لوقمان مستەفا: هەنگاوە یاسایی یەکـانی بوون بەدەوڵەت.

لوقمان مستەفا سالح

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

لەمێژووی كورددا گەلێك رێككەوتن و پەیماننامەی ژێر بەژێر و ئاشكرا و بەرژەوەندیخوازانە لەنێوان داگیركەرانی كوردستان و هێز و دەوڵەتە زلهێزەكانی ناوچە و جیهان دژ بە نەتەوەی كورد بەگشتی هاتۆتە ئاراوە كە زۆربەی ئەو هاوپەیمانییە لەراستای داپڵۆسین و سەركوتی بزاڤی رزگاریخوازیی كوردو لەهێندێك بڕگەی زەمەنی بۆ پاكتاو و جینۆسایدی رەگەزیش بووە.
رێككەوتننامەی لۆزان لەساڵی 1923ز، لەمێژووی هاوچەرخدا لەنێوان توركیای تازە بەدەسەڵاتگەیشتوو و زلهێزەكانی ئەو سەردەمی بەریتانیاو فەرەنسا واژۆ كرا. ئەوەی كە لەم رێكەوتنەدا رویدا، جارێکی تر فریوخواردنی رێبەرانی كورد بوو بە بەڵێنییەكانی سەرانی تورك وەك مستەفا كەمال و عیسمەت ئینۆنۆ كە زۆر بەسانایی توانیان بەدانی هێندێك بەڵێنی لاوەكی رێبەرانی كورد بخڵەتێنن و ئەم رێككەوتنە پرۆژەی زلهێزەكان و دەوڵەتانی داگیركەر لەو سەردەمەدا كە پاش شۆڕشی 1914ز روسیاو كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی لە ساڵی 1918ز و دواتر دابەشكردنی ناوچەكانی پێشووی ئیمپراتۆری عوسمانی وڵاتانی شكستخواردووی جەنگی یەكەمی جیهانی لەنێو خۆیاندا دابەشکرد، بەیەكێك لەرووداوە گرنگەكانی دادەنرێت، پەیمانی لۆزان جگە لەئێران و تورکیا، عیراق و سووریاش بوون بەخاوەنی ناشەرعی دوو بەشی تر لەکوردستان.
تاهەنوکە بزاڤی رزگاریخوازی کورد لەخەباتدایەو خوێنی لێدەچۆڕێ، بەردەوام لەهەوڵ و چاوەڕوانی ئەوەدا بووە کە نەتەوە یەکگرتووەکان وەک نەتەوەیەکی زیندوو و ستەملێکراو بیناسێت و سوود لەو بڕیارو هاوکاریانەی نەتەوە یەکگرتووەکان وەربگرێت کە لەساڵی 1950 کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان کە داوای لەلیژنەی مافی مرۆڤ کرد راسپاردە سەربارەت بەرێگەو شێوازی جێبەجێکردنی مافی چارەنووس دەستنیشان بکات. لە16-12-1952 بڕیاری 627 سەبارەت بەمافی چارەنووس دەرچوو، داوا لەوڵاتانی ئەندام لەرێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان کرا کە ئەو مافە بۆ گەل و نەتەوەکانی دیکە بسەلمێنن و رێزی لێبگرن. لە 14/12/1960 بڕیاری 1514 سەبارەت بەسەربەخۆیی نەتەوەو وڵاتە داگیرکراوەکان دەرچوو.
ئیدی لەوکاتەوە تا ئەمڕۆ دەیان بڕیارو راسپاردەی دیکە سەبارەت بەمافی چارەنووس لەلایەن رێکخراوی نەتەوەیە کگرتووەکانەوە دەرچوون، ئەوەش پشتیوانی و هاندەرێکی باش بووە بۆ ئەو نەتەوەو وڵاتانەی کە داگیرکراون یان بەزۆرەکی بەوڵاتانی دیکەوە لکێندراون، بەڵام دەکرێ بڵێین کە لەدوای 1990 دا کارکردنی ئەو مافە لەزۆر شوێنی جیهاندا بەرچاوتر بووە، لەو رێیەوە دەیان گەل و وڵات بەسەربەخۆیی گەیشتوون.
دوایین نموونەش باشووری سودان بوو کە لەو ماوەیەی پێشودا وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ ناسراو بوو بەئەندام لەرێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان.
پرسی دروستکردنی دەوڵەت تەنھا بەدەستێک یان تەنها کەسێکی دیاریکراو ناکرێت، بەڵکو دەبێ ھەماھەنگی و ھاوسەنگی دروست بکرێت لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، باشترین ئەزموونیش لەو قۆناغەدا کە کورد دەتوانێت سودی لێ ببینێت ئەزموونی جولەکەکانە بۆ دروستکردنی دەوڵەت، بۆ نموونە لەھەر کەسێک بپرسیت دەڵێت ھۆڵۆکۆست پرۆسەی کۆمەڵکوژیی جولەکەکان کە شەش ملیۆن جولەکەی تێدا بوو بەقوربانی، ھۆکاری سەرەکی پشتگیریی نێودەوڵەتیی بووە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتەکەیان، زۆرجار ئێمەی کوردیش دەڵێین ئێمەش ھەڵەبجەو ئەنفالمان ھەیەو دەتوانین بیکەینە ھۆکارێک بۆئەوەی جارێکی تر جینۆساید نەکرێینەوە، بەڵام جیاوازییەکە لێرەدایە کە بۆچی ئێمە ناتوانین بەو ھۆکارەوە ببینە دەوڵەت و سەربەخۆبین؟ ستراتیژ‌و ئەزموونی دروستکردنی دەوڵەتی جولەکە لەم ڕووەوە جێگای تێروانین و خوێندنەوەیە.
تیۆدۆر هێرتزل له‌ساڵی 1897 دا لەوەدا سەرکەوت زۆربەی گروپ‌و رێکخراوەکانی جولەکە لەشاری بازل له‌سویسرادا کۆبکاتەوە‌و پڕۆژەی دروستکردنی دەوڵەتێکی جولەکەیان لەگەڵدا گەڵاڵە بکات.
هێرتزل له‌یاداشتنامەی بیرەوەرییەکانیدا دەنووسێت «له‌بازل دەوڵەتی جولەکەم دامەزراند، بەڵام ئەگەر بەدەنگی بەرز ئەمە بڵێم هەموو دونیا گاڵتەم پێدەکات، بەڵام بەدڵنیاییەوە پەنجا ساڵی تر هەموو کەسێک ئەم دەوڵەتە دەبینێت». رێک پەنجا ساڵ دواتر‌و لەساڵی 1947دا پێشبینییەکەی هێرتزل هاتەدی‌و نەتەوە یەکگرتووەکان دەوڵەتی ئیسرائیلی تازە دامەزراویان له‌فەلەستیندا وەک ئەندام قبوڵکرد، بەڵام لەماوەی ئەو پەنجا ساڵەدا جولەکەکان هەموو شتێکیان کرد بۆ دروستکردنی ئەو دەوڵەتە، له‌ناردنی هەزاران هەزار جولەکەی ئەوروپییەوە بۆ فەلەستین، له‌کڕینی چەک‌و حەشاردانی، له‌کڕینی زەوییەوە له‌عەرەبەکان، له‌دروستکردنی پەیوەندی پتەو لەگەڵ هێزە گەورەکانی دونیادا‌و لەهەمووشی گرنگتر رێگرتن له‌دروستبوونی هەموو دابەشبوونێکی نەتەوەیی‌و ناوەکی، یان رێگرتن له‌تەقینەوەی ئەو دابەشبوونانە‌و گەیشتنیان بەپەلاماردانی یەکتری.
لەگەڵ ئەزموونی ئەو وڵاتانەی کە هاوشێوەی هەرێمی کوردستانن و ئێستا سەربەخۆن و ئەندامن لەرێکخراوی نەتەوەیە کگرتووەکان بۆ ئێمە گرنگە سوودیان لێوەرگرین خوێندنەوەی وردیان بۆ بکەین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی کوردستان لەگەڵ هەموو هەوڵەسیاسی جۆرەکانی تری خەبات کردندا پێویستە لەئێستادا ئەم هەنگاوە دیپلۆماسی و یاسایییانە بنرێت:
– لەڕووی کاری دیپلۆماسی و یاساییەوە فشار بخرێتە سەر نەتەوە یەکگرتووەکان بە مەبەستی هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامە شومەکەی لۆزان.
– داواکردن بۆ جێبەجێ کردنی ئەو مادە یاسایییەی بڕیاری 1514 ساڵی 1960 سەبارەت بە سەربەخۆیی نەتەوە و وڵاتە داگیرکراوەکان کە دەرچووبوو.
– دەرخستن و ئیبرازکردنی سەرجەم بڕگەو مادەکانی جاڕنامەی مافی مرۆڤ وەک بەرگریکارێک لەنەتەوەیەکی ستەم دیدەی دەستی چەوسێنەرانوداگیرکەرانی.
– بەفەرمی ناساندنی باشووری کەردستان وەک دەسەڵاتێکی سەربەخۆمامەڵەی لەتەکدا بکرێت تابەفەرمی سەربەخۆیی رادەگەێنێت.
– لەژێر چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکاندا ریفراندۆم بۆ مەبەستی سەربەخۆیی ئەنجام بدرێت.
– رەزامەندی و پشتگیری بەریتانیا و فەرەنسا لە هەموو دەوڵەتان زیاتر گرنگترە چونکە ئەوان پێشتردەستێکی باڵایان هەبووە لەدابەشکردنی کوردستان.
– دڵنەوایی کردنی دراوسێکانی هاوسنووری کوردستان کە سەربەخۆیی کوردستان نابێتە جێی مەترسی بۆ ئەوان و ئایندەی ناوچەکەش لەمەترسی شەرو ئاشوب دوردەکەوێتەوە.بەڵام ئایا لە کوردستان ئەم هەنگاوانە هەڵهێنراوە.!؟ چونکەئەم هەنگاوە دیپلۆماسی و یاسایی یانەی کە باسمان کرد و هەروەها ئەزموونی گەلان کە گەیشتون بەسەربەخۆیی، لەگەڵ سەرجەم هەوڵەکانی تری سەرکردایەتی سیاسی کورد ئەگەر نیەت ومەبەستی ڕاستەقینەیان بۆ سەربەخۆیی ودامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان بێت ئەوەبێگومان نزیک دەبینەوە لەبەدەستهێنانی کورسی ژمارە 192ی نەتەوە یەکگرتووەکان وسەربەخۆیی کوردستان دەبێتە ئەمری واقع وئاڵای کوردستان لەسەر باڵەخانەی نەتەوەیەکگرتوەکان دەشەکێتەوە.