عوسمان عومەر: زانستى بومەلەرزەزانى seismology
بومەلەرزە بە کرمانجى خواروو و بەکرمانجى سەرو عەردهەژان و بەفارسى زەمین لەرزە رووداو یا کارەساتێکى سروشتیە بریتییە لەجولاندنەوەى چینەکانى خوارەوەى زەوى و شکان و لاچونیان, زۆرجار کارەسات بارە لە رووى مرۆیی و مادیەوە دەبیتە هۆى روخاندن دارمانى شوێنەکانى نیشتەجێ بوون و درز بردنى شەقام و رێگا سەرەکیەکانى هاتوچوو و هەلکەندنى دارودرەخت و دارمانى شاخە بەردینەکان هەندێ جار رۆچونى زەویش و هەندێ جار زیان گەیاندن بە بەنداوەکان و هەندێ لەزانایان پێیان وایە کۆکردنەوەى ئاو لەپشت بەنداوەکان یەکێکە لە هۆکارەکان کە رووبەرووى ملیونان خەڵک دەبێتەوە سنورى سیاسیەکان دەبەزێنێ. زۆرێک لەووڵاتانى جیهان کەوتونەتە سەرهێڵى مەترسى بومەلەرزە بەتایبەت هەندێ لە وولاتە عەرەبیەکان و ئێران بەلام خۆشبەختانە هەرێمى کوردستان دوورە لەو هێل و پشتێنە مەترسى دارەکانى بومەلەرزە تەنها چەند شارێک نەبێ نزیکن لەو هێڵەوە.
بومە لەرزە چۆن ڕوودەدات؟
هەرچەندە بەندە جیۆلۆجى نیم، بەڵام بەگویرەى خوێندنەوەو زانیاریم گۆى زەوى لە دووبەشى ناوەندى ناوەوەو دەرەوە پێکدێ لەگەل بەرگى سەرەوەو خوارەوە، هەروەها توێکڵێک کەڕووی زەوى داپۆشیوە هەریەک لە بەرگى سەرەوە لەگەڵ توێکلى زەوى چینێکى بەهێز پێکدەهێنن پێى دەگوترێ (توێکلى رەقى زەوى) هەرچى توێکلى ڕەقە لەچەند چین و پلێتێک پێکدێ و بەئاراستەى جیاواز دەخولێنەوە بێ ئەوەى بەریەک بکەون لەئەنجامى جولان و لێک دوورکەوتنەوەى چینە بەردینەکانى خوارەوەى زەوى یا بەریەک کەوتنیانە، چونکە زەوى لەچەند چینێک بەرد پپێکهاتوە کە 12 چینە. کاتێ زەوى لەسەر تەوەرەی خۆى دەخولێتەوە ئەو چینەى قووڕە یا لینجە لێک دوور دەکەوێتەوەو بەرز دەبنەوە بەلام کاتێ لەخالێک دا بەریەکتر دەکەون وەستانى جولەش لە پلێتەکان ڕوو دەدات ئەوەش دەبێتە هۆى کەڵەکە بوونى ووزە لەو خاڵ و شوێنانەى بەریەکەوتنەکە تێیدا لەسەر زەوى ڕووى داوە, لەبەر ئەوەى جولەى بەرگە زەوى بەردەوامە لێرەدا پلێتەکان دەست دەکەنەوە بەجوڵە، بەریەکەوتنەکە دەترازێ و پلێتەکان لێک دەبنەوە و شێوە تەقینەوەیەک لەسەر زەوى ڕوودەدات و ووزە کەڵکەبوەکە بەشێوەى بومەلەرزە دەردەچێت, ئەو شوێنەى دەکەوێتە ژێر ناوەندى تەقینەوەکە پێى دەگوترێ (چەقى ناوەکى) بومەلەرزە و ئەو شوێنەشى لەسەر ڕووى زەوى دەکەوێتە سەر شوێنى تەقینەوەکە پێى دەگوترێ چەقى دەرەکى بومەلەرزە بەشێوەى شەپۆل دەردەچێ و جیاوازى نێوان بومەلەرزەیەک کە بەپلەى 6 و 7 پلەى ریختەر روودەدات 148 ئەوەندەیە.
هەندێ لە پسپۆران و شارەزیانى ئەو بوارە چەند هۆکارى تر دەخەنە ڕوو وەک هەڵکەندنى بیرەنەوت چونکە فشار دەخاتە سەرتوێکڵى زەوى و درز دروست دەبێت و کۆمپانیا زەبەلاحەکانى نەوت ئەم کیشەیە بە تێکردنى ئاو چارەسەر دەکەن, بەپێى هەندێ لە پسپۆرانى ئەو بوارە دەڵێن بەهۆى جولەیەکى لەنکاوى فشارى ناوەکى بەشێوەی ستونى یا ئاسۆیی بۆیە شەپۆلێکى بومەلەرزە دروست دەبێ, لەگەڵ لایەنە سلبیەکەى لایەنى ئیجابیشى هەیە وەک بەدیار کەوتنى کانى و سەرچاوەو هەندێکجار رووبار و زیاد بونى ئاوى ژێرزەوى لەهەندێ ناوچە. دەتوانرێ چونیەتى ڕودانى بومەلەرزە وەک تاقىکردنەوەى شکاندنى راستەیەکى پلاستیکى بشوبهێنرێ , کاتێ دەتەوێ ئەو ڕاستەیە بشکێنى بێگومان فشار دەخەیتە سەر ئەمسەرو ئەوسەرى راستەکە, ناوەراستەکە بەرز دەبێتەوەو دەبیتەهۆى ڕوودانى چەند درز و لەرزنێک تا کاتى شکاندنى لەوکاتەدا لەرینەوەیەک ڕوودەدات، مەرج نییە هەموو جارێک فشارەکە ستونى بێ هەندێ جار ئاسۆییشە بەلام فشارە ستونیەکە بۆمەلەرزەى زیاتر روودەدات, نمونەى فشارولێکخشاندنى ئاسۆییە لەناوچەى دەریاى مردووى وولاتى ئوردن، کە چالاکە لە بومەلەرزە ئەوەى جێى سەرنجە هەندێکجار دەریاکە بە دوو ئاراستەى پێچەوانە دەجولێ بەرەو خۆرئاوا هەندێ جار بەرەو خۆرهەلات.
هۆکارەکانى ڕودانى بومەلەرزە
بۆئەوەى خوێنەرانى بەڕیز کەمێ زانیارى سەبارەت بەو باتە بزانن زۆر ناچمە ناوقولایی بابەتەکەوە بەلام هەندێ هۆکار دەخەینە ڕوو لەوانە:
1- ئەستورى چینە بەردینەکانى رووی زەوی هەربۆیەشە بومەلەرزە لەهەندێ شوێنى ڕووی زەوى چالاکە و لەهەندێ شوێنى تر نا، بەپێی زاناو پسپۆران لەهەندێ شوێن ئەو چینە زۆر ئەستور نییە.
2- بەڕاى هەندێ لە زانا و پسپۆرانى ئەو بوارە وەک لەپێشەوە ئاماژەم پێدا دروستکردنى بەنداوە ئاویەکان، ئەمەش قورساییەک دەخاتە سەر چینەکانى زەوى لەو شوێنە. نمونەیەکى ڕوونى ئەو بابەتە بومەلەرزەکە سیتشوانى 2008 ی چینە کە بووە هۆى کوژرانى 69هەزار کەس و لەپلەى نۆزدەهەم دێت لەو بومەلەرزانەى کە زیانى زۆرى بەدواوە بووە، لێکۆلەران پسپۆران واى بۆ دەچن کە بڕى ئەو ئاوە زۆرەى لەپشت بەنداوى زیینجۆیۆ بۆتە هۆى خیراکردنى جولەى چینەکانى زەوى بەهۆى قورسایی ئەو بڕە ئاوەوە دێت لەپشت بەنداوەکەوە.
3- هەروەها دەلێن دەرهێنانى خەلوزى بەردین لەکانە قووڵ هەڵکەنراوەکان دەبێتەهۆى سووککردنى توێکلى زەوى لەگەل یەک, بەپێى سەرچاوەکان گەورەترین بومە لەرزە لە شارى نیوکاسل لە ئوسترالیا رووى داوە بەهۆی کەلەکە بونى ملیونان تۆن خەلخوزى بەردین و لەئەنجامى دەرهێنانى دا ئەو بومەلەرزەیە ڕووى داوە.
4- هەندێکیان دەلێن نزیکى هەندێ ناوچەى جوگرافى لە خۆرەوە نزیک بێ پلەکانى گەرماى چینە بەردینەکان بەرز دەبێتەوە ئاسانکاریەکە بۆ جولاندنیان و بەپێچەوانەوە چەند دوور بێ پلەکانى گەرما نزم بن چینە بەردینەکان بەهێزتر و توندتر دەبێ, نمونەش ئەو بومەلەرزانەیە کە لەسەر هەسارەى زوهرە ڕوودەدەن.
پێشبینى کردنى بومە لەرزە
بومەلەرزەکەى شەوى 12 / 13 ى نۆڤەمبەرى 2017ى سلێمانى و شارەکانى ترى باشورو رۆژهەلاتى کوردستان لەتۆڕە کۆمەلایەتیەکان و هەندێ دەزگاى راگەیاندن هەواڵى ئەوەیان بلاودەکردەوە و پێشبینى روودانى بومەلەرزەى تر دەکرێ تەنانەت کاتەکەشى دیارى دەکرا.
بەپێى سەرچاوە زانسیەکان تائیستا نەتوانرە پێشبینى ڕوودانى بومەلەرزە بکرێ و بەئەستەم ناودەبرێ چونکە دیاردەیەکى سروشتیە هەندێکجار لەسەر زەوى و هەندێ جاریش لە قوولایی دەریاکان روودەدات، بەلام هەر بومەلەرزەیەک سیمایەکى تایبەتى هەیە لەوانە شوێنى بومەلەرزەکە هێز و گوڕى بومەلەرزەکە و کاریگەریەکانى وەک ئاگاداریەکە بەهۆى گۆڕانکارى لەهەندێ تایبەتمەندى فیزیکى و کیمیکى لە تێکەڵەو رەگەزەکانى زەوى وەک ئاویى ژێر زەوى بەنمونە, هەندێکجاریش چەند بومەلەرزەی بچوک بچوک و کەم هێزو گوڕ کە پێشبینى رودانى بومەلەرزەى ترى لێدەکرێ زۆرجار پسپۆڕان و زانیان پشتى پێ دەبەستن بەلام لەراستى تا ئیستا هیچ پێشبینیەک نەکراوە چونکە لە هێمنى و لەناکاوەوە ڕودەدات بەڵام کە باس لە پێشبینى بومەلەرزە دەکری کە لەسەر ڕووى زەوى ڕودەدات پێش ڕوودانى وەک دەگوترێ و وەک تێبینى هەندێ شارەزایانى ئەو بوارە چەند چرکەیەک پێش ڕودانى بومەلەرزەکە ڕانە حەیوان و رەوە ئەسپ دەست بەغار دەکەن و مار لەکونەکەى خوى دێتە دەرەوەو ئەمە لەسەر زەوى لەناو دەریاکان ماسی و نەهەنگ و ئەوانەى تر دەست بە هەلبەزو دابەز هاتنە سەر ڕووى ئاوەکە دەکەن، ئەویش بەهۆى بەهێزى هەستکردنیانەوەیە.
هەر سەبارەت بە پێشبینى بومەلەرزە بۆنمونە کاتێ دەوترێ بومەلەرزەیەک بە گوڕى 7 تا 8 پلەى ریختەر لە فلان ناوچە دەدات، ئەمەیان بۆ مەوداى دوورە نەک نزیک چونکە پسپۆران و شارەزایانى ئەو بوارە لیکۆلینەوەیەکى مێژووی و جوگرافى و جیۆلۆجیان بۆ ئەو ناوچەیە کردووە لەچەند سەد ساڵێک کراوە وەک لەپێشەوە ئاماژەم پێداوە فیزیکى و کیمیکى و ئەو گۆرانگاریانەى بەسەر ناوچەکەدا هاتووە وەک شوین و گوڕى بومەلەرزەکانى پێشوو بەهەرحاڵ ناتوانرێ لەبارودۆخى ئاسایی دا پێشبینى بومەلەرزە بکرێ شتێکى ڕێژەییە بۆیە دەولەتانى دونیا لەجیاتى پارە تەرخانکردن بۆ پێشبینى بومەلەرزە ئەو بودجەیە تەرخان دەکرێ بۆ بۆ ئامادەکاریى و بەهاناوەچون لەکاتى بومەلەرزەدا بەڵام یەکێک لەو سەرکەوتنانەى لە بواریى پێشبینىی بومەلەرزە بەدەست هێنراوە لەلایەن زانا چینیەکانەوە بووە بۆ مەوداى نزیک ئەویش ساڵى 1975 بووە بەهۆى بومەلەرزەکەى شاریى هیشانج لە 4 ى شوباتى 1975 ڕووى دا بە پێوەرى 7،4 ى ریختەر شارەکەى هەژاند و 90% ژێرخانى ئابوریى و دامودەزگاکان تێک و مەکان دا و 3 ملیۆن کەس لەو شارە دەژیان ئەویش بەهۆى ئەوەى رۆژى یەک و دووى مانگ چەند بومەلەرزەیەکى پلەیەک ڕووى داوە لە رۆژى سێی مانگ بومەلەرزەیەک بەپلەى 2،4 رووىداوە و 8 بومەلەرزەى تر بەپلەى 3ى ریختەر رووىداوە لەماوەى 17 کاتژمێر دا دواتر هیچ بومەلەرزەیەک ڕووى نەدا بۆیە چینیەکان دەستیان کرد بە چۆڵکردنى ئەو شارە و دواتر بومەلەرزەیەکى بەهێز و بەگوڕى 7،4 ڕووى دا، بەڵام وەک دەڵێن لەهەمو هەورێ باران نابارێ بۆیە سالى 1976 لەشارى لیجانج بومەلەرزەیەکى بەهێز ڕووى دا زۆرترین زیانى گیانى و مادى بە دواوە بوو، چونکە پێشوەختە هیچ بومەلەرزەیەکى سوک ڕووى نەدابوو تا پێشبینى بکرێ.
پۆلێنکردنى بومەلەرزە
بومەلەرزە بەپێى قوڵایی چەقەکەى پۆڵێن دەکری
1- بومەلەرزە سەرەتاییەکان یا کەم گورەکان لە قووڵایی 70 کم دا ڕوودەدەن.
2- بومەلەرزە ناوەنجیەکان لەقووڵایی 70 تا 300 کم دا ڕوودەدەن.
3- بومەلەرزە قوڵەکان یا بەهێزەکان لە قوڵاێێ 300 تا 700 کم ڕوودەدەن.
هێز یا گوڕى بومەلەرزە
دوو پێوەرى گرنگ هەیە بۆ دیارى کردنى گوڕ یا هێزى بومەلەرزە یەکەمیان هێزى بومەلەرزە ئەو پێوەریە کە لەئەنجام و ڕودانى بومەلەرزەکەو کاریگەرى بەسەر مرۆڤ و ژینگەکەی دا دێت جیاوازە بەپێى بارودۆخى وولاتە جیاوازەکان بۆ ئەم بابەتە پێوەرى میرکالى کە 12 پلەیە دیارکراوە کە گەیشتە ئەو پلەیە، واتە وێرانکەرە, پێوەرى دووەم magnitude کە زاناى ئەلمانى ریختەر دایناوە بەناوى ئەوەوە ناو نرا ئەو پێوەرەیە کە شەپۆلە بومەلەرزەییەکان تۆمار دەکات تا دەگاتە وێستگەکانى کەشناسى و بومەلەرزە زانى 9 پلەى دیارى کردووە.
جیاوازى نێوان گوڕى بومەلەرزەو هێزى بومەلەرزە چییە؟
زاناو پسپۆڕانى ئەو بوارە چەمکى هیزى بومەلەرزەو گوڕى بومەلەرزە بۆ قەبارەى بومەلەرزە بەکار دەهێنن, هێزى بومە لەرزە ئەو زاراوەیەیە بۆپێوانى ئەو ووزەیەى لەئەنجامى بومەلەرزەکەوە دەردەچێ, گوڕى بومەلەرزە بەپلەى ریختەر دەپێورێ کە 9 پلەیە, بۆنمونە وەک دۆخێکى پێشبینى کاتێ (بۆرە واتە چەق یامۆڵگە يا ناوەندى) قوڵایی بومەلەرزەکە دەکەوێتە ژێر شارى س واتە سەنتەرى رووکەشى بومەلەرزە ویرانکەرەکە ئەوێیە بۆیە قەبارەى وێرانکارى لەوێ زیاترە وە ک قەبارەى وێرانکارى لە شارى ص، بەلام گوڕى بومەلەرزە جێگێرە و ناگۆرێت لەو شوێنەى کە رووى تێکردووە.
هێڵەکان یا پشتێنەى بومەلەرزە لەجیهان دا
زانایان و پسپۆرانى زەوى ناسى هیلەکان یا پشتێنەکانى بومەلەرزەیان بەچەند پشتێنەیەکى جیاواز دیارى کردووە لە جیهان دا لەوانە:
1- پشتینەى ئاگرین ئەو پشتینەیە کە هەموو ئەو بومەلەرزانە دەگرێتەوە کە بەخوارووى ئەوروپاد پێپەردەکات تا دەگاتە چین.
2- پشتێنەى پێکگەیشتن ئەو پشتینەیە کە ئەوروپا ئەفریقیا بە ناوچەى رۆژهەلاتى دەریاى سپى ناوەراست درێژ دەبێتەوە تا دەگاتە تورکیا ودەگاتە وولاتى شام و میسرو وولاتانى مەغریب .
3- پشتینەى لیوارەکانى ئەفریقیاى رۆژهەلاتى کە سوریاو لوبنان وفەلەستین وئوردن دەگرێتەوە هەروەها زنجیرە شاخەکانى رۆژئاواى دەریاى سوور تا دەگاتە ئەسیوبیاو کۆنگۆ .
4- پشتینەى ئۆراسیا واتە ئەوروپاو ئاسیا سنورى درێژى شاخەکانى هیمالایا تا دەگاتە شاخى ئەڵپ کە ئیران و پاکستان و عیراق و کۆمارەکانى کۆمەنوێلثى ئاسیەوى گەیشتنەوە بە ئەوروپا .
5- پشتێنە ترسناکەکە یا مەترسى دارەکە ئەوەشیان مەترسىدارترین پشتینەیە لەسەر ئاستى جیهان ناوچەکانى دەوروبەرى خۆرهەلاتى دەریاى هادى تا دەگاتە خۆرئاواى و ژاپۆن دەگرێتەوە درێژدەبیتەوە تا کەناراوەکانى ویلایەتە یەکگرتوەکان و هەردوو ئەمریکا بەتایبەت فەنزویلاو چیلى و ئەرجەنتین دەگرێتەوە .
6- پشتینەى ئەتلەسى کە خۆرئاواى مەغریب دەگرێتەوە و درێژ دەبێتەوە تاباکوور و ئیسپانیا و ئیتالیاو یۆنان وباکوورى تورکیا درێژ دەبێتەوە تا خوارووى رۆژهەلاتى شاخى زاگرۆس نیوان عیراق و ئیران .
لەکۆتایی دا دەلیم سەرەڕاى روودانى بومەلەرزە کە ترس و دلە راوکێ دەخاتە دلێ هاووڵاتیانەوە بەپێى راى زانایان و پسپۆرانى ئەو بوارە گەر بومەلەرزە ڕونەدات ئەوا زەوى وەک بۆمبێکى بەهێزى ئەتۆمى دەتەقێتەوە بەلام بەڕوودانى ووزەیەکى شاراوەی ناخى زەوى بەتال دەبێتەوە رەنگبێ هەندێ جار سودیشى لێ بکەوێتەوە بە دروست بونى رووبار یا زیندو بونەوەى سەرچاوەکانى ئاو هەر بۆنمونە لەنزیک گوندى بەرلوتى نزیک کەلار بەپێى هەندێ زانیارى کانیەک ماوەى 30 ساڵە ووشک بووە کەچى لە ئەنجامى بومەلەرزەکەى 12 / 13 ى نۆڤەمبەرى 2017 زیندو بۆتەوە لەگەل ئەو هەموو زیانە گیانى و ماددیەى لە باشورى کوردستان وخۆرهەلاتى کوردستان لیێ کەوتۆتەوە کەواتە عسى ان تکره شیئا فهو خیرلکم .
سوود لەچەند سەرچاوەیەک لە ئەنتەرنێتەوە وەرگیردراوە
