لوقمان مصطفی: هەڵوەشاندنەوەی ڕیفراندۆم.

لوقمان مستەفا سالح

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

هەرچەندە پێشتر زۆر هاوارکراو گەلێکمان گووت کە لە ئێستادا کاتی ڕیفراندۆم نیە، لەبەرنەبوونی پاڵپشتی نێودەوڵەتی و ئاشتەوایی نیشتیمانی و پەڕلەمانێکی لەکارخراوو. پاشان بە زۆر کۆکراوەو نیوەناچڵ شەرعیەت درا بە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، بەهەر حاڵ کراو زۆربەشمان وەک ئەرکێکی ئەخلاقی و نیشتیمانی و نەتەوەیی دەنگمان بەڵێ بوو بۆ سەبەخۆیی کوردستان. کەچی بە پێچەوانەی پێشبینیەکانی هەرێم بەمەبەستی گفتووگۆ لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لەسەر بنەمای ڕیفراندۆمەکە، کەچی هەر لە دوای ڕیفراندۆمەکەی 25ی ئەیلولەوە بەغدا داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ڕیفراندۆمەکە دەکات و ئەو داوایەشی کردووە بە مەرج بۆ دەستپێکردنی دانووستان لەگەڵ هەرێمدا. هەر بەوەشەوە نەوەستاو هێزی سەربازی بەکارهێناو هێرشی کردە سەرهەرێم بەمەبەستی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامەکەی.
دادگای فیدراڵییش لەجاری یەکەمدا ڕایگەیاند کەناتوانین بڵێن نادەستوریە، چونکە ڕای لایەنی بەرانبەرمان وەرنەگرتووە، بەڵام لە ژێر فشاری حکومەتی عێراقی و لایەنەشیعیەکاندا بەپەلە رایگەیاند دەستووری عێراق ڕێگە بە جیابوونەوەی هیچ هەرێمێک نادات و جەخت لەسەر یەکپارچەیی خاکی عێراق دەکاتەوە، ئەو ڕیفراندۆمەی هەرێم ئەنجامیداوە نادەستوریە!.
بەڵام پرسیارە سەرەکییەکە ئەوەیە: ئەگەر بەغدا هەروا سوربێت لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم، ئایا حکومەتی هەرێم لە ڕووی یاساییەوە چۆن دەتوانێت ئەنجامی ریفراندۆمەکە هەڵوەشێنێتەوە”؟
بەبۆچوونی شارەزایانی یاسایی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم نە لە دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمدایە و نە لە دەسەڵاتی پەرلەمانیشدایە، بەپێی ئەم بۆچوونە دەبێت هەڵوەشاندنەوەکەى بەو ڕێکارە یاسایانەدا تێپەڕبێت کە ریفراندۆمەکەی پێکراوە، واتە تەنیا گەل مافی هەڵوەشانەوەی ئەنجامی ریفراندۆمی هەیە.
بە بۆچوونی شارەزایانی یسایی دەبێت سەرەتا بڕیاری هەڵوەشانەوەی ئەنجامی ڕیفراندۆم ببرێتە پەرلەمانی کوردستان، پەرلەمانیش خۆی ئەو دەسەڵاتەی نییە ڕاستەوخۆ ئەنجامەکەی هەڵوەشێنێتەوە، بەڵام دەتوانێت بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆمێکی دیکە بدات کە لەو ڕیفراندۆمەدا پرسیار لە خەڵک بکرێت ئایا ڕازین بە هەڵوەشانەوەی ئەنجامی ریفراندۆمەکەی 25ی ئەیلول یان نا؟..
دواتر ئەگەر هات و ڕیفراندۆم دووبارەکرایەوە دەبێت لە هەموو ئەو ناوچانە بکرێتەوە کە لە رۆژی 25ی ئەیلولدا بەشدارییان لە ریفراندۆمدا کردبوو، جگە لەوەش دەبێت زۆرینەی دەنگدەران دەنگ بدەن بە هەڵوەشانەوەی ئەنجامی ریفراندۆمەکەی 25ی ئەیلول. خۆئەگەربە پێچەوانەوە ئەگەر میللەت دەنگی دایەوەو جارێکیتر بەڵێ بردیەوە ئەوە ئەوکاتە بەناچاری حکومەتی عێراقی ناچارە دان بنێت بە ئەنجامەکەیدا.
حکومەتی هەرێمی کوردستان تەنها دەتوانێت بڕیاری سڕ کردنی بدات،بەهیچ شێوەیەک ناتوانێت بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی بدات لە بەر ئەوەی گەل گەورەترین مەرجەعی بڕیارەو هیچ دەسەڵاتێکی دیکە بۆی نییە بڕیاری گەل هەڵوەشێنێتەوە خۆی نەبێت، جگە لەوەش لە وڵاتانی دیکە ئەزمونی هەڵوەشانەوەی ئەنجامی ریفراندۆم هەیە کە لە هەموویاندا تەنیا گەل لەڕێی ڕیفراندۆمێکی دیکەوە ئەنجامی رێفراندۆمەکەی پێشوویان هەڵوەشاندووەتەوە. یاخود ڕیفراندۆمەکەیان سڕ کردووە.
بۆ پاڵپشتی زیاترو ڕەوایی دان بەئەنجامی ڕیفراندۆمەکەی کوردستان، لەدەستوری ھەمیشەیی ساڵی 2005ی عێراقدا بەم جۆرە باس لەم بابەتە کراوەو دەتوانین پشتی پێ ببەستین ودەڵێت:
1- عێراق پابەندە بە یاسای نێودەوڵەتی‌و ڕێککەوتننامەو پەیماننامە نێودەوڵەتیی‌و کارنامەی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، بەو پێیەی عێراق ئەندامە لە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکاندا.
2- عێراق ھەردوو “پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی‌و سیاسییەکان” لە 16/کانونی یەکەمی 1966، و “پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە ئابووری‌و کۆمەڵایەتی‌و کەلتورییەکان” لە 16/کانونی یەکەمی 1966. بە بێ ھیچ خۆگرییەک (تحفض) واژۆ کردووە.
3- لە دەستوری عێراقدا ھیچ دەقێکی ناچاری بۆ یەکێتی خاکی عێراق بەڕاشکاوی نەھاتووە. بەڵکو ئەوە لە دیباجەی دەستوردا ھاتووە، پابەندبوون بەم دەستورەوە یەکێتی خاکی عێراق دەپارێزێت.
4- لە کۆتایی دیباجەی دەستوری ھەمیشەیی ساڵی ( 2005)ی عێراقدا ھاتووە “پێکھاتەو لایەنەکان بەئارەزوومەندانە چارەنوسی خۆیان بە عێراقەوە گرێداوە…”، ئەم دەقە یاساییە ئەو ھەلەش دەرەخسێنت کە ھەرێم بە ئارەزوومەندانە لە عێراق جیا ببێتەوە.
پسپۆڕێکی بواری یاسایی دەستووری و شارەزا لە بواری دیزاینی دەستوورییدا دەڵێت: ھەڵوەشاندنەوەی ڕیفراندۆمی ھەرێمی کوردستان بە ھیچ شێوەیەک یاسایی و دەستووری نییە، چونکە، یەکەم ئەو دەسەڵاتەی کە ریفراندۆم ھەڵدەوشێنێتەوە خۆی دەخاتە جێگەی میللەت، ئەمەش لە سیستەمی دیموکراسی و فیدراڵیزمدا جێگەی نابێتەوە و دژ دەوەستێتەوە لەگەڵ پرەنسیپی دیموکراسیی نوێنەرایەتیدا. پاشان بەرزترین دەسەڵاتی فیدراڵی لە عێراق کە دادگای باڵای فیدراڵیی عێراقە، نەک ناتوانێت راپرسی ھەڵبوەشێنتەوە، بەڵکوو ناتوانێت یاسایەکی نادەستووریی عێراق ھەڵبوەشێنتەوە، بەڵکوو دەتوانێت پەکيان بخات، ئەگەر یاسا نادەستوورییەکە شوێنەواری ھەبوو، (عدم تطبیق) یان (تعطیل) بەکار دەھێنێت، ئەگەر شوێنەواریشی نەبوو، ئەوا (اعلان عدم الدستووریە) دەکات. بەواتایەکی تر، (الغا‌ء) یان ھەڵوەشاندنەوە، بەو واتایە دێت کە پرۆسەکە لە بناغەوە ھەڵوەشێنێتەوە، بەشێوەی (اثری رجعی)، بەڵام “تعطیل” یان “عدم تطبیق” بەو واتایە دێت کە یاساکە وەک خۆی دەمێنێتەوە، بەڵام کاری پێ ناکرێت و پێویستە پەرلەمان خۆی دووبارە ھەمواری بکاتەوە کە بگونجێت لەگەڵ رۆحی دەستووردا.
کەواتە: ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم بۆ دیاریكردنی داهاتوو، مافێكی سروشتی و یاساییی گه‌لی هه‌رێمی كوردستانه‌ و له‌م پرۆسه‌یه‌دا خه‌ڵك ده‌نگی بۆ سه‌ربه‌خۆیی داوه‌ بۆیه‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجامی ڕیفراندۆم هه‌روه‌ك به‌رپرسان له‌ به‌غدا وه‌ك مه‌رجێك بۆ ده‌ستپێكردنی گفتوگۆ له‌گه‌ڵ هه‌ولێر دایانناوه‌، كارێكی مه‌حاڵه‌.