کامەران چروستانی: دەسەڵاتی مافیا و مافیای دەسەڵات، مافیا لە کوێوە سەری هەڵداوە؟
ڕەگی گروپەکانی مافیا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم کاتێک لە ناوچەی سقڵیەی وڵاتی ئیتالیا هەندێک خێزان و خێڵی دەسەڵاتدار باندی تایبەت بەخۆیان پێکەوە دەنا و لە ڕێگەی هەڕەشە و فشار و کوشتن و توندوتیژییەوە دەسەڵاتی خۆیان بەسەر جومگە سەرەکییەکانی بازرگانی و بازاڕی شار و شارۆچکەکانی ئەو ناوچەیەدا دەگرت. یەکێک لە بەهێزترین و دڕندەترین مافیاکانی ئەو ناوچەیە بە کۆسا نۆسترا (Cosa Nostra) ناسراوە، کە هەتا ئێستاش ئەم گروپە مافیایە لە ناوچەکەدا خاوەنی دەسەڵاتی خۆیەتی و لە هەشتاکان و نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو حکومەتی ئیتالیا ڕووبەڕووبوونەوە و کێشەی گەورەی لەگەڵ ئەم باندەی مافیایە هەبوو.
مافیا لە دوو تەوەرەی سەرەکیدا کار دەکات: کۆنترۆڵکردنی جومگە سەرەکییەکانی ئابووری ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیان بە شێوەیەک چالاکییە ئابوورییەکانی سەرەکی و بەهێزەکانی ناوچەکە دەبێت لەژێر کۆنترۆڵی خۆیان بێت یاخود پشکی سەرەکییان هەبێت. تەوەری دووەمی کارکردنیان لەسەر بنەمای (هەر دەریایەک لە دڵۆپە ئاو پێک دێت)، کە هەڵدەستن لەژێر کاریگەریی هەڕەشە و فشاری توندوتژیدا بڕێک پارە لە خاوەن بازرگانییە بچوک، ناوەند و گەورەکان دەسەنن لەژێر پاساوی پاراستنیان، کە ئەمە خاوەن فرۆشگا و چێشتخانە و کافتریا و هەموو بوارێکی دیکەی بازرگانی دەگرێتەوە.
مافیای ئیتالی سنووری وڵاتەکەی خۆی بەزاند و لە ئەمریکا لەناو ئەو گەڕەکانەوە، کە خێزانە ئیتالییەکان زۆرینەی نیشتەجێبووانیان پێک دەهێنا، دەستیان کرد بە چالاکییەکانی خۆیان و لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا توانا داراییەکانیان بەهێزتر دەبوون و کۆنترۆڵی گەلێک بازرگانی گەورەی وەکو کحول، جگەرە، شەکر، قومارخانە و بازرگانیی لەشفرۆشییان کرد. لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە و لەگەڵ کرانەوەی ئابووری چین بە ڕووی جیهاندا مافیای چینی و پێش ئەوەش مافیای ژاپۆنی بە هەمان شێوە سەریان هەڵدا، کە ڕکابەرێکی ڕاستەقینەی مافیای ئیتالی بوون.
پاش ڕووخانی دیواری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و گۆڕانکاریی لە سیستمی کۆمینیزمدا ئەو ناوچەیەدا و هەروەها لێکهەڵوەشاندنی یەکێتی سۆڤیەت جۆرێکی دیکە لە مافیا لەو ناوچەیەدا سەری هەڵدا، کە نە لە شێوازەی پێکهاتن، نە لە شێوازی کارکردن و سەرچاوەیاندا لە مافیاکانی ئیتالی و چینی و ژاپۆنی دەکرد.
لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ یەکێک لە پسپۆرەکانی تۆڕەکانی مافیا بۆ پێناسەکردنی هەردوو جۆری مافیاکە بەم شێوەیە باسی لێوە کردن: مافیای ئیتالی لە ناو شەقامەوە سەری هەڵدا و لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا خۆی خزانە ناو دەسەڵات، بەڵام مافیای ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لە دەسەڵاتەوە سەری هەڵدا و چووە ناو شەقامەوە.
ئەگەر چاوێک بە مێژووی زۆرینەی گروپە مافیاکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتدا بخشێنین، ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە بەشی زۆرینەی کەسانی خاوەن دەسەڵاتی ئەو گروپانە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە لوتکەکانی دەسەڵاتی ئەو وڵاتەوە هەبووە بەر لەوەی گروپە مافیاکانی خۆیان پێک بهێنن. لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی حوکم ئەو وڵاتانە کەوتنە ناو بۆشاییەکی سیاسی، یاسایی، سەروەریی یاسا و ئابووریش کە ئەمەش ژینگەیەکی لەبار بوو بۆ ئەوەی کەسانێک بتوانن لە بەرژەوەندی خۆیاندا ئەو بارە لاواز و نائاساییەی وڵات بەکار بهێنن. ئەوەیش بە:
– بەکارهێنانی سەرچاوەی زانیارییەکان لە بواری ئاسایش، یاسا و دادگا، ئابووری، بازرگانی و بەڕێوەبردن لە بەرژەوەندی خۆیاندا ئەویش بەهۆی ئەو پەیوەندییانەی، کە لەناو جومگەکانی دەسەڵاتدا لە ڕابردوودا هەیانبووە.
– قۆرخکردنی ڕەگە سەرەکییەکانی ئابووریی ناوچەکە لە بەرژوەندی خۆیاندا، بە شێوەیەک لە هەندێک بواردا پاکتاوی هەر کەس و لایەنێکیان دەکرد کاتێک هەستیان بە سەرهەڵدانی ڕکابەر کردووە.
– بەکارهێنان و داتاشینی یاسا، ڕێکاری بەڕێوەبردن و شێوازی حوکم لە بەرژوەندی ئەو گروپانەدا، کە هەندێک جار دەگەیشتە ئەوەی دەسەڵات چاوەکانی خۆی بنوقێنێت لە پێشێلکارییە یاساییەکانی ئەم گروپانە.
– بەرەنگاربوونەوەی مێدیای ئازاد بە هەموو شێوەیەکی توندوتیژییەوە کاتێک هەستیان بە مەترسیی ئاشکراکردنی زانیارییەکی نهێنی یاخود چالاکیی بنکەیەکی مێدیا یان مێدیاکارێک لە دژیان. بەرامبەر بەمەش دامەزراندنی چەندین بنکەی مێدیای (سێبەر) بۆ شاردنەوەی ڕاستییەکان و چەواشەکردنی کۆمەڵگا لە ڕاستییەکانی ئەم گروپانە.
– بەیاسایکردنی پارەی ڕەش و شتنەوەی ئەو پارانە لە ڕێگەی چەندین پرۆژەی زەبەلاح لەو وڵاتانەدا لەژێر ناونیشان و خاوەندارێتی ناوی دیکەدا، کە نەتوانرێت بەدواداچوونەوەی یاسایی بۆ ئەو کەس و سەرچاوە داراییانە ئەنجام بدرێت.
– تێکەڵاوبوونی جومگەکانی لایەنی چاودێریکردن، جێبەجێکار، یاسادانان، بازرگان و دادگاکان لەناو پێکهاتەیەکی ئاڵۆزدا، کە بەرژەوەندی هەموویان لەناو ئەم تۆڕە داراییە زەبەلاحەدا پێکەوە بەستراوە و هەر لایەنێکیان ناچار بوون داکۆکی لە ئەوی دیکەیان بکات.
– ناچارکردنی شەقام بە پێدانی جۆرێک لە باج، جۆرێک لە پارە لەژێر پەردەی پاراستن، ڕێگەپێدان، مۆڵەت، هەندێک یاسای تایبەت و چەندین کۆمپانیای جیاوازی دڵنیاکردنەوە (Insurance).
ئەم دوو پێکهاتە جیاوازە دوو شێوازی جیاواز لە مافیا نمایش دەکات، کە یەکەمیان ڕەگەکەی لە شەقامدا داکوتاوە، بەڵام دووەمیان لەناو دەسەڵاتدا. بۆ کۆمەڵگا کێشەکان لە جۆری دووەمیان زۆر زیاترە چونکە لە جۆری یەکەمدا بە هەر شێوازێک و لە هەر کاتێکدا بێت یاسا و دەسەڵات دەتوانێت بەرەنگاریان ببێتەوە و بەلایەنی کەمەوە سنوورێکیان بۆ دابنێت. وەلێ لە جۆری دووەمیاندا کێشەکە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کە نەک تەنها سەروەری یاسا بوونی نابێت و حوکم لە بەرژەوەندی دەسەڵاتی فرەلایەنەی مافیادا کار دەکات، بەڵکوو گەندەڵیی دامودەزگاکانی حوکمەت وەها دەکات، کە سەرجەم دامودەزگاکانی دەوڵەت لەناویشیاندا ئاسایش و پۆلیس و هێزە چەکدارەکانیش لە بەرژەوەندی ئەو گروپانەدا کار بکەن. بەم شێوەیە دەسەڵات لە لوتکەوە دەبێت بە بەشێک لە مافیا و مافیا دەبێت بە بەشێک لە دەسەڵات و تاکی کۆمەڵگاش ناتوانێت سنوورێکی جیاکەرەوە بۆ ئەو دوو پێکهاتەیە دەستنیشان بکات.
لە سەردەمی بۆریس ئێلسنی سەرۆکی ڕووسیای پێشوو دەسەڵات و تواناکانی مافیا گەیشبووە ترۆپک بە شێوەیەک نەک تەنها دەمارە سەرەکییەکانی ئابووری ئەو وڵاتەیان لەژێر دەستدا بوو، نەک تەنها کۆنترۆڵی بازرگانی نەوت و گازیان کردبوو، بەڵکوو کۆنترۆڵی بازرگانییە بچکۆلەکانی (دڵۆپە ئاوەکان)ی ناو وڵاتەکەشیان کردبوو. ئەمەش وەهای کردبوو، کە هەموو هاووڵاتییەکی ڕووس لە هەر ساتێکدا چاوەڕوانی باجێک یان ڕووبەڕووبوونەوەیەکی دەکرد لەلایەن مافیای وڵاتەکەیەوە. لە وڵاتێکی دیکەی وەک بولگاریاشدا لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا بواری گەشتوگوزار بە تایبەتی سەر کەنارەکانی دەریای ڕەش بە هەمان شێوە گروپە مافیاکان لەنێوان خۆیاندا بەپێی ناوچەی دەسەڵات دابەشیان کردبوو، کە لەو سەردەمەدا بە شێوەیەک لەلایەن دەسەڵاتەوە داڵدە دەدران و پشتگیرییان لێ دەکرا.
ئەرکی دەسەڵات بریتییە لە پاراستنی ژیان و بەرژەوەندییە جیاوازەکانی تاک، خێزان و کۆمەڵگا، دابینکردنی ژیانێکی ئازاد و ئاسوودە، چەسپاندنی سەروەریی یاسا و دەستەبەرکردنی ژینگەیەکی لەبار بۆ پێشکەوتن، دادپەوەری و ڕەخساندنی بوار بۆ ئەوەی هەر تاکێکی کۆمەڵگا بەپێی توانا و هەوڵی خۆی ببێت بە خاوەنی بەشێک لە سامانی ئەو وڵاتە. وەلێ کاتێک مافیا لەناو دەسەڵاتەوە هەڵدەقوڵێت و جومگە گەورە و بچوکەکانی کۆمەڵگا لە بەرژەوەندی خۆیدا قۆرخ دەکات، ئیتر سەرجەم ئەم خاڵانەی سەرەوە دەبن بە کەرەستەیەک کە لە بەرژەوەندی ئاوێتەی (مافیا-دەسەڵات)دا کاری لەسەر دەکرێت.
پرسیارەکە ئەوەیە: ئەگەر لە وڵاتێکی وەک ئیتالیاوە مافیا لەناو شەقام دروست بووبێت و خۆی خزانبێتە ناو دەسەڵات، ئەی لەم سەردەمەدا و لە هەموو جیهاندا چەند دەسەڵات هەن، کە بوون بە بەشێک لەو مافیایەی کە وڵاتەکە با یاسایی و نایاسایی بە هەردوولایان بەڕێوە دەبەن؟
