سەلاح زانا: لە ریفراندۆمدا چی گوزەرا و چ راستیەک دەرکەوت؟
بارزانی دوو بەرژەوەندی گەورەی لە ئەنجام دانی ریفراندۆمدا هەبوو
یەکەم: راگەیاندنی سەربەخۆیی کوردستان بۆ ئەو ببێتە شانازیەکی کەسی لە مێژوودا
دووەم: دەستەڵاتی خۆی و بنەماڵەکەی توندتر بسەپێنێ بەسەر هەرێمی کوردستاندا
هەڵەی گەورەی بارزانی لە پرسی ریفراندۆمدا لەوەدا بوو ، سەرکردایەتی کورد ئامادەسازی پێویستی نەکردبوو بۆ ئەم پرسە گرنگە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا. هەرچەندە چەندین لایەن و کەسایەتی بارزانیان لەوە ئاگادار کردەوە، کە کاتەکە گونجاو نیە بۆ ئەنجام دانی راپرسی و راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی، بەڵام بارزانی سوور بوو لەسەر بڕیارەکەی.
یەکێتی نیشتیمانی و یەکگرتووی ئیسلامی، بەبێ رەچاو کردنی خوێندنەوەیەکی بابەتیانە بۆ دۆخەکە ، پشتیوانی بارزانیان کرد لە پرسی ئەنجام دانی ریفراندۆمدا. بەمەش دەرکەوت کە ئەم دوو لایەنە، تارادەیەکی زۆر لە رووی بەرژەوەندی سیاسیەوە، کەوتوونەتە ژێر کاریگەری هەژموونی بارزانیەوە. دوور نیە ئەم هەڵوێستە سیاسیەیان، بە رادەیەکی زۆر کار بکاتە سەر پێگە جەماوەریەکەیان.
بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی لە رووی پرنسیپەوە لەگەڵ ئەنجام دانی راپرسی نەبوون لە ئێستادا، بەڵام کێشەی ئەوان زیاتر لەگەڵ کاریگەری رۆڵی ( بارزانی ) بوو لە پرۆسەکەدا، کە دەیانەویست لە رێگەی ئەم پرۆسە نیشتیمانیەوە، شکۆمەندی بۆ پەرلەمان بگەڕێننەوە . فشارەکانی ئەم دوو لایەنە و رەخنەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سەبارەت بە پەکخستنی پەرلەمان لە لایەن پارتیەوە، بارزانی ناچار کرد رازی بێ بە کاراکردنەوەی پەرلەمان بە هەمان دەستەی سەرۆکایەتیەوە.
ئامانجی سەرەکی پارتی لە کاراکردنەوەی پەرلەمان، پێدانی شەرعیەتی یاسایی بوو بە بڕیاری ئەنجام دانی ریفراندۆم، ئەم ئامانجەشی هاتە دی. هەروەها تارادەیەکی زۆریش، رەخنەی پەکخستنی پەرلەمانی لەسەر خۆی لابرد.
کۆمەڵی ئیسلامی و بزوتنەوەی گۆڕان ، کە نەچوون بۆ نێو کۆمسیۆنی باڵای ریفراندۆم و لە پەرلەمانیش بڕیاری ئەنجام دانی پرۆسەکەیان پەسەند نەکرد، ئەم هەڵوێستەیان گونجاو بوو لەگەڵ تێڕوانینیان بۆ پرسەکە، کە پێیان باش بوو لە ئێستادا ئەنجام نەدرێ. بەڵام دوای ئەوەی کە پرسەکە بوو بە ئەمری واقیع، پێویست بوو لە سەریان کە هەڵوێستی یەکلا کەرەوەی خۆیان رابگەێنن. کۆمەڵ توانی هەڵوێستی خۆی یەکلا بکاتەوە، رایگەیاند لە ریفراندۆمەکەدا پشتگیری لە ( بەڵێ ) دەکەن بۆ سەربەخۆیی کوردستان. بەڵام گۆڕان نەیتوانی هەڵوێستی خۆی یەکلا بکاتەوە، وە ئەندام و لایەنگرانی سەرپشک کرد لە چۆنیەتی دەنگ داندا. ئەمەش شکستێکی سیاسی گەورە بوو بۆ گۆڕان، چونکە رێکخراوی سیاسی پێویستە لە پرسە چارەنووس سازەکاندا، بچێتە ژێر باری بەرپرسیاریەتی و هەڵوێستی سیاسی خۆی یەکلا بکاتەوە.
بزوتنەوەی نەخێر لە ئێستادا بۆچوونی وابوو ، کە هەم ئەنجام دانی راپرسی لە ئێستادا گونجاو نیە و هەمیش ئامانجی بارزانی لە پرۆسەکەدا دروست کردنی دەوڵەتی کوردی نیە، بڕیاریدا پشتگیری لە دەنگی ( نەخێر ) بکات. ئەم هەڵوێستەی بزوتنەوەکە مشتومڕێکی زۆری بە دوای خۆیدا هێنا، بەڵام سوور بوونی بزوتنەوەکە لەسەر هەڵوێستەکەی، بوێریەکی سیاسی گەورە بوو. بە تایبەتی کە ئەوەیان راگەیاند، نەخێرەکەی ئەوان بۆ بەگژا چوونەوەی خراپی شێوازی بەڕێوەبردنی وڵاتە لە لایەن دەستەڵاتی سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا، نەک بۆ دژایەتی کردنی سەربەخۆیی کوردستان.
بەر لە ئەنجام دانی ریفراندۆم، فشارە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکان زۆر زیادیان کرد لەسەر بارزانی، بە ئومێدی پاشگەز کردنەوەی لە بڕیاری ئەنجام دانی پرۆسەکە. تورکیا و ئێران بە ئاراستە کردنی چەندین هەڕەشەی گەورە، هەوڵیاندا سەرکردایەتی باشوری کوردستان لە ئەنجام دانی پرۆسەکە پەشیمان بکەنەوە . ئەمریکا و ( ئەنجومەن ئاسایش ) یش بە چڕی هاتنە نێو پرسەکە و دژایەتی خۆیان بۆ ئەنجام دانی پرۆسەکە راگەیاند. ئەنجومەنی ئاسایش لە باری ئەنجام نەدانی راپرسیەکە، ئامادەیی خۆی نیشاندا بۆ سەرپەرشتی کردنی پرۆسەی وتووێژ لە نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراقیدا. بەڵام بارزانی کە بەرژەوەندی لەوەدا نەبوو لەگەڵ حکومەتی عێراقیدا بگاتە رێک کەوتن لەسەر پرسەکانی بودجە و نەوت و ناوچە کێشە لەسەرەکان، ئەم پێشنیازەی نەتەوە یەکگرتوەکانی پشتگوێ خست کە لە لایەن ئەمریکاوە پشتیوانیەکی زۆری لێ دەکرا. فەرامۆش کردنی هەڕەشە و پێشنیازەکانی وڵاتانی هەرێمی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە لایەن بارزانیەوە، هەڵەیەکی سیاسی زۆر گەورە بوو. چونکە سەرکردایەتی باشوری کوردستان، بەبێ پشتیوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەرگیز ناتوانێ رووبەڕووی هەڕەشەکانی دەرەوەی خۆی بێتەوە. بە تایبەتی کە لە ئاستی ناوخۆدا، لە رووی سیاسی و ئابوریەوە هەرێم لە دۆخێکی زۆر خراپ دایە.
فشارە هەرێمی و دەرەکیەکان لەسەر یەکێتی نیشتیمانی، بوونە هۆی سەرهەڵدانی کێشە و دووبەرەکی لەنێو سەرکردایەتی حیزبەکە لەسەر پشتگیری کردن و رەت کردنەوەی پرۆسەکە. هەرچەندە چەندە رۆژێکی کەم بەر لە بەڕێوەچوونی راپرسیەکە ، مەکتەبی سیاسی یەکێتی داوایان لە بارزانی کرد بە پێشنیازەکەی ئەنجومەنی ئاسایش رازی بێ، بەڵام دوای ئەوەی بارزانی بە پشتیوانی هەندێ لە سەرکردەکانی یەکێتی سوور بوو لەسەر ئەنجام دانی پرۆسەکە، یەکێتی بە ناچاری پشتگیری لە راپرسیەکە کرد. ئەم رارایی و فرە هەڵوێستیەی سەرکردایەتی یەکێتی، بەڵگەیە لەسەر لەرزۆکی سەرکردایەتی حیزبەکە لە پرسی بڕیاردان و یەکلا کردنەوەی کێشە سیاسیەکاندا.
وەک چاوەڕوان دەکرا لە راپرسیەکەدا، ساختەیی و پێشێلکاریەکی زۆر ئەنجام درا لە لایەن دەستەڵاتی سیاسیەوە لە بەرژەوەندی دەنگی ( بەڵێ ) دا. ئەمەش بە مەبەستی شاردنەوەی رێژەی بەشداری نەکردنی دەنگ دەران و کەم کردنەوەی رێژەی دەنگەکانی ( نەخێر ). سەرەڕای ئەمەش لە پارێزگای سلێمانی، رێژەی بەشداری کردن لە پرۆسەکەدا ( 50٪ ) بوو ، وە دەنگی ( نەخێر ) ( 19 ٪ ) بوو . ئەمەش بەڵگە بوو لەسەر بێ متمانەیی خەڵک بەرامبەر بە پرۆسەکە و حیزبە سیاسیەکان.
ژمارەیەکی زۆر لە چاودێرانی سیاسی لەو بڕوایەدا بوون، کە بارزانی لە ژێرەوە رێکەوتنی هەیە لەگەڵ هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکان بۆ پشتیوانی کردنی راپرسیەکە. چونکە بەگژا چوونەوەی خواستە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکان لە لایەن بارزانیەوە، بەبێ هەبوونی پشتیوانیەکی ژێربەژێر، زیاتر ئاماژەیە بۆ خۆکوشتنێکی سیاسی و ساویلکەیی لە هەڵسەنگاندنی هاوکێشە سیاسیەکاندا .
دوای ریفراندۆم، تورکیا و ئێران و عێراق، بە شێوەیەکی فرەوان دەستیان کردوە بە ئامادەکاری بۆ جێبەجێ کردنی کۆمەڵێ رێکاری سزایی دژ بە هەرێمی کوردستان. کە ئەگەر ئەم رێکارانە بە تەواوی لە دژی هەرێم جێبەجێ بکرێن، ئەوا ئایندەی حوکمڕانی کوردی لە هەرێمی کوردستاندا رووبەڕووی مەترسیەکی زۆر گەورە دەبێتەوە. لە بەرامبەر ئەم دۆخە ترسناکەی کە دروست بووە، بارزانی و بانگەشەکەرانی ریفراندۆم بە دەنگێکی زۆر کز و شەرمنەوە کەوتوونەتە تکا و پاڕانەوە بۆ خۆ دەرباز کردن لەژێر کاریگەری هەڕەشەی وڵاتانی هەرێمی. وە بەردەوام ئەوە دووپات دەکەنەوە، کە ئامانج لە ریفراندۆم راگەیاندنی سەربەخۆیی و دیاری کردنی سنور نیە. ئەمەش بەڵگەیە لەسەر راستی ئەو بانگەشەیەی نەیارانی ریفراندۆم لە کوردستاندا، کە دەیانوت ئەم ریفراندۆمە بۆ دروست کردنی دەوڵەتی کوردی نیە. بێگومان لە کاتی شکست هێنانی ئامانجی ریفراندۆم و خراپتر بوونی دۆخی هەرێمی کوردستان، بارزانی و سەرکردەی ئەو حیزبانە بەرپرسیار دەبن کە پشتیوانیان لە ئەنجام دانی راپرسیەکە کرد.
گەورەترین ئەو راستیەی کە بەهۆی ریفراندۆمەوە دەرکەوت، ئەوە روون بوەوە کە بارزانی و حیزبەکەی تارادەیەکی زۆر توانای ئەوەیان هەیە کە ئیرادەی خۆیان بسەپێنن بەسەر هەرێمی کوردستاندا. وە سەرەڕای زۆری ئەو تێبینیانەی کە لە بارەیەوە هەیە، دەرکەوت کە بارزانی بە هێزترین سەرکردەی سیاسیە لە باشوری کوردستاندا.
ریفراندۆم ئەم راستیەشی دەرخست، کە پێگەی جەماوەری حیزبە سیاسیەکان بە رادەیەکی بەرچاو لاواز بووە. چونکە هەرچەندە حیزبەکان لەگەڵ دەنگ دان بوون بە ( بەڵێ ) بۆ سەربەخۆیی کوردستان، بەڵام هەم رێژەی بەشداری کردن بە پێی پێویست نەبوو، هەمیش ژمارەیەکی بەرچاوی دەنگ دەران بە ( نەخێر ) دەنگیاندا. وە پێویستە ئەو راستیەش لەبەرچاو بگرین، کە ژمارەیەکی زۆر لەوانەی کە دەنگیان بە ( بەڵێ ) داوە، بەهۆی کەوتنە ژێر کاریگەری هەستی کورد بوونەوە بووە، نەک بەهۆی پاڵنەری حیزبی.
وە تاکە سودی ئەم ریفراندۆمە کە هیچ مشتومڕێ هەڵناگرێ، ئەوەیە کە کورد ویستی خۆی بۆ سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق بە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی راگەیاند. وە لەمەو دوا هیچ حیزبێکی کوردی ناتوانێ لە ئامانجە سیاسیەکانیدا خواستی سەربەخۆیی فەرامۆش بکات. دەبێ دان بەو راستیەشدا بنێین، کە لە ئێستادا رێبەری بانگەشەی سەربەخۆیی لە باشوری کوردستاندا مەسعود بارزانیە.
