زه‌به‌نگ به‌هادین: كێ دیكتاتۆره؟
زۆرێك له ئێمه خه‌سڵه‌تى دیكتاتۆریمان تێدایه, له ده‌وڵه‌مه‌ند و هه‌ژاره‌كاندا, له خوێنه‌وار و نه‌خوێنه‌واره‌كاندا, له گه‌وره‌و له بچوكدا, وه بۆ هه‌ر جۆرێك له‌م جۆرانه كاتێك و ساتێكى دیارى كراو هه‌یه كه خه‌سڵه‌تى دیكتاتۆریه‌تى به دیار بخات و به‌رجه‌سته‌ى بكات له خۆیدا به‌سه‌ر ده‌ورو به‌ره لاوازه‌كه‌ى به‌رده‌میدا به‌سه‌ر ئه‌وانه‌ى ده‌سه‌ڵاتیان له‌و كه‌متره یان به‌سه‌ر رۆشنبیران یان به‌سه‌ر ئه‌و تاكانه‌ى كۆمه‌ڵگا كه له‌و لاوازتربن یان هێزیان له‌و كه‌متربن.
لاوازى لێره‌دا لاوازى زانستى یان فكرى یان رۆشنبیرى یان جه‌سته‌ى بێت. وه‌ك چۆن لاوازى چه‌ند جۆریكى هه‌یه دیكتاتوریه‌تیش چه‌ند جۆرێكه, لێره‌دا چه‌ند جۆرێك له دیكتاتۆریه‌ت ده‌ستنیشان ده‌كه‌ین كه له كۆمه‌ڵگاكه‌ى ئێمه‌دا ره‌نگدانه‌و و به‌رجه‌سته كردنى هه‌یه:
1- باوك و په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ منالاكانى له ماڵه‌وه‌دا. كاتێك منداڵ گه‌وره ده‌بێت له كۆمه‌ڵگاى كوردى دا ئه‌بینێت كه‌سێك هه‌یه له برى ئه‌و بیر ئه‌كاته‌وه, له برى ئه‌و بریار ئه‌دات, كه‌سێك ئه‌بینێت له برى ئه‌و هه‌ڵبژارده‌كانى بۆ دیارى ده‌كات, له جۆرى خوادرن له جۆرى پۆشاك له بیركردنه‌وه‌ى له بریار دانى هه‌میشه سێبه‌رێكى گه‌وره به‌سه‌ریه‌وه‌یه‌تى كه رێگه‌ى نادات ئه‌و بریار بدات, به ته‌نها باوك خاوه‌ن بریاره, بۆیه هه‌ر له سه‌ره‌تاوه منداڵ بۆى نى یه گفتو گۆ بكات له‌گه‌ڵ باوكدا له پێویستى یه‌كانى دا, به‌ڵكو ده‌بێت ئه‌و جێبه‌جێكه‌رى خواسته‌كانى باوان بێت, وه منداڵ بۆى نى یه به هیچ شێوه‌یه‌ك بیر بكاته‌وه‌و بریار بدات به‌م شێوه‌یه تا گه‌وره ده‌بێت له‌م بازنه‌یه‌دا ده‌خولێته‌وه, جا ئه‌مه ئه‌گه‌ر باوكه كه هه‌ڵه‌ش بێت له هه‌ڵبژاردن و په‌روه‌رده‌كه‌شدا ئه‌وا هه‌رگیز دان به هه‌ڵه‌كه‌یدا نانێت و به‌رده‌وام ئه‌بێت له‌سه‌ر ده‌ركردنى فه‌رمانه‌كانى, بۆیه زۆر جار ئه‌و حه‌زه شاراوانه‌ى منداڵ به جۆرێكى تر له ده‌ره‌وه له‌گه‌ڵ هاورێكانى دا دێته ده‌ره‌وه‌و ره‌نگ ئه‌داته‌وه به جۆرێك له توند و تیژى . له‌م كۆمه‌ڵگایه‌ى ئێمه‌دا رێژه‌یه‌كى كه‌مى باوكان بۆچونى منداڵه‌كانیان وه‌رده‌گرن و كارى پێده‌كه‌ن زۆرینه‌ى باوكه‌كان دیكتاتۆریانه هه‌ڵسو كه‌وت ده‌كه‌ن.
2- مامۆستا له ناو پۆلدا, هه‌ر هه‌مان ئه‌م منداڵ گه‌وره ده‌بێـت و ده‌چێته خوێندنگا, ده‌كه‌وێته به‌رده‌م هه‌ندێك مامۆستاى دیكتاتۆر, كه رێگه نادات منداڵه‌كه بیر بكاته‌وه, رێگه نادات به‌هره شاراوه‌كانى ناو منداڵه‌كه بێـته ده‌ره‌وه, ئه‌وه‌ى مامۆستا ده‌یڵیت هه‌ر ئه‌وه راستیه یه منداڵ بۆى نى یه ده‌رگاى گفتو گۆ بكاته‌وه له‌گه‌ڵ مامۆستاكه‌ى, چونكه لێره دیارى كراوه ئه‌وه‌ى مامۆستا ده‌یلێت هه‌ر ئه‌وه راسته و ده‌بێت جێبه‌جێبكرێت, زۆرینه‌ى ئه‌و مامۆستایانه لێره كار ده‌كه‌ن بروایان به‌وه نى یه كه داواى لێبوردن له خوێندكار بكه‌ن ئه‌گه‌ر هه‌ڵه‌ش بن, لاى مامۆستا ئه‌و خوێندكاره په‌سه‌نده كه چى پێ بوترێت له‌به‌رى بكات بێ ئه‌وه‌ى بڵێت بۆ, بۆ نمونه كاتێك مامۆستایه‌ك له پۆلێكدا وانه ئه‌لێته‌وه كه خویندكاره‌كه قسه بكه‌ن یان جوڵه‌یه‌ك بكه‌ن مامۆستا توره ئه‌بێـت و خوێندكاره‌كه ئه‌كاته ده‌روه یان قسه‌ى پێ ده‌ڵێت بێ ئه‌وه‌ى بیر له‌وه بكاته‌وه ئه‌مانه منداڵن ووزه‌یه‌كى شاراوه‌ى زۆر هه‌یه له ناخیاندا ده‌بێت ده‌رى بكه‌ن, بۆیه وه‌ك خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتێ هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات و ده‌بێته دیكتاتۆرى پۆله‌كه.
3- كه‌سى ووتارده‌ر. كاتێك ئه‌بینى هه‌ر له سه‌ره‌تاوه جێگه‌ى خۆى جیا كردۆته‌وه و چۆته شوێنێكى به‌رزتر له و كه‌سانه‌ى گوێ ى بۆ ده‌گرن, وه به پێ ویستى خۆى كه چۆن فێر بووه‌و چۆن له شته‌كان گه‌یشتوه به‌و شێوه‌یه ووتاره‌كه‌ى به خه‌لًكه‌كه ده‌ڵێت وه كه‌س بۆى نى یه قسه بكات یان پرسیارێك بكات یان بۆچۆنێكى جیاى هه‌بێت له ووتاره‌كه‌ى ئه‌و, هه‌میشه ئه‌و ووتار ده‌ره خۆى به‌راست ئه‌زانێـت و رێگه به كه‌س نادات پێچه‌وانه‌ى بۆچونه‌كه‌ى ئه‌و بێت, ئه‌وه‌ى به‌رپه‌رچى بداته‌وه ره‌زیلى ده‌كات و به شێوه‌یه‌كى قورس بێده‌نگى ده‌كات بگره هه‌ر له سه‌ره‌تاوه وایان خه‌ڵك فێر كردووه كه‌س ناوێرێ قسه له قسه‌ى ووتار ده‌ردا بكات و ده‌بًێت شایه‌تمان به ووته‌كانى ئه‌و بدات.
4- ته‌نانه‌ت سایه‌قى تاكسى و سایه‌قى پاس جۆرێك له دیكتاتۆریه‌تیان تێدایه , كاتێك تۆ ئه‌لێیت لێره‌وه برۆ ئه‌و بۆچونى خۆى ئه‌سه‌پێنێت و ئه‌ڵێت تۆ نازانى لێره‌وه باشتره , یان كاتێك داواى دابه‌زین له سایه‌ق پاسه‌كه ده‌كه‌یت ئه‌و به ویستى خۆى ئه‌وه‌ستێت بێ ئه‌وه‌ى گوێ بداته ئه‌وه‌ىى تۆ دور خستۆته‌وه له جێگه‌ى ویستراو یان نا .
5- ئه‌و گه‌نجانه‌ى به‌شێوه‌یه‌كى توند دینیان گرتووه ده‌بنه دیكتاتۆرێك به شێوه‌یه‌ك ئه‌وه‌ى به ویستى ئه‌وان نه‌بێت هه‌ڵه‌یه و ده‌بێـت بگۆرێت به زۆریش بێت, ته‌نانه‌ت هه‌نێكیان به‌زۆر له‌چك حیجاب به خوشك و دایك و خێزانیان ده‌كه‌ن, زۆرێكى تر له پیشه‌كان و كه‌سه‌كان كه له هه‌ر یه‌كێكیاندا دیكتاتۆریه‌ت به ئاسانى به‌رجه‌سته ده‌كرێت و كارى پێده‌كات, به جۆرێك ناخى هه‌موو تاكێك دیكتاتۆریكى تێدایه بێ ئه‌وه‌ى خوێندنه‌وه‌ى بۆ دیكتاتۆره‌كه‌ى ناوى هه‌بێت كارى پێده‌كات.
6- له هه‌مووى زیاتر كه روخسارى دیكتاتۆریه‌ت تیایاندا به‌رجه‌سته ده‌بێـت سه‌رۆكى حزبه‌كانه كه هیچ حسابێك بۆ خه‌ڵك ناكات, ئه‌وه‌ى خۆى ئه‌یه‌وێت هه‌ر ئه‌وه ئه‌كات, هه‌میشه خۆى به راست ئه‌زانێت, هه‌میشه ئه‌بێت خه‌ڵك وه‌ك مێگه‌ل دواى ئه‌و بكه‌ون , ئه‌وه‌ى ده‌یانه‌وێت ده‌یكه‌ن وه رێگه به كه‌س ناده‌ن هیچ بكات, به ته‌نها ده‌سه‌ڵات و خۆشى ژیان و پاره‌و ژیانى پر خۆشى و ره‌فاهیه‌تیان بۆ خۆیان و خێزانه‌كانیان ئه‌وێت له‌سه‌ر حسابى خه‌ڵكه هه‌ژار و بێ ده‌سه‌ڵاته‌كه, ئه‌بێت هه‌موو بریارێك لاى ئه‌وان بێت, جا ئه‌و بریاره راست بێت یان هه‌ڵه گرنگ ئه‌وه‌ى ئه‌و ده‌بێت جێبه‌جێبكربێت, ئه‌مجۆره‌یان نه‌خوێنه‌وار و هیچ نه‌زانیش بن هه‌ر خۆیان به راست ئه‌زانن , ته‌نانه‌ت میلله‌تیش بفه‌وتێنن هه‌ر خۆیان مه‌به‌سته‌و به‌رژه‌وه‌ندى یه‌كانى خۆیان پارێزراو بێـت ئیتر چیتر گرنگ نى یه.
كێشه‌ى ئێمه‌ى كوردیش ئه‌وه‌یه كه‌سمان رۆشنبیرى دیكتاتۆریمان نى یه تا كار بكه‌ین بۆ نه‌هێشتنى ئه‌م خه‌سڵه‌ته‌و له داهاتوشدا له سیسته‌م و ده‌سه‌ڵاته‌كه‌مان بپوكێته‌وه‌و نه‌مێنێ, به پێچه‌وانه‌وه هێنده په‌یره‌ى خه‌سڵه‌تى دیكتاتۆریانه ده‌كه‌ین ئه‌وه‌نده‌ى تر داهاتوى نیشتیمانه‌كه به‌ره‌و دیكتاتۆرى بوون ده‌چێت.
