عەتا قەرەداخی: چۆن دەوڵەتی کوردى پێکدێت؟ بە پرۆژەبوونی ناسیونالیزمی کوردى!!
ئەو کۆمەڵگەیانەى پەرەسەندنێکی سرووشتیان هەبووە لە قۆناغێکی دیاریکراودا گەیشتوونەتە ئاستی بەرهەمهێنانی دەوڵەت.
هیگڵ دەڵێت: بۆ گەیشتنی کۆمەڵ بە دەوڵەت کۆمەڵ بە قۆناغی خێزان، کۆمەڵی مەدەنیدا تێدەپەڕێت و دەگات بە دەوڵەت(1). ئەو دەوڵەتەى هیگڵ باسی دەکات دەوڵەتێکی سرووشتیە.
هۆبز رای وایە: دەوڵەتی سرووشتی بریتییە لە بەردوامبوونی دەسەڵاتی باوک کە درێژ دەبێتەوە بۆ خێزان و لقەکانی(2).
لای هیگڵ و هۆبز خێزان بنەمایە بۆ درووستبوونی دەوڵەت. مەبەست لە دەوڵەتی سرووشتیش ئەو دامەزراوەیە کە کۆمەڵگە لە پەرەسەندنی خۆیدا بەرهەمی دەهێنێت و خاسێتێکی گشتی هەیە، هەرچەندە ئەگەر لە روانگەى سیۆسیۆلۆجیای هاوچەرخەوە سەیر بکەین ئەوا دەوڵەت دامەزراوەى باڵاترین دەسەڵاتەو لە بارێکی وەهاشدا دەوڵەت دەبێتە دەوڵەتی تاکە کەس یان بنەماڵە یان پێکهاتەو چینێکی کۆمەڵایەتی یان ئایینێک و لە بارێکی وەهاشدا پێکهاتەکانی تری کۆمەڵگە کە دەسەڵاتیان بەسەردا پیادە دەکرێت، دەوڵەت بۆ ئەوان هیچ ناگەیەنێت بێجگە لە رکێف کردن و سنوور بۆدانان و ئازادی زەوتکردن، دەشێ وەکو نەیار سەیری دەوڵەت بکەن تەنانەت لە باشترین نموونەى دیموکراسیشدا.
لە کۆمەڵگە خێڵایەتیەکاندا مۆتیڤی خوێن و دەمار پێکەوە کاریان کردووەو بوونەتە بزوێنەری مێژوو بۆ گەیاندنی کۆمەڵگە بە ئاستی بەرهەمهێنانی دەوڵەت(3) ئەم دوو کارکەرە پێکەوە یەکیانگرتووە لە کۆمەڵگە خێڵایەتیەکانداو فیدراسیۆنی خێڵیان پێکهێناوە، ئەویش دەوڵەتی خێڵی درووست کردووە. هەمان مۆتیڤی خوێن و دەمار لەگەڵ ئاییندا یەکیان گرتووەو دەوڵەوتی عەرەبی ئیسلامیان پێکهێناوە. دەوڵەتی کۆنی هیند لە یەکگرتنی مۆتیڤی خوێن و دەمارو مۆتیڤی سروشتی جوانی هیند بەرهەم هاتووە. لە روانگەى مارکسیزمیشەوە دەوڵەت بەرهەمی پەرەسەندنی ژێرخان و لە ئەنجامی ئەوەشدا سەرخانی کۆمەڵگەیەو بەو پێیەش بزوێنەری مێژووى ئابوورییە.
دیارە کورد لە هیچ کام لەم دەروازانەوە نەهاتۆتە ناو مێژووەو نەیتوانیووە دەوڵەت وەکو دامەزراوەیەکی رێکخستن و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە درووست بکات. لە مێژووى نوێشدا واتە لە سەردەمی مۆدێرنێتەدا کە دەوڵەتی ناسیونالیست پێکهات. دیسان کورد لەم دەروازەشەوە نەیتوانیووە دەوڵەتی نەتەوەیی پێکبهێنێت. کەواتە ئایا کورد ئەگەری ئەوەى لەبەردەمدا ماوە دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی پێکبهێنێت؟ ئایا ئەو دەوڵەتە وەکو دەوڵەتی بەرهەمی ناسیونالیزم پێکدێت یان وەکو دەوڵەتی سرووشتی؟ ئایا ئەگەر وەکو دەوڵەتی ناسیونالیزم پێکهات، لە ئەنجامی گەشەکردنی ناسیونالیزمی کوردی و بوونی بە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی جەماوەری پێکدێت یان وەکو زۆرێک لەو دەوڵەتانەى کە لە کۆتایی هەردوو جەنگی یەکەم و دووەمدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە بڕیاری سیاسی پێکهاتن، دەوڵەتی کوردیش پێکدێت؟
لێرەدا دەربارەى پەیوەندی ناسیونالیزمی کوردی و گوتاری ئەو ناسیونالیزمەو دەوڵەت دەدوێین و دەپرسین ئایا ناسیونالیزمی کوردی بووەتە هەڵگری گوتاری دەوڵەت؟ بەهەرحاڵ ئێمە ئێستا تەنانەت لەبەردەم شوناسی نەتەوەدا لەبەردەم دوو بۆچوونداین بۆچوونێکی کلاسیکی کە پێی وایە نەتەوە لەسەر بنەمای زمان و مێژوو داب و نەریت و جوگرافیای هاوبەش درووست دەبێت، بەڵام بە روانینی سەردەمی مۆدێرنێتە دەوڵەت نەتەوە درووست دەکات. لەم روانگەیەوە شووناسی نەتەوەیی کورد دەکەوێتە بەردەم پرسیارەوە چونکە تاکو ئێستا کورد نەبۆتە دەوڵەت و بەو پێیەش بنیادنانی نەتەوە یان پێکهاتنی نەتەوە لەبەردەم پرسیاردایە.
من بڕوام وایە گەیشتنی کۆموەڵگەى کوردی بە قۆناغی درووستکردنی دەوڵەت لە رووی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتیەوە شتێکی رەتنەکراوەیە، بەڵام گەیشتن بەو قۆناغە چۆن و کەی دەبێت ئەوەیان مەسەلەیەکە پەیوەندی بە شێوازى پەرەسەندنی ناوخۆیی ئەم پێکهاتە ئیتنیکیەوە هەیە. ئاشکرایە لە رابردوودا ئەم پێکهاتەیە لە رووی کۆمەڵایەتیەوە پەرەسەندنێکی سرووشتی نەبووە. کە قۆناغی فیودیالی کوردی، بە تایبەتی لە رووی شێوازى بەرهەم هێنان و پەیوەندییەکانی بەرهەم هێنانەوە، قۆناغێکی بێ شوناسە، واتە لەبەر نائاسایی بوونی ئەو پەیوەندییانە قۆناغی پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنان و ئابووری فیودیالی لەم کۆمەڵگەیەدا بەجۆرێک نەبووە لە هەناوى ئەو قۆناغەدا وەکو کۆمەڵگە ئاساییەکانی چینی بۆرژوای پیشەسازی و نیشتیمانی دەربکەوێت و ئەو چینەش هەڵگری پرۆژەى پێکهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی بێت. هەروەک ئایین لەم کۆمەڵگەیەدا وەکو یەکێک لە بنەما و پایەکانی ناسیونالیزم نەبووەتە ئەو فاکتەرەى رۆڵی خۆی لەو بوارەدا ببینێت، بە تایبەتی دەشیا تەسەوف لای کورد ببوایەتە یەکێک لە پایەکانی ناسیونالیزم بەڵام ئەوەش رووینەداوە. رەگەزەکانی خوێن و دەمارگیری لە کۆمەڵگەى کوردیدا نەیانتوانیووە ببنە بزوێنەری کۆمەڵگە وەکو چۆن لە کۆمەڵگە خێڵایەتیەکانی تردا بە تایبەتی کۆمەڵگەى عەرەبی ئەو دەورەیان بینیووەو بوونەتە مۆتیڤی پێکهێنانی دەوڵەت(4).
کورد نەیتوانیووە تەسامی بە سرووشتی جوانی کوردستان بکات و لەگەڵ هەستی سادەی نەتەوەییدا یەکیان پێبگرێتەوەو ببنە بزوێنەری مێژوی کۆمەڵگەى کوردی. لە کاتێکدا ئەم گریمانانەى سەرەوە هیچیان روویان نەداوە ئەم دیاردانەش کۆسپی بەردەم درووستبوونی دەوڵەتی کوردی بوون فرە زاریی زمان و پێکهاتەى خێڵایەتی و عەشیرەتایەتی و تۆپۆگۆافیای نالەبارو دەورى لە زیاتر پەرتکردنی یەکەکانی خێڵ و عەشیرەتداو فرە ئایینی و فرە مەزهەبی و کۆنەبوونەوەى ئابووری لەبەررۆیشتنی ئابووری هەموویان دەوریان بینیووە لە زیاتر پەرتکردنی کۆمەڵگەى کوردی و تەنانەت لە درووستنەبوونی بازاڕی هاوبەش و بازرگانی ناوخۆ لە کوردستاندا. ئەمانەش لە هۆکارەکانی لاوازى پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوونن لەم کۆمەڵگەیەداو ئەوەش رۆڵی بینیووە لە دەرکەوتن و باڵادەستبوونی چەمکی بەشی خۆکردندا کە ئەوەش لە بنەڕەتدا لاوازکردنی یەکێتی کۆمەڵکەو یەکبوونە، ئەمەش وایکردووە ناسیونالیزمی کوردی توانای ئەوەى نەبێت ببێتە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی جەماوەری خاوەن پرۆژەى دەوڵەتی نەتەوەیی.
کورد لە هیچ کام لەو دەروازنەى لە سەرەوە باسکران نەیتوانیووە بگاتە ئاستی درووستکردنی دەوڵەت. بەڵام ئەوە ئاشکرایە کە بزووتنەوەى نەتەوەیی کورد زیاتر لە سەدەو نیوێک بەسەر سەرهەڵدانیدا تێدەپەڕێت، ئایا ئەم بزوونەوەیە بۆچی تاکو ئێستا نەیتوانیووە دەوڵەتی کوردی درووست بکات؟ ناسیونالیزمی خاوەن شووناس هەڵگری پرۆژەى دەوڵەتی نەتەوەییە، بەڵام ئایا بزووتنەوەى ناسیونالیزمی کوردی لە سەرهەڵدانیەوە کە بە بزووتنەوەى بەدرخانیەکان دەست پێدەکات خاوەنی پرۆژەى دەوڵەت بووە؟ یان هەڵگری گوتاری ناسیونالیزم بووە؟ ئەگەر بە کورتی سەرنجێک لە بزووتنەوەکانی کورد بدەین لە رابردووەوە تاکو ئێستا بۆمان دەردەکەوێت هیچ کامیان هەڵگری پرۆژەى دەوڵەت نەبوون.” بەکارهێنانی سیاسیانەى ناسیونالیزم بریتیە لە پرینسیپی بڕیاری خۆدان کە دەگەڕێت بە دوای بیناکردنی ژیانی سیاسی لەسەر بنەمای دەوڵەتی نەتەوەیی و بوونێکی خاوەن سەروەری کە لەلایەن تاکە نەتەوەیەکەوە دەسەڵاتی بەسەردا بکرێت(5). بەم پێیە ئەرکی سەرەکی ناسیونالیزم بیناکردنی دەوڵەتی نەتەوەیە کە ئەوەش بە قۆناغی بیناکردنی نەتەوە دادەنرێت. بزووتنەوەکانی کورد هەڵگری هەندێ داواکاری ناوچەیی بوون کە زیاتر لە داواکاری خێڵء عەشیرەتەکان دەچێت و لەوەدا کۆدەبێتەوە کە داخوازى دەسەڵاتێکی ناوچەیی سنووردار بووە لە سایەى دەوڵەتی فەرمانڕەوادا.
بزووتنەوەى بەدرخانی و شێخ عوبەیدوڵای نەهری و شیخ عەبدولسەلامی بارزانی داواکاری دەسەڵاتێکی ناوچەیی بووە لەسایەی فەرمانڕەوایەتی تورکەکاندا. بزووتنەوەى سمکۆ و تەنانەت کۆماری مهابادیش هەمان داواکاری بووە کە ئەوەى کۆماری کوردستان گەیشتۆتە ئاستی بەدەستهاتنیش بەڵام نەیتوانیووە درێژە بەخۆی بدات. دەسەڵاتدارییەکەى شێخ مەحمود بە مەملەکەت ناوبراوە، بەڵام نەیتوانیووە لە سنووری دەسەڵاتی پێشتری میرنشینی بابان بپەڕێتەوە. بێگومان بزووتنەوەى ناسیونالیزمی کوردی لە بەدرخانیەکانەوە بۆ کۆماری کوردستان سەدەیەک دەکات، بەڵام لە ئاستێکی زۆر لاوازدا بووە، چونکە ئاشکرایە ناسیونالیزم بەرهەومی مۆدێرنێتەیەو لەو قۆناغەشدا کوردستان لە بارێکی هێجگار دواکەوتووى ئابووری و کۆمەڵایەتیدا بووەو نەک سادەرین بنەماکانی مۆدێرنێتە بوونی نەبووە لە کوردستاندا بەڵکو دەتوانین بڵێین بزووتنەوەکانی کورد لە ژێر دوو فاکتەردا درووست بوون کە یەکەمیان کاردانەوە بووە بۆ سیاسەت و دەسەڵاتی تووندوتیژی داگیرکەرەکانی کوردستان، دووەمیشیان سەرهەڵدانی هەستێکی لاوازى نەتەوەیی بە کاریگەری بوونی نوخبەیەکی خوێندەواری کورد لە پایتەختی عوسمانی و شارەکانی تری ئەوروپا بە تایبەتی بنەماڵەى بەدرخانیەکان و شەریف پاشاو چەندانی تریش.
لەسەروبەندی درووستبوونی حیزبدا لە کوردستاندا هەر لە (خۆییبوون)ەوە بۆ حیزبی هیواو پارتی دیموکراتی کوردو پارتی دیموکراتی کوردستان و حیزبەکانی دواتریش کە زیاتر لە لەژێرکاریگەری کەلتوورو فەرهەنگی حیزبی شیوعی سۆڤێتیدا درووستبوون، هەڵگری بەرنامەو گوتاری دیموکراتی بۆ دەوڵەتی سەردەستەو داگیرکەری کوردستان و ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان بوون. جێگای خۆیەتی لەم قۆناغەدا وردتر سەیری ناسیونالیزمی کوردی و بەرنامەو گوتارەکەى بکەین بە تایبەتی لە جەنگی دووەم بە دواوە کە قۆناغێکی پەرەسەندنی ناسیونالیزمی نەتەوەکانی دراوسێ کوردستانە.
لە دوای جەنگی یەکەم، دەوڵەتی ناسیونالیستی تورک دامەزرا، ناسیونالیستی عەرەبیش کەوتە جوڵەو سەرباری ئەوەى کە دەوڵەتانی بڕیاربەدەست کۆمەڵی مەلیک و پاشایان لە ترۆپکی ئەو دەوڵەتانەدا دانابوو کە لە نیشتیمانی عەرەبیدا درووستیان کردبوون، بەڵام نوخبەیەکی رۆشنبیرو کەسانی تریش دەنگی ناسیونالیستی عەرەبییان بەرزدەکردەوەو باسی یەکێتی عەرەب و درووستکردنی دەوڵەتی نەتەوەیی عەربیان دەکردو حیزبە ناسیونالبیستە عەرەبیەکان و سەرکردە ناسیونالیستەکانیش دەرکەوتن و لە ژێر کاریگەری بەهێزبوونی ناسیونالیستی عەرەبیدا لە بەشێکی دیاری ئەو دەوڵەتانەدا ناسیونالیستەکان لە شێوەی کودەتای سەربازیدا دەسەڵاتی وڵاتیان گرتە دەست. لەم قۆناغەدا کورد کە وڵاتەکەی بەسەر دەوڵەتانی ناوچەکەدا دابەشکرابوو، لە بری ئەوەى حیزبی ناسیونالیستی خاوەن پرۆژەى رزگارکردنی کوردستان و یەکگرتنەوەیی و درووستکردنی دەوڵەتی سەرەبەخۆی کوردی درووست ببێت، کەچی حیزبی خاوەن بەرنامەو گوتاری دیموکراسی بۆ دەوڵەتی سەردەستەو داگیرکەرو ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستانی بندەست درووست بوو بە تایبەتی لە باشوورو رۆژهەڵاتی کوردستان. ئەو بەرنامەیەش تاکو ئێستا بەردەوامەو بزووتنەوەکانی کورد لەو چوارچێوەیەدا کاردەکەن. ئەمەش لاوازى ناسیونالیزمی کوردی و نەبوونی بە ناسیونالیزمێکی خاوەن پرۆژە نیشان دەدات. لە رۆژهەڵاتی کوردستان حیزبی دیموکرات و کۆمەڵە نەبوونەتە هەڵگری پرۆژەى دەوڵەت، لە باشووری کوردستان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و حیزبەکانی تریش کە تا ئەندازەیەک جەماوەریان هەبووەو هەیە، هەڵگری بەرنامەی ئۆتۆنۆمی و ئۆتۆنۆمی راستەقینە بوون، کە دیارە ئۆتۆنۆمی راستەقینە زاراوەیەکی درووستکراوی بێگەوهەرەو لە فەرهەنگکی سیاسیدا بوونی نییە.
لە راپەڕینی ساڵی 1991دا خەڵکی کوردستان بەکردەوە سەربەخۆیی کوردستانیان راگەیاند، کەچی حیزبەکان لەبەرئەوەى خاوەنی بەرنامەی سەربەخۆیی و دەوڵەت نەبوون نەیانتوانی هیچ بڕیارێک بدەن و سەرئەنجام لە رێگای پەرلەمانەوە بەرنامەى خۆیانیان بە ناوى بەرنامەى خەڵکی باشووری کوردستانەوە دیاری کرد کە فیدراڵی بوو لە چوارچێوەی عێراقی یەکگرتوودا. دواتریش کە ئەمەریکا رژێمی بەعسی رووخاند، هەلێکی لەباربوو بۆ ئەوەى سەرکردایەتی سیاسی کوردی کەرکوک و ناوچە داگیرکراوەکانی تری باشووری کوردستانی لەژێر دەسەڵاتی عەرەبی عێراق رزگار بکردایەو بەلایەنی کەمەوە لەم بەشدا دەوڵەتی رابگەیاندایە، کەچی ئەم سەرکردایەتیە لەبەر بەهێزبوونی ئینتیمای عێراقچێتیان و لەبەر نەتوانینی بڕیاردان و ترسی گەورە لەهەر جۆرە موجازەفەیەک لە زووترین کاتدا گەیشتنە بەغداو لە بری هەوڵ و کۆشش بۆ پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی شانیان دایە بەر درووستکردنەوەی دەوڵەتی نوێی عێراق، ئەمەش بێجگکە لە لاوازى ناسیونالیزمی کوردی و نەگەیشتنی بە ئاستێک کە هەڵگری پرۆژەى سەربەخۆی و درووستکردنی دەوڵەت بێت هیچ بیانوو پارساوێکی تری نییە. کورد لەم بەشەى کوردستاندا گەورەترین هەلی زێڕینی لەدەستدا بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی لە کاتێکدا لە عێراقدا دەوڵەت هەڵوەشابوەوە. لە باکوری کوردستانیش پارتی کرێکارانی کوردستان کە پێشتر باسی سەربەخۆیی هەموو کوردستان و دروستکردنی دەوڵەتی یەکگرتووی کوردی دەکرد، ئەویش پاشەکشەی لەو بەرنامەیەى خۆی کردو ئێستا ئەویش بەرنامەیەکی ئاشکراو روونی نییە بۆ سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردی. ئەم هەڵوێستی نەتوانینی بڕیاردانی سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەت لەلایەن حیزب و رێکخراوو هێزە کوردییەکانەوە ئەوە نیشان دەدات هێشتا ناسیونالیزمی کوردی نەبووەتە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی جەماوەری خاوەن پرۆژەی سەربەخۆی و دەوڵەت. بێگومان ئەو ناسیونالیزمەى هەڵگری پرۆژەى دەوڵەت نییە، ناسیونالیزمێکی ناتەواو یان ئیفلیجە. ئێمە پێشتر باسی ئەوەمان کردووە کە کۆمەڵگەى کوردی لەپەرەسەندنی خۆیدا لە بری بەرهەمهێنانی دەوڵەت میرنشینی درووستکردووە(6) کە ئاستێکی پەرەسەندووە لە دەسەڵاتی خێڵ(6). ناسیونالیزمی کوردی لەبری هەڵگرتنی پرۆژەى دەوڵەتی نەتەوەیی، هەڵگری بەرنامەی دیموکراسی بۆ دەوڵەتی سەردەستەو ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان بووەو لەم رەوتەشیدا بەرزترین خاڵ کە پێی گەیشتووە فیدراڵیە لە چوارچێوەی دەوڵەتی یەکگرتووى نەتەوەی سەردەستء کوردی بندەستدا. ئەمەش ئەومان نیشان دەدات کەهەر چۆن پەرەسەندنی ناسرووشتی ئەم کۆمەڵگەیە لە رابردوودا میرنشینی بەرهەم هێناوەە لەبری دەوڵەت بەهەمان شێوە ناسیونالیزمی کوردیش کە بەرهەمی هەمان پەرەسەندنی ناسرووشتی ئەم کۆمەڵگەیەیە لەبری هەڵگرتنی پرۆژەى سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردی، بەرنامەی ئۆتۆنۆمی و فیدراڵی هەڵدەگرێت، کە ئەمیش بەراورد بە دەوڵەت هەمان شێوەی میرنشینە، ئەمەش گەوهەری کۆمەڵگەى کوردی و شێوازى پێکهاتن و پەرەسەندنی دەخاتە بەردەم پرسیارەوە کە ئایا بۆچی لە هیچ قۆناغێکی ژیانی خۆیدا نەیتوانیووە دامەزراوەکانی ئەو قۆناغە بەرهەم بهێنێت؟ دیارە پەرەسەندنی ناسرووشتی و تێکشکاندنی کەسێتی کوردی لە مێژووداو بێتوانایی و لاوازى ئەم کەسێتیە تێکشکاوە بۆ خۆدرووستکردنەوەو خۆبنیادنانەوە بەجۆرێک کە بتوانێت لەسەر پێی خۆی راوەستێت و بڵیت ئەمە منم هۆکاری سەرەکی مانەوەى کوردە لە پەراوێزی مێژوودا. بەڵام ئایا دەبێ ئەم کەسێتیە بۆ هەتا هەتایە بەم شێوەیە بمێنێتەوەو بۆ هەتاهەتایە نەگاتە ئاستی خۆنمایشکردن و نەبێت بەخاوەنی پرۆژەى سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەت و ئەو پرۆژەیەش بخاتە بواری جێبەجێ کردنەوە؟ بێگومان مێژوو ناوەستێت و سەرباری ئەوەى کە بە ئاشکرا مێژوو بە کوێرەى کورد لە جوڵەیەکی زۆر هێواشدایە، بەڵام گومانی تێدانییە کوردیش دەگاتە ئاستی گورزاشت کردنی راستەقینە لەخۆیی و هەنگاوى بەرەوهاتنە ناو مێژوو دەنێت و دەبێتە خاوەنی سەربەخۆیی و دەوڵەتی خۆی، واتە دەبێ بەو چاوە بڕوانین لە کاتێکدا ئێستا لە ئەوروپا دەوڵەتی نەتەوەیی بەرەو لە دەستدانی زۆرێک لە خاسێتەکانی خۆی دەچێت و بەرەو یەکێتی ئەوروپا هەنگاو دەنێت، کورد دەبێ بگاتە قۆناغی سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی یەکگرتووى خۆی و لەوێشەوە بەشداری دیاری خۆی بکات لە بیناکردنی شارستانیتی مرۆڤایەتیداو لەو گوندە گەردوونیەى کە چاوەڕوانی پێکهاتنی دەکرێت کوردیش ماڵی تایبەتی خۆیی دەبێت. بەڵام ئایا چۆن و بە چ شێوەیەک کورد دەگاتە ئاستی پێکهێنانی دەوڵەت؟
دیارە نە ئەو دەسەڵاتەی ئێستا لە باشووری کوردستاندا هەیەو نە ئەو بزووتنەوەو حیزبانەشی کە ئێستا لە کوردستانی گەورەدا هەن، بەم بەرنامەو تێڕوانین و شێوازى کارکردنەی ئێستایانەوە هیچیان ئەو بکەرە نین کە دەوڵەتی کوردی چ لە بەشێکی کوردستاندا، یان لە کوردستانی گەورەدا درووست بکەن. باشووری کوردستان هەلێکی باشی لەبەردەستدا بوو بۆ پەرەدان بەو دەسەڵاتەی لە ساڵی 1991 دامەزرا، بەڵام خەریکبوونی لایەنەکان بە کێشەکانی نێوان خۆیانەوە لەشەڕی ناوخۆو لە خراپ بەرێوەبردنی کوردستان و لە نەتوانینی بیناکردنی ئەو بنەمایانەى کە بۆ دەوڵەت پێویستن لە شێوازی بەڕێوەبردن و بیناکردنی پەیوەندییەکان لەسەر ئاستی ناوخۆو دەروەو، لە هەمووشی گرنگتر کارکردن بە جۆرێک کە یەکێتی نەتەوەیی لێپیک بێت ئەگەری پێکهێنانی دەوڵەتی لەم بەشدا دواخست. دیارە لە نەبوونی پرۆژەى نەتەوەیی و لە لاوازی ناسیونالیزمی کوردی لەم بەشداو خەریکبوونی لایەنەکان بە ململانێی ناوخۆو کارکردنیان لە پێناوى بەرژەوەندی تەسکی حیزبایەتیاندا، یەکێتی نەتەوەیی ئەم بەشەی لە هەموو کات زیاتر هەڵوەشاندەوەو خواست و ویستی سەرەبخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی لە بیری جەماوەریش بردەوە. لە ئەزموونی ئەم بیست ساڵەى دەسەڵاتدارێتی کوردیدا هەنگاوى جیدی ئەوتۆ نەنراوە کە شایانی ئەوەبێت ببێتە بنەمای پێکهێنانی دەوڵەتی کوردی و، سەرکردایەتی سیاسی کوردیش لەم بەشەدا نەیانتوانی ئەو بۆچوونە لەلای دەوڵەتانی بڕیاربەدەست درووست بکەن کە هەر هیچ نەبێت وەکو باشووری سۆدان لێرەش راپرسی بکرێت. کەواتە ئێستا چۆن و لە چ رێگایەکەوە کورد دەتوانێت زەمینە بۆ درووستکردنی دەوڵەتی کوردی بسازێنێت؟
کورد بۆ ئەوەى بگاتە ئاستی پێکهێنانی دەوڵەت، پێویستی بە پرۆژەیەکە کە تێیدا کەسێتی تێکشکاوی خۆی بینابکاتەوەو ببێتە کەسێتیەک لەسەر پێی خۆی رابووەستێت واتە لە حاڵەتی هەست بە کەمی کردن و مانەوە لە سایەی باوکی داگیرکەر رزگاری ببێت. ئەوەش بێگومان لە پرۆژەیەکدا دەبێت کە بریتیە لە پرۆژەى رێنیسانسی نەتەوەیی کوردی کە ئەو پرۆژەیەش بە سوودوەرگرتن لە هەموو خاڵە پۆزەتیفەکانی ئەو دەروازانە دەبێت کە باسمان کردن کە تێکڕا بخرێنە کار بە مەبەستی بیناکردنەوەى کەسێتی کوردی و گواستنەوەى ناسیونالیزمی کوردی بۆ ئاستێکی ئەوتۆ کە بتوانێت ببێتە خاوەنی شوناس و هەڵگری پرۆژەى سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردی. بێگومان لە پرۆژەیەکی لەم جۆرەدا واتە کاتێ ناسیونالیزمی کوردی دەبێتە بزووتنەوەیەکی جەماوەری کۆمەڵایەتی، ئەوا هەموو بەربەستە ناوخۆییەکانی کە رێگرن لەبەردەم پێکهاتنی یەکێتی نەتەوەیدا هەڵدەوەشێنەوەو نەتەوە دەبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو، چیتر جیاوازى خێڵایەتی و عەشیرەتایەتی و زاری قسەکردن و ئایین و مەزهەب و جیاوازى حیزبایەتی و ئایدیۆلۆرجیاو ناوچەو شارو هەرێم و …ناتوانن رێگربن لەبەردەم هێزی ئەو بزووتنەوە جەماوەرییە کۆمەڵایەتیەدا کە بزوێنەری جوڵاندنیان بڵندبوونی رۆحی گشتی کۆمەڵگایە بە ئاراستەی گەیشتن بە بەرزترین پلەو ئاستێک کە تیایدا بە ئازادی گوزارشت لە خۆی بکات کە ئەویش تەنیا لە دەوڵەتدا دەبێت چونکە مرۆڤ تەنیا لە دەوڵەتدا بوونێکی عاقڵانەى دەبێت، بوونێک کە تیایدا عەقڵ ئازاد بێت. هەروەک رۆح هیچ خاسێتێکی نابێت تەنیا بە هۆی ئازادییەوە نەبێت(7). کەواتە ئازادبوونی عەقڵی مرۆڤی کورد لە دەوڵەتی کوردیدا دەبێت. بۆ بە ئەنجام گەیاندنی پرۆژەیەکی لەو جۆرەش دەبێ وەها سەیر بکرێت کە کورد یەک پێکهاتەیەو یەکەیەکی یەکگرتووەو پێویستە هەموو بوونی کورد بە پێکهاتەی مرۆیی و نامرۆییەوە بخرێتە کارو، ئەوەش کورد لە مێژووى دوورو درێژی تێکشکاندن و بەرکاربوون و پاشکۆبوونەوە بگوازرێتەوە بۆ بکەرێکی کاراو خاوەن کەسێتی و خاوەن شوناس کە بگاتە ئاستێک لەسەر بنەمای ئامادەبوون و خۆسەلماندن نەک هەر خۆی بڵێت: ئەمە منم، بەڵکو ئەوانی تر بڵێن ئەوە کوردە لە ریزی ئەوانی خاوەن بوون و شووناسدایەو ئامادەبوونی هەیە. ئەوەش تەنیا لە رێنیسانسی نەتەوەیی و لە درووستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستاندا دەگاتە ئەنجام. بێگومان کورد کاتێک دەبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو کە ناسیوونالیزمی کوردى بەجۆرێک پەرەبسەنێت کە ببێتە ئایدیۆلۆجیاى بزووتنەوەیەکی جەماوەریى، مەبەست لەمەش کۆکردنەوەو یەکخستنی هەموو کۆمەڵگەیە، لەوەشدا رۆحی گشتی کۆمەڵگا بەرەو بڵندبوونی تەواوەتی دەچێت و لە پێکهێنانی دەوڵەتدا گوزارشت لە خۆى دەکات. لێرەوە دەردەکەوێت کە بۆ ئەوەى کورد ببێتە یەکەیەکی یەکگرتوو، دەبێ ناسیونالیزمی کوردى ببێتە چەق بۆ کۆکردنەوەو یەکخستنی کۆمەڵگە یان نەتەوە. تەنیاش بەو یەکێتی و یەکبوونە کورد دەشێ ببێتە ئەو بکەرەى کە بتوانێت دەوڵەت پێکبهێنێت. تاکو دەوڵەتیش پێکنەیەت نەتەوە پێکنایەت، تا نەتەوەش پێکنەیەت ئەو پەرت و بڵاویی ئەو بۆچوونانەى ئێستا بە ئاراستەى پێچەوانەى سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردى کاردەکەن، یان ئەو بۆچوونانەى کە ناتوانن متمانە بە سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردى بکەن، یان ئەو بۆچوونانەى بە گومانەوە لە ئاسۆى درووستبوونی دەوڵەتی کوردى دەڕوانن، کۆتاییان نایەت و هەموو ئەم بارانەش ئاساین و کاتێک ناسیونالیزمی کوردى دەبێتە ئایدیۆلۆجیاى جەماوەرى خەڵکی کوردستان و لە ناوەوەڕا پرۆسێسی Integration دەگاتە ئەنجام، هەموو ئەم حاڵەتانەى ترس و نیگەرانی و دوودڵی و دژوەستانی عاتیفیانە کۆتایی پێدەهێنێت و نەتەوە دەبێتە یەکەیەکی یەکگرتوو، دەوڵەتی نەتەوەیی خۆى پێکدەهێنێت. ئەوەش ئەو قۆناغەیە کە ناسیونالیزم دەبێتە پرۆژەیەکی گشتگرو هەمەلاین و هەموو رووبەرو جوگرافیاى نەتەوە دەگرێتەوە.
سەرچاوەکان:
1- هیغل- مختارات، الجزئ التانی، رجمە الیاس مرقێ، بیروت، 1978، ێ89.
2- مصاع صفدی، استراتیجیە التسمیە، بغداد، 1986، ێ149
3- عەتا قەرەداخی، چەمکی دەوڵەت و بزوێنەری مێژوو لە کۆمەڵگەى کوردیدا، هەولێر، 2004،ل 51.
4- الدکتور محمد عابد الجابری، العصبیە والدولە، بغداد، 1984ێ
5- Oxford Concise dictionary of Politics، 1996،p. 361
6- عەتا قەرەداخی، کۆمەڵگەى کوردی و پەرەسەندنی ناسروشتی، 2001،ل 82.
7- هیغل و العقل فی التاریخ، بیروت ، 1981، ێ81
