ئافرەت لە شیعرەکانى مەولانادا. بەشى یەکەم.
نوسینى لێکۆلەرى فارس: محمد مهدى فردوسى مشهدى
وەرگێڕانى لە فارسیەوە: عەدنان سەید ئەمین.
بەهۆى ئەوەى کە مەولانا خاوەن پێگە و پایەیەکى گرنگە لەسەر ئاستى هزر و هونەرى ئێرانى- و ئیسلامى. تێڕوانین و جیهان بینیەکانى بەشێوەیەکى تایبەت تەماشا دەکرێت و، بەتایبەت بابەتى پێگە و شوێنى ئافرەت لە هزریدا جێگەى بایەخ و بیر لێکردنەوەیە. کەسایەتیەک بەو شێوە کاریگەر لە مەیدانى هزر و لێکۆڵینەوەدا وێنەى کەمە. پلەى مامۆستایەتى مەولانا پێش شاعیربوونى دەکەوێت، مەولانا لە پلەى یەکەمدا خاوەن هزر و دەربڕینە، دواتر هونەرمەندە. بەپێى ئەو تێڕوانینە تایبەتەى کە بۆ جیهان و مرۆڤى هەیە خاوەن گرنگیەکى بەرچاوە بۆچونەکانى.
بەپێى باوەڕى هەندێک، مەولانا بەگوێرەى ئەو دەربڕینە ڕۆشنانەى بێت- بەتایبەت لە مەسنەویدا- دەردەکەوێت کە ئافرەت لە بیر و ئەندێشەیدا خاوەنى کەماڵ نین و تێڕوانینى بۆیان و هەڵسەنگاندنیان تەواو نێگەتیفانەیە. لایەنگرانى ئەم بۆچونە پێدەچێت گێڕانەوەکانى مەسنەویان مەبەست بێت بەتایبەت (چیرۆکى دەروێشە ئەعرابیەکە و ئەو بەسەرهاتەى لەگەڵ هاوسەرەکەى بەهۆى کەمدەستى و دەروێشیەوە)(دەفتەرى یەکەم، ل102) یان (چیرۆکى ئەو ئافرەتە خراپ ڕەوشتە کە گفتوگۆ لەگەڵ هاوسەرەکەى دەکات)(دەفتەرى چوارەم،ل710).(چیرۆکى ئەو قازیەى کە گرفتارى دەستى ئافرەتێکى عەیار دەبێت)(دەفتەرى شەشەم،ل1115).(دوبارە دۆزینەوەى پادشا لەماڵى ئافرەتە بەتەمەنەکە)(دەفتەرى دووەم،ل194)، (چیرۆکى ئەو پیاوە سۆفیەى کە هاوسەرەکەیخۆى دایە دەست بێگانەیەک)(دەفتەرى چوارەم،ل563).(چیرۆکى کەنیزەکى شەهوەت ئامێزى خاتوون)(دەفتەرى پێنجەم،ل878)، یان( چیرۆکى ئەو ئافرەتەى کە بە هاوسەرەکەى وت: گۆشت پشیلە دەیخوات و هاوسەرى پشیلەى خستە سەر تەرازوو)(دەفتەرى پێنجەم،ل883). چەندین نمونەى دیکە کە ئەوە نیشان دەدەن کە جۆرێکە لە بەکەم تەماشا کردن و سوکایەتى بە ئافرەت لە کۆمەڵگەى مرۆڤایەتیدا و کەمکردنەوەى پێگەیان. بەم پێیە مەولانا هەوڵ دەدات کە لە چەند بۆچونێک سود وەربگرێت تاوەکوە ئەو بۆچونانە ڕەت بکاتەوە کە نەوەک سوکایەتى بە ئافرەت کردبێت. هەوڵ دەدەین کە ئەم بابەتە بەشێوەیەکى بێلایەنانە تەماشا بکەین و بۆچون و ڕاى خۆشمان لەم بارەوە بخەینەڕوو. تەنها خاڵێک کە گرنگە بریتیە لە پارێزگارى کردن لە ئەوپەڕى بێلایەنى، چونکە خاوەنى مەسنەوى- مەولانا- بە جۆرێکە لە نوسینەکانیدا کە هەڵگرى زۆرێک لە ڕاڤە و لێکدانەوە جیاوازەکانە.
مەسنەوى کتێبێکى ئیلهامیە نەک تەئلیفى، بریتیە لەو مەعانى و مەعاریفەى کە دابەزیوەتە سەر خەیاڵ و گیانى مەولانا و خۆى لە چوارچێوەى ئەو بەیت و دێڕە شیعرە پڕ هونەرانەدا ڕەنگى داوەتەوە. بوەتە تۆو و هەوێنى فرمێسک و سۆزى عاریفان. ئەم مەعاریفانە کە لە خاکى ئاستانەى ئیلاهیەوە سەرچاوەى گرتووە و لە کانیاوى ڕەبانیەوە کەوتۆتە سەر زمان و کوڵاوە و لەڕێگەى سەماعى موریدانەوە، گیانە تینوەکانى پڕ لە ئاو کردووە. کەواتە مەسنەوى تەڕکەرى ڕۆح و هزرى خودى مەولانایە، هەمیشە گوێ لە چاوەڕوانیدایە تاوەکو تارى مەسنەوى بژەنێت و حاڵى گوێگران خۆش بکات. هەمیشە ئەو دەنگە ڕزگارکەرە بووە کە ئەسیرانى ناو تۆفانى دەریا بەرەو دورگەیەکى ئارام ببات. ئەو ناڵە و سۆزە بووە کە بۆ گەیشتنى بە ویساڵى خیتابى لەگەڵ (ئافرەت و پیاو)دا کردووە. سەراپا دوکانى تەوحیدە..
گر شدى عطشان بحر معنوى
فرجەاى کن در جزیرە مثنوى
فرجە کن چندان کە اندر هر نفس
مثنوى را معنوى بینى و بس
(مسنەوى: دەفتەرى شەشەم، بیت67-68)
گەر بویە تینوى بەحرى مەعنەوى
گەڕانێگە تۆ لە دورگەى مەسنەوى
گەڕانێکە بەشێوەیەک لە هەر نەفەس
مەسنەوى هەر بە مەعنەوى دەبینى و بەس.
_________________
مثنوى ما دکان وحدت است
غیر واحد هرچە بینى ان بت است
(مەسنەوى: دەفتەرى شەشەم، بەیت 1528)
مسنەوى ئێمە دوکانى وەحدەتە
جگە –واحد- هەرچى دەبینى بتە.
________________
چون ز دریا سوى ساحل باز گشت
چنگ شعر مثنوى با ساز گشت
مثنوى کە صیقل ارواح بود
باز گشتش روز استفتاح بود
(مەسنەوى: دەفتەرى یەکەم، بەیت 6)
وەک چۆن لە تۆفان بەناو دورگە گەیشت
تارى شیعرى مەسنەوى بە ساز گەیشت
مەسنەوى کە وەک هەسانى ئەرواحە
گەڕانەوەى لە ڕۆژى ئیستفتاحە
_________________
ئیلهامى بوونى کتێبى مەسنەوەى بەو مانایە دێت کە بێژەرەکەى بەبێ ئەوەى بەرنامە داڕێژى بۆ کردبێت و بەشێوەیەکى تایبەت دەست بکات بە کارەکانى و مەبەست دیارى بکات، دەستى کردووە بە وتن و (حسام الدین چەلەبى) ڕێکى خستووە و پێکەوەى گونجاندووە. مەولانا هەرگیز لە هزریدا لەو بەیتانە ورد نەبۆتەوە و پاکنوس و چاکنوسى نەکردوون. زۆرێک لە شاعیران لەکاتى وتنى شیعردا بە دیقەتەوە و بە وردیەوە شیعرەکان دەڵێنەوە و جەخت لەسەر جوانى و ڕێکى وشە و پیتەکان دەکەنەوە و پاش و پێشیان دەخەن بۆ ئەوەى بگاتە بەرزترین و جوانترین شێوەى دەربڕین. خۆ ئەمە کارێکى خراپ نیە بەڵام لە بەراوردکاریدا دەگەینە ئەو جیاوازیە گەورەیە و ئاماژەى بۆ دەکرێت. مەولانا شاعیرێک بووە کە سەردەمیگەرى خۆى بووە و وەک خۆى دەڵێت(ابن الوقت) یان(ابو الوقت)بووە. ابن الوقت واتە هزرى لەسەر کات و سەردەمى خۆى بووە و هەرگیز لەبیرى ئایندە و ڕابردوودا نەبووە و بۆى نەگەڕاوەتەوە. مافى ئەو کاتەى کە هەیان بووە بەجێیان هێناوە. نەیپەرژاوەتە سەر ڕیکخستن و چاککردنى بەیت و شیعرەکانى. نە سەرى لە ڕابردوودا بووە و نە ڕووى لە ئایندە. لە هەموو مەسنەویدا کە مەولانا تیایدا دەگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو و ئایندە بە دەربڕینى(قد مچى) و (سیڕتى)، زیاتر لە چوار پێنج جار نیە.
گفتە شد در ابتداى مثنوى
گفتە شد ان داستان معنوى
پیش از این اندر خلال مثنوى (دەفتەرى شەشەم)
وتراوە لە سەرەتاى مەسنەوى
وتراوە ئەو چیرۆکە مەعنەوى
زیاتر لەمە لەناو ئەبیاتى مەسنەوى
__________________
صوفى ابن الوقت باشد اى رفیق
نیست فردا گفتن از شرط طریق
تو مگر خود مرد صوفى نیستى
هست را از نسیە خیزد نیستى
(مەسنەوى: دەفتەرى یەکەم، بەیتى 133-134)
سۆفى ئیبنولوەقتە ئەى ڕەفیق
سبەینێ وتن نیە لەشەرتى تەریق
تۆ خۆت مەگەر پیاوى سۆفى نیت
بوون لەقەرزدا خۆ دەکاتە نەبوونى
_________________
ز ان کە صوفى با کر و با فر بود
هرچە ان ماچى است لا یذکر بود
(مەسنەوى: دەفتەرى یەکەم، بەیت 2901)
لەبەر ئەوەى سۆفى کارى بە کر و فر دەبێ
باسى ڕابردوو لەلاى بێ مانا دەبێ (کر و فر: هاتوچۆ و جرت و فرت)
_____________________
فکرت از ماضى و مستقبل بود
چون از این دو رست مشکل حل شود
(مەسنەوى: دەفتەرى دووەم، بەیت 177)
فکرت هەمیشە لە ڕابردوو و ئایندە دەبێ
گەر لەوانە تێپەڕى کێشەت حەل دەبێ.
__________________
مەولانا بۆ ڕاستاندنى وتەکانى سودى لە گێڕانەوەى چیرۆک و نمونەى جۆراوجۆر کردۆتەوە لە ئایەت و فەرموودە. هەروەها لە داستان و لێکچواندنەکانیش سودى وەرگرتووە. هەریەکێکیش لەم داستان و چیرۆکانە چەندین ڕوى جیاوازیان هەیە. بەشێک لەوانە وەک دەستە هاوڕێیەک، ئاغا و خزمەتکار، هەژار و دەوڵەمەد، بازرگان و کاسبکار، دادوەر و سکاڵاکار، خاوەن ماڵ و میوان، ژن و مێرد، ئیمام و مەئموم، فەیلەسوف و موتەکەلیم و چەندینى دیکە. بەشێکى زۆر لە چیرۆکى پێغەمبەران و، ژمارەیەک لە مێژوو و گێڕانەوە و فەرمودەکان بنەمایەکى خەیاڵیان هەیە کە دروستکراوى تێفکرینى خودى مەولانان. بۆ پەیبردن بە بۆچونەکانى مەولانا لەبارەى بابەتە جیاوازەکان و لەناویاندا بابەتى(ئافرەت)، ناتوانرێت تەنها لە چوارچێوە و ڕوکەشى چیرۆکەکانەوە تەماشاى بکەین و بڕیار بدەین. بەم شێوەیە نەمانتوانیوە بەباشى دادوەرى بکەین و بڕیارى دروست بدەین. بۆیە هەر پێشتریش باسکرا کە شێوەى نوسینەوە و کۆکردنەوەى مەسنەوى زیاتر ئیلهامیە نەک تەئلیفى، هەربۆیە مەبەست و واتاى نوسەر زۆر جیاوازترە لە ڕوکەش و وێنەیەکى دەرەکى کە زۆرجار جیاوازیەکى زۆریان دەبێت. بۆ نمونە لە دەفتەرى پێنجەمدا هاوتووە کە مەولانا بەهۆى بوونى ژمارەیەک نامەحرەم لە کۆڕەکەدا وتەکانى ڕاڤە ناکات و لە کورتى دەیبڕێتەوە و نایپەرژێتە سەرى.
گر نبودى زحمت نامحرمى
چند حرفى از وفا واگفتمى
چون جهانى شبهت و اشکال جوست
حرف مى رانیم ما بیرون پوست
(مەسنەوى: دەفتەرى پێنجەم، بەیت 2141-2142)
گەر نامەحرەم نەیانبوایە زەحمەت
چەن قسێکم من لە وەفاوە دەوت
چونکە جیهان لێکچون و ئەشکالە
قسەى ئێمە لە دەرەوەى ئەم حاڵە
__________________
یان کاتێک کەسێک دوبارە داواى ڕاڤە و گێڕانەوە لە مەولانا دەکات لەوکاتەدا کەسێکى نامەحرەم دێتە کۆڕەکە و مەولانا یەکسەر باسەکە دەگۆڕێت. بەشێوەیەکى گشتى کەشى گفتوگۆ کردنەکە ئەگۆڕێت نەوەک یەکێک گوێى لێبێت و ئەو وتانە شاینى نەبێت.
لیک پاسخ دادنم فرمان نبود
بى اشارت لب نیارستم گشود
ما چو واقف گشتەایم از چون و چند
مهر بر لبهاى ما بنهادە اند
(مەسنەوى: دەفتەرى شەشەم، بەیت 3524-3525)
چونکە بۆ وەڵامى من فەرمان نەبوو
بەبێ ئیشارەت دەمى من وا نەبوو
چونکە لە چەن و چۆن واقف ماوینەوە
خۆشەویستى لەسەر لێوان خستوینەوە
________________
یان دەڵێت:
بس مثال و شرح خواهد این کلام
لیک ترسم تا نلغزد وهم عام
/ئەم کەلامەى من ڕاڤەى دەوێ
بەڵام دەترسم عامى حاڵى بوێ.
_______________
