهاری 1386.
5- د.ا. تەبەری، كەژ راهە، نەشری ئەمیر كەبیر، 1366.
6- د.ا. خامەیی، خاترات د. ئەنوەر ی خامەیی.
7- بەشیری ئەحمەد، دیوانی لاهووتی، تاران: نەشر بونیاد فەرهەنگ ئێران، 1348.
