نەوزادى موهەندی: ڕیفراندۆم لە پێناوى چیدا؟

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ماوەیەکە ڕیفرادۆم بۆتە جێگەى باسوخواسى مەجلیسە سیاسى و جەماوەرى و ڕۆشنبیریەکان لەم هەرێمەدا، و هەریەکەش بۆ ئامانجێک و مەبەستێکى دیارى خۆى باسى لێوەدەکات، هەیە بۆ بەرژەوەندى حیزبى و دەسکەوتى هەڵبژاردن و هەشە بۆ فریودانى جەماوەر و شەقامى کوردى و هەشە لەپێناو ئامانجە ڕاستودروستەکەى کوردایەتیدا کە بریتیە لە سەربەخۆیى وەکو دروشمێکى ڕاستگۆیانە نەک تاکتیک و مانۆڕى و موزایەداتى سیاسى بەرزیان کردۆتەوە. بۆیە لەنێوان ئەم فرە بیروبۆچون و ڕەهەند و بیرکردنەوانەدا، مەبەست و ئامانجە ڕاستەقینەکەى ڕیفراندۆم شێواوە.
بۆخۆى ڕیفراندۆم هەنگاوێکى یاساییە بۆ بەدەستهێنانى داواکاریەکى جەماوەرى و میلى لەهەر کۆمەڵگایەکى مرۆڤایەتیدا، جا ئەو ئامانج و مەبەستە یاسایى و دەستورى بێت یان پەیوەست بێت بە چارەنوس و ئایندەى کۆمەڵگاکە یان وڵاتەکەوە.ڕیفراندۆم مێژوویەکى نزیکەى 200 ساڵەى هەیە کە لە وڵاتانى ئەوروپى و ئەمریکى و دونیادا پیادە کراوە بۆ زۆرێک لەمەسەلەکان کە پێویست بکات ڕاى زۆرینەى جەماوەرى لەسەر وەربگیرێت. وەک شێوازێکى دیموکراسى ڕاستەوخۆ.
ڕیفراندۆم ( گشتپرسى) مەسەلەیەکى گرنگ و هەستیارە چونکە پەیوەستە بە ئایندەى تاک بەتاکى کۆمەڵگاوە هەربۆیە پێویست دەکات کە کۆدەنگیەکى نیشتیمانى و سیاسى و جەماوەرى بۆ مسۆگەر بکرێت،نەک بە بڕیارێکى سیاسى لەلایەن حیزب و سەرکردەیەکەوە بڕیارى لێبدرێت.
لەئێستاى ئەم قۆناغەى کوردستاندا مەسەلەى ڕیفراندۆم هەم سیاسیە هەمیش یاساییە، لەبەرئەوەى گەر مەبەست لەم پڕۆسەو هەنگاوە ڕاگەیاندنى سەربەخۆیى بێت بۆ ئەم بەشەى باشوورى کوردستان ئەوا تەواو مەسەلەیەکى سیاسى و چارەنوسسازە و دەبێت هەمووان بە حیزب و سەرکردە و جەماوەرەوە کۆندەنگ بن لەسەر شێواز و میکانیزمى پیادەکردنى و پێکەوە و هەموان تەدارەک و پێداویستیەکان و زەمینە سازى تەواوى بۆ بکەن لەسەر ئاستى ناوخۆ و ناوچەکە و دونیاشدا، بەهەمان شێوە مەسەلەیەکى یاساییە و دەبێت لە ڕێگەى ئۆرگانە یاسایى و شەرعیەکانى ئەم حوکمڕان و دەسەڵاتەى هەرێمەوە سەرپەرشتى بکرێت و کارى جێبەجێکردنیشى بۆ بکرێت، چونکە کارێکى لۆژیکى نابێت کە داواکارى ڕاگەیاندنى دەوڵەتێکى سەربەخۆ بکەیت کە ببێتە ئەندام لە ڕێکخراوى نەتەوە یەکگرتوەکان و ڕێکخراوە ناوچەییەکانى تردا کە هەموانیان بە یاسا پێکەوەنراون، بەڵام لەهەمان کاتدا دامودەزگا یاسایى و شەرعیەکانى کەهەتە پەکیان بخەیت و لەکاریان بخەیت.

ڕیفراندۆم لەم هەرێمى کوردستاندا بۆ دەکرێت ؟ لە پێناو چیدا و ؟ ئامانجەکەى چیە؟
هەموان دەزانین و نمونەى زیندووى زۆریش هەیە لەدەوروبەر و ناوچەکە و دونیاشدا کە پڕۆسەى ڕیفراندۆم لەهەردوو سیستەمى سیاسى تاکڕەوى و دیموکراسیدا ئەنجام دەدرێت،بەڵام ئامانجەکانیان جیاوازە، لە سیستەمى تاکڕەویدا مەبەست چەسپاندنى زیاترى دەسەڵاتى تاکڕە و دیکتاتۆرەکانە و مانەوەیانە بۆ زیاترین ماوە لەوسەر کورسى دەسەڵات و دزین و بەتاڵانبردنى سەروەت و سامانى میلەتە. بەڵام لە سیستەمە دیموکراسیەکاندا بریتیە لە بەشدارى جەماوەر کە سەرچاوەى سەرەکى شەرعیەت و ڕەوایەتى دەسەڵاتەکانى لە یەکلاکردنەوەى مەسەلە چارەنوسسازەکاندا وەک سەربەخۆیى و هەموارکردنەوەى دەستور و ڕەزامەندى لەسەر هاوپەیمانێتیەکان و ..هتد.
هەربۆیە دەبێت ئەم ڕیفراندۆمەى کوردستانیش ئامانج و مەبەستەکەى زۆر ڕوون و ئاشکرا بێت لەلاى هەموان بە حیزب و سەرکردە و جەماوەریشەوە، کە لە ئێستاشدا دەبێت ئامانج تەنها سەربەخۆیى بێت و پێکەوەنانى دەوڵەتێکى کوردى بێت نەک وەک ڕادەگەیەنرێت کە تەنها مەبەست ئەوەیە کە وەک کارتێکى گوشار بەدەست دەسەڵاتدارانى هەرێمەوە بێت لەبەرامبەر عێراقدا لەکاتى گقتوگۆکاندا،کە ئەم کارە بۆ خۆى تەواوى ئامانجى پڕۆسەکە و نیەتەکانى دەخاتە بەردەم پرسیارگەلێکى گەورە و هەموانیش توشى شۆکێکى بەهێز دەکات لە بەرەو پیرچوون و بەشداریکردنێکى گەرم و گوڕ لەو هەنگاوەدا.هەربۆیە گەر ئامانج لەم ڕیفراندۆمە ڕاگەیاندنى دەوڵەتى سەربەخۆ نەبێت ، ئەوا بەدڵنیاییەوە زۆرینەى جەماوەر لەگەڵیدا نابێت و ئەنجامیش شکستخواردنى پڕۆسەکەى لێدەکەوێتەوە کە ئەمەش دەبێتە شەرمەزاریەکى گەورە لەبەردەم جەماوەرى ناوخۆى کوردستان و لەبەردەم دەسەڵاتدارانى عێراق و دەرودراسێى و دونیاشدا.

بۆیە پێش ئەوەى کە ئەم پڕۆسەیە چێبکرێت دەبێت دەسەڵاتدارانى هەرێم ئەم هەنگاوانە هەڵگرن بەمەبەستى سەرکەوتنى پڕۆسەکە:
1- نوسینەوەى دەستورێکى مۆدێرنە بۆ هەرێمى کوردستان.
2- چێکردنى پڕۆسەیەکى ئاشتەوایى سەرتاسەرى لەنێوان هەموو حیزب و سەرکردە و جەماوەرى میلەتەکەماندایە.
3- تۆکمەکردن و یەکڕیزى و پتەوکردنى نێوماڵى کوردە.
4- کاراکردنەوەى ئۆرگانە شەرعیەکانى دەسەڵاتە لەم هەرێمەدا لە پەڕلەمان و حکومەت و دەزگاى دادوەرى و …هتد.
5- ئاسایکردنەوەى بارو وگوزەرانى ژیان و و ئابورى و بازاڕى هەرێمە و نەهێشتنى سیستەمى پەشەکەوتى مووچەیە .
6- ئاسایکردنەوە و گەرموگوڕکردنەوەى پەیوەندیەکانە لەگەڵ دەوڵەتى عێراقدا.
بە دڵنیاییەوە تا ئەو هەنگاوانە نەنرێت ئەوا چارەنوسى ڕیفراندۆم نادیار و ناڕۆشن دەبێت. هەربۆیە گەرەکە زۆر بەووردى و بە پلانى پێشوەخت و بە ڕاوێژو پرس کردن بەهەموان و کارى پێکەوەیى هەنگاوەکان بنرێت نەک تەنها سەرکردە و حیزبێک تاک لایەنە و لە پێناو بەرژەوەندى تەسکى حیزبى و وەدەستهێنانى دەنگى زۆرینە لەهەڵبژاردنەکانى 6/11/2017دا ئەم هەنگاوە پێشوەخت و حساب بۆ نەکراوە بنێت. چونکە ئەم پڕۆسەیە دوولایەنەیە و دەشێت بە (بەڵێ) پەسەندبکرێت و ڕێژەى 51% بێنێت و لەهەمان کاتیشدا دەشێت دەنگى زۆرینەى( نا) ڕەتیبکاتەوە،بۆیە لە هەردوو بارەکەدا دەبێت دەسەڵاتدارانى هەرێم حسابى وورد بۆ ئەنجامى ڕاپرسیەکە بکەن و خۆشیان ئامادە بکەن بۆ هەموو ئەگەر و ڕوبەڕووبونەوە و کاردانەوەى عێراق و دەرودراوسێ و دونیاش. چونکە گەر پەسەندیش بکرێت لەلایەن جەماوەرە بەڵام لەلایەن وڵاتانى عێراق و ناوچەکەوە ڕەتبکرێتەوەو پشتیوانى نێودەوڵەتیشى بۆ مسۆگەر نەکرێت،ئەوا بەزیانى گەورە دەشکێتەوە بەسەر هەمواندا. هەروەها گەر بە (نا ) ش ڕەتبکرێتەوە ئەوا دەبێتە مایەى شەرمەزارى و قوڵکردنەوەى ناکۆکى و ململانێ ناوخۆییەکان و هێندەى تر نێوماڵى کورد پەرت و لێکترازاو دەبێت و بەهەمان شێوەش کێشەکان لەگەڵ بەغداد توندتر و قوڵتردەبنەوە و ئەو پشتیوانى و هاوکاریە ناوچەیى و نێودەڵەتیانەش کاڵتردەبنەوە.
بۆیە کۆبونەوەى 7/6/2017 ى حیزب و سەرکردە سیاسیەکان لەسەر مەحەکە و بڕیاردان بۆ چێکردنى ڕیفراندۆم لە 25ى ئەیلولى 2017شدا نابێت وەک وادەیەک و ڕۆژێکى پیرۆز لێیبڕوانرێت و ببێتە کۆتایى هەموو مەسەلەکان،و دەکرێت لەماوەى ئەم 3 مانگەدا کارى جدى بکرێت بۆ زەمینەسازى تەواو بۆ سەرخستنى ئەو پڕۆسەیە لە:
• کاراکردنەوەى پەڕلەمان و ئۆرگانەکانى ترى حکومەت.
• کارکردن بۆ جێبەجێکردنى مادەى 140ى دەستور و گەڕاندنەوەى ناوچە دابڕێنراوەکان.
• باشکردن و ئاسایکردنەوەى سیستەمى مووچە و ئابورى و بازاڕ و خۆشگوزەرانى جەماوەر.
چونکە ئەم سێ مەرجە کراوەتە زامنى سەرخستن و کارکردنى پێکەوەیى هەمووان بۆ سەرخستنى ڕیفراندۆم،بۆیە گەر ئەو هەنگاوانە نەنرێت، چاوەڕوان دەکرێت کە ئەو حیزبانەى بەشداریان لەکۆبونەوەى 7/6/2017دا کردوە پەیوەست نەبن بە بڕیارى کۆبونەوەکەوە و ئەوەش بۆ خۆى ئاڵنگاریەکى گەورەیە بۆسەر پڕۆسەکە.،چونکە هەڵبژاردن و دیاریکردنى کات و وادەى ڕیفراندۆمەکە لەپێش هەڵبژاردنەکانەوە بە 1 مانگ و 11 ڕۆژ ئەوەى لێدەخوێنرێتەوە کە تاکە حیزبێک گەرەکێتى ئەجێنداى حیزبى خۆى پیادەبکات و ئەنجامى ڕیفراندۆمەکەش بۆ بەرژەوەندى حیزبى و دەسکەوتى هەڵبژاردنەکان بۆخۆى بقۆزێتەوە،کە ئەمە بۆخۆى خاڵێکى لاوازى ترى ئەو کۆبونەوەیەیە. هەروەها پاشگەزبونەوەى سەرۆکى پارتى و مەکتەب سیاسیەکەشى لە ئامانجى ڕاستەقینەى پڕۆسەکە کە سەربەخۆییە ئەمیش خاڵێکى لاوازى ترە و هەروەها هەڵوێست و گوتارى وڵاتانى ناوچەکە و ەزلهێزى دونیاش مایەى دڵخۆشکەر نەبون و هەموان دژى پڕۆسەکە بوون کە ئەمەش جارێکى تر چارەنوسى پڕۆسەکە بەرەو پوکانەوە و نەکردن و پەشیمانبونەوە دەبات.
لەکۆتایدا دەکرێت نیەتەکان و ئامانجەکانى ڕیفراندۆم زۆر ڕاشکاوانە و بوێرانە ڕابگەیەنرێت بۆ دۆست و نەیاران و کارى جدیش بکرێت بۆ سەرخستنى ئەوەش بەزەمینە سازى ناوخۆیى و ناوچەیى و دونیایى دەبێت، ڕیفراندۆم کە مەسەلەیەکى نیشتیمانى و نەتەوەییە ناکرێت بچوکبکرێتەوە بۆ ئاستى دروشم و موزایەداتى سیاسى و حیزبى و بۆ بەرژەوەندى دەسەڵات و مانەوە لە حوکمڕانیدا بەکاربهێنرێت، ڕاگەیاندنى دەوڵەتى سەربەخۆى کوردى خەون و ئاواتى تاک بەتاکى کوردە هەربۆیە نابێت هیچ سەرکردە و حیزبێک بیکاتە دەسکەوتى خۆى. چونکە ئەم پڕۆسەیە بەبێ بەشدارى هەموان سەرکەوتوو نابێت و ئامانجە ڕاستەقینەکەى خۆى ناپێکێت، بۆیە گەرەکە زۆر بەووردى و دیقەتەوە ئەم مەسەلە گرنگ و هەستیارە بۆ کورد و ناوچەکەش لێکبدرێتەوە و دووربکەوینەوە لەهەنگاوى سەرکێشانە و بەڵێن و پشتیوانى لایەن و وڵاتانى تر فریونەخۆین و نەمان کەنە پردێک بۆ پەڕێنەوەى خۆیان و بمانکەنە دەسەکەلا و بەکارمانبێن بۆ مەرامەکانى خۆیان لەناوچەکەدا و کوردستانیش نەکەینە گۆڕەپانى یەکلاکردنەوەى وڵاتانى ناوچەکە و دونیاش بۆئەوەى هەشمانە لەدەستمان نەچێت و نەگەڕێینەوە چوارگۆشەى یەکەم بەدەست خاڵى و بارگەى وێرانەوە.