بەهرۆز جەعفەر: هاوپەیمانى، قۆناغى موراجەعەتى سیاسیی و ئابورییە لە هەرێمى کوردستان.
بارودۆخى کوردستان، وورد تەماشاى بکەیت، ڕیشەى قەیرانە سیاسیی و حوکمڕانییەکەى، ناگەڕێتەوە بۆ سەروبەندى ڕیفراندۆم لە (25ى سێپتەمبەرى 2017). ئەوە جۆرێکە لەخاترگرتن کە وا دابنرێت دەسەڵاتى پارتى و یەکێتى بە تەنها ساڵێک ئەم هەموو ئافاتە مرۆیی و تاوانە ئابورییەیان ئەنجامداوە. لەساڵى (1961) لەناو سەرکردایەتى سیاسیی ئەوکاتى پارتى دیموکراتى کوردستان دا، یەک ئەیوت بوارى دانوستاندن ماوە لەگەڵ حکومەتەکەى” عەبدولکەریم قاسم”، یەکێکى تر ئەیوت با شەڕ بکەین، هێشتا وەفدى گفتوگۆى کوردستان لەگەڵ حکومەتەکەى” قاسم” لە بەغدا نەگەڕابونەوە، لەبەرەى” دهۆک و ئاکرێ” ەوە، لەشکرێکى پێشمەرگە بێ ئەوەى بڕیاریان لە مەکتەبى سیاسییەوە بۆ هاتبێت، بێ ئەوەى پرس بەکەس بکەن، لەخۆیانەوە هێرشیان کردە سەر هێزەکانى حکومەتى عێراق.
لەکاتێکدا ناسیۆنالیزمى عەرەبى و حکومەتى عێراقى ئەوکات زۆرترین ڕێزى لە کورد ئەنا، کاتێک ڕەوانشاد “مەلامستەفا ” لە سۆڤیەت گەڕایەوە بە قاهیرەدا هاتەوە چاوى بە” جەمال عەبدولناسر” ى سونبولى یەکێتى نیشتیمانى عەرەبى کەوت، پێى ووت ” اننی مسرور جدا للقاْ هدا البعبع کما تخوف بنا کل مرە نوری سعید” من سەرسامم بە بینینى ئەو جانەوەرەى کە هەموو جارێ” نورى سەعید” ئێمەى پێ ئەترسێنێ. لە ” قەسرى سەباحى نورى سەعید” “بارزانى باوک” نیشتەجێکرا مانگانە ئەوکات (650) دینارى عێراقیان پێ ئەدا، ڕۆژنامەى خەبات بەکوردى و چەندین ڕێکخراو و کۆمەڵە لە بەغدا کاریان ئەکرد. “عەبدولناسر” ئەڵێ، ڕۆژێ سکرتێرەکەم بە پەلە هاتە ژوورەوە، ووتى ” باڵوێزى تورکیا هاتووەو، هیچ مەوعیدێکیشى نییە!. زۆریش تووڕەیە!. منیش پێمگوت ” با تۆزێک دانیشێت، تا هێمن ئەبێتەوە.” دواتر باڵوێزى تورکیا هات و، پێى گوتم” حکومەتى تورکیا زۆر نیگەرانە کە ڕادیۆى کوردیتان لە قاهیرە کردۆتەوە”. جەمال عەبدولناسریش پێى ئەڵێ” باشە، ئێوە ناڵێن کورد لە تورکیا نییە، بچن ئیعلانى بکەن کورد لە تورکیا هەیەو، ئەم ڕادیۆیە زیانى بۆ تورکیا هەیە، منیش داى ئەخەم”. هەر لەسەردەمى حکومەتەکەى”عەبدولکەریم قاسم” دا، بڕیاردرا ” دائیرەتولمەعاریفى کوردى” لە کەرکوک دابمەزرێ کە ئەبو بەناسنامەیەکى تاهەتایی بۆ کوردستانییەتى کەرکوک، زۆر ئۆفەرى گرنگ بۆ کورد پێشکەشکرا، کە ئەیتوانى ناسنامەى نەتەوەیی خۆى لەسەر بینا بکات، کەچى” جەلالیەت بەسەرپەرشتى ئیبراهیم ئەحمەد و مەلاییەت یش بەسەرپەرشتى مەلامستەفا” شەڕیان دەستپێکرد لەگەڵ حکومەتى عێراق، دواى ساڵێکیش شەڕی ناوخۆیان هەڵگیرساند و، بۆ زیاتر لەپەنجا ساڵى بەردەوام ماڵ و حاڵى کوردیان وێران کرد. مەبەست لێرە ئەوە نییە بەعس تەعریب و تەبعیسى نەکردووە، بەڵکو ئەوەیە سیاسەت بەهەڵەکراوەو، مامەڵە لەگەڵ ڕووداوەکان ژیرانە نەبووە”.
مێژوو، هەر نەبێت ئەوە بە خاڵێک تۆمار ئەکات، کە شکستیان لە مفاوەزاتى ساڵى (1984) بووە هۆى خلۆربونەوەى گابەردى سەرشێتانەى بەعس و، وێرانکردنى دێ بە دێ و شار بە شارى کوردستان. ئەوە باش ئەبینێت کە تەنها لەشەڕى داعش دا نزیکەى (3450) شەهید و هەزاران بریندار بونە قوربانى خاکى کوردستان، یەکێتى و پارتى لەبەر مەعمەعەو کوتلەبازى ناوخۆیان بە شەوو ڕۆژێک هەموویان دا بە دەم (با) وە. بە ووردى سەیرى بکەین لە ساڵى (1961) ەوە بۆ (2017) ڕێک (56) پەنجاو شەش ساڵە یەکێتى و پارتى مناڵى خەڵک بە کوشت ئەدەن و، شەڕى ناوخۆ ئەکەن، دەیان هەزار گەنج یش سەرى خۆیان هەڵگرت لەو نیشتیمانەو، سەدان کەسیش کەوتنە ئاوەکانەوە لەڕێى هەندەران. نزیکەى (18) ملیار دۆلار قەرزیان هێنایە سەر هەرێمى کوردستان و، لەشکرێک لە مرۆڤى نەخوێنەوار و بێ مەعریفەشیان تێکەڵ بە کایەى میدیایی و سیاسیی و سەربازى و زانکۆیی کوردستان کرد، سەرئەنجام تیرۆرى فیزیکى و کەلتورى و سیاسیی دونیاى کوردستانیان کردووە، کەچى هێشتا ڕۆڵەکانى ” برایم ئەحمەد” و ” بارزانى” لەباتى داواى لێبوردن لەکەسوکارى شەهیدان و خەڵکى کوردستان بکەن، بانگى هەڕەشە لەم و لەو ئەدەن و، لەو گۆڕەپانە کۆمەڵێ چەتەو دزو بونەوەرى ناحاڵیان بەرداوەتە ئەو ناوە، لەملاولا قسە فڕێ ئەدەن و، چاتە چات ئەکەن.
هاوپەیمانى بۆ دیموکراسى و دادپەروەرى موراجەعەتە لەسیاسەتى کوردى دا
دیکتاتۆرییەت و خۆسەپاندن و، خۆپڕکردن و بە زۆر حوکم کردن و خۆ خۆشەویست کردن، هەمیشە کۆمەڵگاکانى پەرت کردووە، گەندەڵى و نەبونى سەروەرى یاسا ئینتیماى نیشتیمانى ئەکوژێ، وەک ئەبینن کۆمەڵگەى کوردى لەت لەت بووە لە هەموو ئاستەکاندا، کەس باوەڕى بە هیچ نەماوە، بۆیە دەواى دەردێکى ئاوها تەنها ” هاوپەیمانیەکە بۆ چەسپاندنى دیموکراسى و دادپەروەرى” بە ڕێبەرایەتى کەسێک کە زیکرەیاتى شاخى کەمتر بێت لەوانى تر و، لیبراڵ….لیبراڵ. هەرچۆن بیر بکەیتەوە لە هەرچوار پارچەى کوردستان دا لە “بەرهەم ساڵەح” لیبراڵ تر لە مەیدانى سیاسیی کوردستاندا نییە، لیبراڵ: یانى ئەوەى کە جەوهەرى مەسەلە تیایدا سێ شتە:
یەکەم/ تاک – Idividual “،
دووەم/ پەرەپێدانى تواناکان- Capacity Building”،
سێهەم/ ڕەخساندنى دەرفەت بۆ هەموان-Opportunity”.
قوتابخانەى لیبراڵیەت وەڵامى ئەوانە وا ئەداتەوە کە ئارگیومێنتیان بەرانبەرى هەیە، کە کوڕى هەژارێک و، پاشایەک و، کچى شۆفێرێک و ، وەزیرێک” پێکەوە هەموویان ئەکاتە ژوورێکەوە تاقى کردنەوە بکەن، کێ نمرەى هێنا، ئەوە پیرۆزى بێت. لە کوردستان نە دەرفەتى یەکسان هەیە، نە تاک سەنتەرە، نە ناوەندى بیرکردنەوە، زانکۆکان لەسەردەمى دوو ساڵى حوکمڕانى بەرهەم سالًەح دا، بۆ یەکەمجار دەستى حزب یان لێ دوورخرایەوە، دواى ” بەرهەم ساڵەح” زانکۆکانى کوردستان بونەتە بارەگاى ئاسایش و دەستگا ئەمنییەکان و…. چى و چى زۆر خراپتریش.
ئەوە یەکەمجار نییە، قسە لەسەر بونى هاوپەیمانێتیەک بۆ هەرێمى کوردستان ئەکەم، یەکەمجاریش نییە ئەوە دووپات ئەکەمەوە کە لەم گۆى زەوییەدا ” نە لە لیستى کەس و نە سەر بە حزب و حکومەتى هیچ شوێنێکى ئەم گۆى زەوییەم”. ئیمڕۆکە شت بوون هەر حزب و حکومەت و دەوڵەت نییە، ئێمە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دا بابەتێک مان هەیە پێی ئەڵێن ” کاراکتەرە نا دەوڵەتییەکان- Non- State actor”. ئەکرێت تاک ئیمڕۆکە بتوانێ دەیان جار بە قەد وەزیرێکى حکومەت و لق و مەڵبەندێکى حزب ڕۆڵ ببینێت.
ئەشێت، ئەو هاوپەیمانێتى یەى ئیمرۆکە لەکوردستان پێشنیازکراوەو، لەهەڵبژاردنى ئایندەدا نەخشەى سیاسیی ئەگۆڕێت، لە چوارچێوەیدا کاراکتەرى باش و خراپیشى تێدا بێت، مرۆڤى چڵێس و ڕۆشنبیرى دەم و چاو دووبارەوە بوو، سیاسیی هەلپەرستیشى تێدا بێت، وەلێ گرنگ (هاوپەیمانى) یەو بۆ (دیموکراسى) و (دادپەروەری) یەو، ئێمەش باسى ” ئایدیاڵ- واتە خەیاڵ و خەونێکى وەنەوشەیی” ناکەین سبەینێ لە کوردستان بەرجەستە ئەبێت، بەڵکو لاى کەمى بە بەرنامەیەکى دیاریکراو، کوردستان لەو هەموو شەڕە براکوژییەى پەنجا ساڵى ڕابردوو، لە بەهەدەرچوونى خوێنى ئەوانەى ئێستا لە ژێر گڵ دان، لە بەهەدەرچونى سامانى کوردستان، ئەپارێزێ و ئەو خوێن بەربونە ڕائەگرێت. خالًیًک ئەبێت بۆ وەرچەرخان و، بەجێهێشتنى سیاسەتى شکستخواردووى شەست ساڵى ڕابردووى کوردستان، دونیا زۆر زۆر پێشکەوتووە، کە ئیتر سەدان تیۆرى جۆراوجۆر ئیشى تیائەکەن، کورد پێویستى بە کاراکتەرى جەربەزەو لیبراڵ و تێگەیشتوو لە فیکر و دونیاى خۆرئاوا هەیە، ئەزموون دەریخستووە هەر وولاًتێک نەوت و غازى هەبێت و دیدو سیستەمێکى مۆدێرن تیا ئیش نەکا، جگە لە کارەسات و کولەمەرگى گەورە هیچ چاوەڕێى خەڵکەکەى ناکات. ئیتر ناکرێت بارودۆخى کوردستان دەستگا ئەمنیەکان و بنەماڵەییەکان لە کوردستان ئاوها ئیدامەى پێ بدەن و، چین و توێژە جیاوازەکانیش تەماشا بکەن و، دەرفەتیان پێ بدەن دەستیان دار بگرێتەوەو، کارەساتى گەورەتر بخوڵقێننەوە، خەونى گەورەترى کورد لەبار ببەن.
هاوپەیمانى وەلامدەرى سیستەمى هەرێمایەتى و جیهانیە لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست
ئێران و تورکیا دوو یەکەى هەرێمى گەورەن، لە بەرانبەردا ” ئیسرائیل و سعودیە و ئیمارات” دروستبون، قەتەر و میسر تا هەنوکە لەو نێوانەدان، ویلایەتە یەکگرتوەکانى ئەمریکا، بە بڕیارى گواستنەوەى نوێنەرایەتى خۆى لە تەلئەبیب ەوە بۆ قودس، ئەیەوێ بۆ ماوەیەک سعودییەو ئیمارات تاقى بکاتەوە، ئاخۆ لەگەڵ ئیسرائیل دا هەڵ ئەکەن و، ئەتوانن پێکەوە دیاردەکانى ناوچەکە داخ بکەن؟. ئەگەر ئەمە سەریگرت، بێگومان تورکیا ئەخرێتە لاوەو، ئاوت ئەکرێت، ئەگەریش نا، تورکیاو ئیسرائیل وەک ساڵانى نەوەدەکان دەست بە هاوپەیمانێتى خۆیان ئەکەنەوە ” هەرچەند ئیسرائیل متمانەى بەتورکیایەک نییە لەسەردەمى ئاکپارتى دا”. ئەوەى کە لە ڕووى هەرێمایەتیی و نێودەوڵەتییەوە چارەنووسى کوردستان دیارى ئەکات بریتى یە لە ” سیستەمى هەرێمایەتى و نێودەوڵەتى تازە لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاست و دەریاى سپى ناوەڕاست- New Regional order and Global order in the Medditerranean and Middle East”. درەنگ یان زوو لە ڕووى جیۆپۆڵەتیکى ووزەوە، دەریاى ناوەڕاست سەرى ئەگاتە ناوخوانى کوردستان.
جا ئەوە چ کاراکتەر و هێزێکە لە کوردستان سەر لەم هاوکێشانە دەرئەکات؟. یان هەر نەبێت بەدواداچوون بۆ ئەم پرسە ستراتیجانە بکات؟. بێگومان یەکێتى ( بەهەموو باڵەکانییەوە، کەسى تیا فریشتە نییە) وە پارتى ئەو هێز و کاراکتەرە نیین، تەنانەت هەر ڕقیانە لەباسکردنى ئەم فاکتانە و ئەوەشى باسى بکات بایەخى پێ نادەن، چونکە بە ماناى ووشە کۆڵەوارن. بۆیە خودى لیستى هاوپەیمانى بەسەرکردایەتى ” دکتۆر بەرهەم ساڵەح” و پاڵپشتى گەنجان و کچان و ژنان و هێزى پێشمەرگەو کەسوکارى شەهیدان و فەرمانبەران و لایەنگرانى حزبەکانى تر، تا ڕێژەیەکى زۆر باش زامنى پاراستنى کیانى نیشتیمانى ئەکەن لە ناوەوەو دەرەوە.
بەهرۆز جەعفەر – نیکۆسیا
سەرۆکى ئینستیتیوتى مێدیتریانە بۆ توێژینەوەى هەرێمایەتى
