دکتۆر محەمەد ئەمین: سیستەم و ڕەوشی ئابوورى لە وڵاتانى جیهانى سێهەم.
ئابوورى هەر وڵات و دامەزراوەیەک بە سیستەمى ئابوورییەکەى پێناسە ئەکرێت، وە ئەمە سستەمى ئابووریە، کە ئەتوانێ هەیکەلى ئابوورى کارایی ئابوورى دیارى بکات. هەڵبەتە فەلسەفەى هەر سستمێکى ئابوورى پەیوەندى بە ئاستى چالاکی ڕێکخستن و تەندروستى هە یکەلى ئابوورى وڵات و دامەزراوەکانە هەیە لەگەڵ بەهرەمەندبوونی زۆرترینى هاولاتیان. ئەنجا ئاستی بەرپرسیاریەتى کۆمەڵایەتى وە تەندروستى و ژینگەیى.
ئەگەر ئابوورى بە ماناکەى ئیدارەکردنى سەرچاوەى داهاتى وڵات بێ بە سامانە سروشتییەکانەوە تا ئەگاتە بەرهەمى بەرهەم هاتوو بەهۆى سامانە مرۆییەکانەوە وەک هێزى کاریى بەکارهاتوو لەگەڵ هێزى فکریى و زانستیى و شارەزایى لە بەرهەم هێنان، ئەوا سستمى ئابوورى دروستکردنى هەیکەلى ڕێکخستن و ئەرکی ئۆرگەنەکان و چالاکی ئابوورییە، کە ئەبێ ئامانج لێیی فەرهەمکردنى داهاتوى ئابوریی بێ بۆ زۆرینیەى چینەکانی، وە هەرە زۆری تاکەکانی کۆمەڵ وە بەهێزکردنى زیاتری ئابوورى نیشتیمانی.
سیستمى ئابوورى پەیوەندى ڕاستەوخۆى بە فەلسەفەی دەسەلاتی سیاسى وە دەسەڵاتدارانی سیاسى و خاوەن بەرژەوەندیە ئابوورییەکانەوە هەیە، کە لەخاوەنداریەتى سەرچاوەکانى ئابوورى دا بەرجەستە ئەبێ وەک خاوەنداریەتی شوێن، سەرچاوەکانی سروشتی وە ئامێرەکانى بەرهەمهێنان. وە لە ئەنجامدا ئەمە دەسەڵاتداریەتى سیاسیە، کە سیستەمى ئابووریى دیارى ئەکات بە لەبەرچاوگرتنی خاوەن بەرژەوەندیەگەورەکانی ئابووری، بەتایبەت لە ئەمرۆمانا، کە خاوەنداریەتی تایبەت وە بازاری ئازاد بۆتە بنەماو سیستەمی ئایین بۆ ئابوری مۆدیرنی جیهان . سیستمى سیاسى لە هەر شوێنێ پەیوەندى بە ئاستى وشیارى و ئاگایى سیاسى و فەرهەنگى هەر کۆمەڵگا و نەتەوەیەکەوە هەیە وەپێوەرە بۆ ئاستی پێش کەوتنی ئابوری هەر کۆمەڵگاو جفاتیک. تا ئێستا زیاتر لە دوو هەزار ساڵ لە مێژووى بورژوا هەموو سیستەمە ئابوورییەکان تا ڕۆژى ئەمرۆ جگە لە دەورانى دەسەڵاتى کۆمەنستەکان لە ساڵى 1917 – 1989 لەسەر بنەماى خاوەنداریەتى تایبەت بنیات نراون.
لە ئەمڕۆدا کە دیاردەى گڵۆبالیزم هەموو شوێن و کونجێکى گرتووە، بە جۆرێک لە جۆرەکان هەموو تاکێ لە دووررترین گوندی دونیا تا مۆدێرترین شارى دنیا بەشدارى لە سیستمى ئابوورى جیهانى دا ئەکات کە لەسەر بنەماى سەرمایەدارى بنیاد نراوە، کە بازار و کێبڕکێ ئازادە (لەگەڵ زۆر تێبینی)، بەڵام بەشداریى هەرە هەرە زۆرى تاکەکانى دنیا کە تەنها وەک بەکاربەر بەشدارن لە بازاری ئازادیی جیهانی، نەک بەشدار لە بەرهەمهێنان و قازانجدا. بۆ نموونە ئەمڕۆ هەموو خەڵکى دنیا وەک بەکاربەریى ئینتەرنێت و مۆبایل بەشدارە لە بازارکردنى تەکنۆلۆجیاى زانیاریى، بەڵام خاوەنداریەتى ئەم تکنۆلۆجیایە تەنها بۆ کەسانێکى کەمە بە هەمانجۆر کەرتەکانى وزەوە خۆراک و دەرمان و کانزاکان. هەر لەبەر ئەمەشە، ئەمڕۆ ئەبینرێ ژمارەى ئەوانەى، کە بوونەتە ملیاردێر وە یان ئەبنە ملیاردێر رۆژ بە رۆژ لە زیادبوندایە بە پێچەوانەوەی ئەمەش ژمارەى هەژاران لە زۆربوونى بەردەوامایە. لە ئەنجامی ئەمە جیاوازیەکى گەورەى چینایەتى دروست بووە بە هۆى کەمبوونەوەى بەردەوامی ڕێژەى چینى ناوەڕاست بە تایبەت لە ولاتانی خواروو/حیهانی سێ، کە خەلک پەراویز خراون وە بێ بەش کراون لە هە ر بریاریکى ئابووریی و سیاسى چارەنووسساز، بە هۆی نەبوونی ئازادى و نەبوونى دیمکراسى سیاسى و ئابوریەوە، هەروەها نەبوونى بەرژەوەندى هاوبەش لە نێوان خەڵک و دەسەلاتدارانا. بۆ نموونە لە شوێنى کەسێ یان چەند کەسێ بە هۆی بەکارهینانى دەسەلاتى سیاسیەوە بازارو ئابوورى مۆنۆپۆل/ قۆرخ ئەکەن، وە لە پریکا ئەبنە خاوەنى تۆرەکانى ئینتەرنێت و مۆبایل و سەرچاوەکانى وزەو خۆراک و کەرتی نیشتە جێ بوون/ عقارات و گواستنەوە. وە زۆرینەی خەڵک تەنها ئەبنە بەکاربەر، کە هەتا وەک بە کاربەریش هیچ ماف و بریاریکى نیە، بەڵام ڕۆژانە بەحوکمى پێویستى ژیان ناچارە هەموو ئەم شتانە بەکاربێنێ، کە لە سەرەوە باسمان کرد، وە ئەبی هەموو داهاتى خۆی بۆ فەراهەمکردنى کالا قۆرخ کراوەکان تەرخان بکات، وە هەم بەناو باج/سەرانەش بدابە قۆرخکاران.
پاش رووخانی بلۆکی سۆسیالیزوم، ڕەواج بوونی بازاریی ئازاد وەک تاکە مۆدیل و سیستەم و سیاسەتى ئایووری لە جیهانا گەورەترین تالانی لە میژووی ئابووری دا ئەنجامدرا بە تایبەت لەولاتانی جیهانی سێ وە ئەولاتانەی، کە لە سۆسیالیستیەوە بوون بە پەیرەوکەریی سستەمی سەرمایەداریی و بازاری ئازاد. بەوەی کە هەرچی کەرتەکانی ئابووری گشتی هەبوو لەلایەن قۆرخکارانی سیاسسەوە بە ناویی کەرتی تایبەت داگیرکران.
واتە خەڵک لە سایەی بەناو بازاریى ئازادا کە بەخراپترین شێوە بەکاردێ و خراپ کەڵکى لێ وەرئەگیرێ، ناچارن بوون وە ناچارن بەشداربن کە کەسێ یان گروپێکى بچوکى بێ باک بەئاسانى لەماوەیەکى کورتا ببنە ملیاردێر لەسەر حیسابى ژیان و گوزەرانی خۆیان. لە وڵاتانى جیهانى سێ کە لەحاڵى گەشەدان یاساکانى بەرهەمهێنان و ئابوورى و بازار و بازرگانى لەسەر بنەماى بەرژەوەندى خەلک و ولات دانەنراون، وە هەتا ئەگەر بە ناو ئەم یاسایەنەش هەبن، ئەوا گەندەڵ کراون. وە قۆرخکاران تەنها بۆ بەرژەوەندى خۆیان بەکاریان دێنن. جگە لەمەش، لە زۆربەى وڵاتەکانى جیهانى سێهەم هیچ چاودێریەکى یاسایى نیە لە سەرچالاکى ژیانى ئابوورى، بۆبە ئەبینرێت لەم شوێنانە جیاوازى چینایەتى بە شێوەیەکى ترسناک بوونى هەیە بەهۆى دروست بوونى چینێکى تازەى پێ گەیشتوى سەرمایەدار لە هیچەوە لە ڕێگەى قۆرغکردنى بازارەوە بەپشتیوانی دەسەلات و هیزی سیاسى، بێ ئەوەى کە کەمترین هەستى نیشتیمانى و بەرپرسیاریەتى کۆمەڵایەتى و مرۆڤایەتى و ژینگەیى و تەندروستى لە ئەستۆ بگرن. هەروەکو لەسەرەوە ئاماژەمان پێى دا، بەهۆى بازارى ئازادى بێ کۆنتڕۆڵ و بێ یاساى گونجاو وە نەبوونی هەلی یەکسان بۆ هەموان، بەهۆی گەندەڵى و فۆرخ کاریی سیاسى و ئابوورى و خزم خزمێنە/ نەپۆتیزم لە هەموو بوارەکانى ئابوورى و ژیان لە وڵاتانی جیهانى سێ هەم و ولاتانی خواروو، واتە بەشی هەرەزۆری خەڵک نەدارو هەژارو داماو تا حاڵی مردن وە کەمینەیەکی زۆر کەمیش ملیادێر. ئەم حالە بۆ خۆی نمونەی دیکتاتۆری وە فاشیەتى ئابووریە لە ولاتانی جیهانی سێ، کە رەنگ دانەوەی سیستەم و فەرهەنگى ژیانى سیاسیە کەپیناسەکەی دیکتاتۆریە هەم دیکتاتۆری سیاسى هەم دیکتاتۆری ئابووری. لە زۆربەی وەلاتانى جیهانى سێ دەسەلاتی سیاسی واتە دەسەلات و ئیمتیازى رەهای ئابووری، چونکە بێ دەسەلاتی سیاسی دەسەلات داران ئەم داهاتووە ئابورییەیان نابێ، کە ئیستا بێ رکابەر وە بێ بەرپرسیاریەتی و لێ پرسینەوە لە ڕێگەی قۆرخی دەسەلاتى سیاسیەوە بۆ خۆیان مسۆگەر کردووە.
له هەر شوێنى کارو خولیای سیاسى لە بری هەوڵ بۆپیادەکردنی فکرو فەلسەفەی سیاسەت بۆ بەرژەوەندى گشتی ببێتە رێگاو سەرچاوە بۆ بەرژەوەندى وامتیازی ئابوری و بژێوی ئەوا هەم کایەی سیاسی هەم کایەی ئابوری بەرەو ویرانى و بێ سیستەمى و داهاتویەکی نادیار ئەروات، کەلەئەنجاما ولات و هاولاتى ئەبنە فوربانى، وە ئەمەش هۆکاری رەنج و ئازاری بێ کۆتایی زۆربەی هەرە زۆری ولاتانی جیهانى سێیە.
بەهۆی نەبوونی سیستەمى سیاسى ئابوری و تەندروست لەسەر بنەمای بەرژەوەندى نیشتیمانى و نەتەوەیی وە دادوەری تەندروست لەگەڵ بێ بەشکردنى خەلک لە بریاری سیاسی و ئابووری، وە هەروەها بە میلشیاکردنى ئابووری نیشتیمانى، ولاتەکانى جیهانى سێ هەم کەوتونەتە ژێر هەرەشەى جارێکى تریی گەڕانەوەى دەورانى کۆلۆنیالیزم بۆ هیزە مۆنۆپۆل خوازە ناوچەیی و جیهانیەکان، بەهۆى قەرزدارکردنیان بە ناوەندەکانى دراویى جیهانى و کۆمپانیای وڵاتەکانى بێگانە. ئەمەى کە لێرەدا جێگەى خەمە بۆ خەڵکى وڵاتانى جیهانى سێ وە هەرەشەیە بۆ داهاتوویان. ئەمەیە، کە بەشى هەرە زۆرى ئەم سەرمایەی کە لەسەر حسابى ژیانى گوزەرانى خۆیان بە ڕێگەى جۆراوجۆرى نا شەرعى لە لایەن دەسەلاتدارو قۆرخکەرانی بوارەکانی سیاسی و ئابوری کۆکراوەتەوە و کۆى ئەکەنەوە، هیچى لە وڵاتەکانى خۆیان دووبارە سەرمایەگوزارى ناکەن تا هەلى کار و پێشکەوتنى ئابوورى تیا دروست ببێت، بەڵکو بەشى هەرە زۆریى ئەم سەرمایە ئەبرێتە دەرەوەى وڵاتەکانى خۆیان. ئەم سەرمایەدارە تازە بەسەرکەوتوانە، تەنها بەشێکى کەم لەو پارەو سەرمایەى لە وڵاتان دەستیان کەوتوە سەرمایەگوزاریى ئەکەن، تا بتوانن سەرمایەى زیاتر بە دەست بێنن لە ڕێگەى هەندێ پڕۆژەى خزمەتگوزارى وە کالای پێویست و خیرا بەکار هاتوو، تا زوو پارەکەیان بێتەوە دەست بەقازانجی چەند بەرامبەر. هەروەکو هەر لەسەرەتاوە ناومان هێنان، کە بریتین لە کەرتەکانى خزمەتگوزارى ئینترنێت و مۆبایل و قۆرغى بوارى وزە و خۆراک و دەرمان و کەرتى نیشتەجێ بوون و گواستنەوە لەگەل خەستەخانەو قوابخانە و زانکۆى تایبەت.
بە شێوەیەکى گشتى، ئەگەر نیوەى کەمترى ئەم سەرمایەى کە لەوڵاتانى جیهانى سێهەم کە بەدەست کەمینەکەوە هەیە لەوڵاتەکانى خۆیان بەکاربێتەوەو سەرمایەگوزارى تەندروستى پێ بکرێ، نەک هەر ئازاد نەبێ لە قەرزى دەرەکى، بەڵکو ئەتوانن ئابووریەکى تەندروسیش پێ بنیاد بنێن. بەڵام وەک باسمان کرد، ئاراستەکردنى سیاسەت و سیستمى ئابوورى پەیوەندى بە سیستەمی سیاسى هەر وڵاتێکەوە هەیە لەگەڵ ئاستى ڕۆشنبیرى و، وە هەروەها ئاستى بەرپرسیاریەتى. هەر بۆیە ئەبینین لەوڵاتانى رۆژئاوا کە کلتورێکى دێرینەیان هەیە لە دامەزراوەی دەوڵەت، وە دەوڵەتى یاسا و سیستمى دیموکراتى و پەرلەمانى وە هەروەها بەشداریى چالاکانەو هوشیارانەی خەڵک لە بریاردان، سیستمى بازاریى ئازاد بۆتە مایەى ئەوەى، کە بواری گونجاو هەبێ تا تاکى بەرهەم هێنەر و داهێنەر زیاتر بەرهەمى هەبێ لە گەشەی سەرمایەى زیاتر کە لە ئەنجاما ئەخرێتە خزمەتى ئابووری نیشتیمانی وە پێ گەیەندنى نەوەى تازەى بەتواناتر بەهۆى بونى یاساو هەستى بەرپرسیاریەى کۆمەڵایەتى و نیشتیمانى . لە هەمان کاتا،لە رۆژئاوا بازارى ئازاد واتە کێبرکێ ئازادە بۆ هەمووان بەیەکسانى، قۆرخکاریی یاسا تا هەمووان بتوانن تواناکانیان بەکار بێنن، کە ئەمەش بۆ خۆی سوود بەخشە بۆ گەل وولات، وە هەروەها تا ئێستا کەرتەکانى گرینگى ژیان راستەوخۆ لەژێر چاودێرى حوکمەت و یاسادان. لە زۆربەى وڵاتانى جیهانى سێهەم دا ئەمەنیە، بۆبە تووشى دەیان گرفتی بەردەوامی ئابووری و کۆمەڵایەتى و مرۆیى ئەبنەوە. لەبەرئەوە، بۆئەوەى سیستمى ئابوورى لەسەر بنەماى بازارى ئازاد تەندروست بێ پێویستە:
A- خەباتی هەمە لایەنە وە مەددەنی هەبئ بۆ کۆتایی پێ هێنانی قۆرخکاری سیاسی کە سەر چاوەی هەموو گەندەلى و ویرانیەکانە لەجیهانی سێ هەم وە هەوڵدان بۆ دروستکردنی دەولەتی یاسا، کە لە سەر بنەمای بەژەوەندی گەل و ولات کار بکات و پە یوەندیە ئابووریەکان لە سەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە ڕێک بخات.
B- دوورخستنەوەی هەموو ئەم کەسو گروپانەی ڕۆلیان هەبووە لە تالانی سامانی گشتی بە ناوی بازاری ئازاد وە و ویرانکردنی کایەکانی سیاسی و ئابوری و فەرهەنگى.
C- کەرتە گرینگەکانى وەک پەروەردەو تەندروستى وە ووزەو خۆراک و لایەنە کۆمەڵایەتیەکان لە ژێرچاودێرى حکومەت و یاسادا بن، هەڵبەتە حکومەتیکی نیشتیمانی راستەقینەو هەڵبژێردراویی خەڵک نەک ئەم حکوتە میلشیایانەی کە ئیستا لە زۆربەی وڵاتانى جیهانى سێ بە نارەوا دەسەلاتداریی ئەکەن.
D- دروست کردنی شورای ئابووری سەربەخۆ و خاوەن بریارو دەسەلات بۆ دانان و ئەنجام دان و چاودیری کایەکانی ئابووری.
E- بە یاسا لەسەر بنەمای توانا و هەلى یەکسان وە بەرپرسیاریەتی کۆمەلایەتی تەندروستی وە بازاریی ئازاد ڕێک بخرێ، هەروەها بوار فراوان بکرێ لە گەڵ ئاسانکاریی و کەمکردنەوەو نەهیشتنی بیرۆکراسی تا هەموو تاکەکان بتوانن تواناکانیان نیشان بدەن وە کەڵک لە بە هرەکانیان وەربگرن لە بواری جۆراوجۆرا، کە لە ئەنجامدا ئەبیتە سەرمایە هەم بۆحۆیان هەم بۆ ولات.
F- دروستکردنی شورای پەروەردەو خویندن و بازاریی کار تا قۆناغەکانی خویندن ئامادە بکرین بۆ بازاریی کار بە پێیی پێویستیی بازارو ئابوری هاوچەرخ.
