نەوزادى موهەندیس: خۆپیشاندانەکانى گەلانى ئێران بەرەو کوێ؟

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ئاشکرایە وڵاتى ئێران وڵاتێکى پانوپۆڕ و فروانە لە ڕووى جوگرافیایەوە و لەڕووى پێکهاتەى دانیشتوانەکەشیەوە بەهۆى ئەو فراوانیەوە لە چەندین پێکهاتەى نەتەوەیى و ئاینى و مەزهەبى جیاواز پێکهاتوە هەر لە فارس و کورد و عەرەب و بەلوش و تورکومان و ئازەرى و… هتد، و لەگەڵ ئاینەکانى زەردەشتى و یەهودى و مەسیحى و ئیسلام و ێابئى و بەهائى و… هتد. و ئەمانەش هەریەکەیان دابەشبونەتە سەر مەزهەبى جیاواز، کە لەئێستادا و لەسایەى دەوڵەتى داخراو و قەتیسى ئاینى ئیسلامەوە کە پێڕەوى مەزهەبى توندڕەوى شیعى وبنەماى وەلى فەقێ دەکات لە حوکمڕانیەکەیدا کە نادیموکراسیترین و داخراوترین سیستەمى حوکمڕانیە لە ئیسلامدا، هەربۆیە هەمیشە ئێران وەک وڵاتێکى فرە نەتەوە و ئاین و مەزهەب بێ کێشە و گرفتى سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتى نەبوە، هەرچەندە وڵاتێکى دەوڵەمەندە بە سامانە سروشتیەکان لە نەوت و غازى سروشتى و… هتد. بەڵام بەهۆى نەبوونى سیستمێکى حوکمڕانى دیموکراسى و یەکسانى و دادپەروەر هەرگیز نەتوانراوە ئەو سەروەت و سامانە زۆروزەوەندە بخرێتەخزمەتى ئاوەدانى وڵات و خۆشگوزەرانى هاوڵاتیانیەوە.
شێوەى حومکڕانى لە ئێراندا لەسەرەتاى دەستپێک و دامەزراندنى دەوڵەتى فارسیەوە پێش دەستپێکى مێزووى زاینى و تائێستا سیستەمێکى پادشایى و شاهەنشایى بوە تا ساڵى 1979 کە شۆڕشێکى بەناو ئیسلامى ڕوویدا و بۆ دواجار کۆتایى بەو سیستمى حوکمڕانیە هێنا دواى 2500 ساڵ. ئێران هەمیشە لەلایەن بنەماڵە دەستڕۆیشتوەکانەوە حوکمکراوە و ئەوانیش بەپێى سیستەمى پاشایاتیەکە بۆ چەندین دەیە ساڵ حومڕانیان کردوە و هەمیشەش لە سایەى بەکارهێنانى سیاسەتى ئاگر و ئاسن خۆیان سەپاندۆتە سەر ئیڕادەى گەلانى بەش مەینەتى ئێرانى.بۆیە هەمیشە سیماى کۆمەڵگاى ئێرانى بریتى بوە لە برسێتى و هەژارى و دواکەوتویى سەرەڕاى دەوڵەمەندى فەرهەنگ و کەلتور و سەروەت سامانە سروشتیەکەى.هەموو ئەمانەش لە ئەنجامى سیاسەتى خۆسەپێن و چەوساندنەوە و زوڵم وزۆر و برسیکردن و قەدەغەکردنى ئازادیەکان بوە.
هەربۆیەش وەک پەرچە کردارێکى مێژوویی هەمیشە گەلانى ئێران ڕوویان کردۆتە بەر مقاوەمەت و شۆڕش و خۆپیشاندانەکان بۆ گۆڕانکارى لە سیستمى حوکمڕانیەکانیدا، و گەورەترین و کاریگەرترین شۆڕشى گەلانى ئێرانیش لە سەدەى بیستدا بریتى بوە لە شۆڕشى ئیسلامى ئێران بەڕابەرایەتیکردنى ئیمام خومەینى دژى حوکمڕانى 36 ساڵەى حەمەڕەزا شاى ئێران لەساڵى 1979دا. کە لەسەردەمى خۆیدا دەنگ و سەدایەکى گەورەى نایەوە لە ناوچەکە و دونیادا،لەلایەک بەهۆى سەرەونگومکردنى دۆستێکى نزیکى ئەمریکا و ڕۆژئاوا و لەلایەکى تریشەوە هاتنە سەر حوکمى سیستەمێکى ئیسلامى بەڕواڵەت دژ بە ئەمریکا و ئیسڕائیل و ڕۆژئاوا و ناوهێنانیان بە ( شەیتانى گەورە) و تەنانەت ڕۆژهەڵاتیش و بەرزکردنەوەى دروشمى (نە ڕۆژئاوا و نە ڕۆژهەڵات تەنها کۆمارێکى ئیسلامى ئێرانى ). و ئاشکراشە ئێران پێگەیەکى جیۆسیاسى و ئابورى زێدە گرنگى هەیە لەناوچەکەدا ( ڕۆژهەڵاتى ناوین و کەنداوى فارسى _عەرەبى ) و شکانەوەى بەلاى هەر لایەکدا ڕۆژئاوا یان ڕۆژهەڵات ئەوا کاریگەرى گەورەى دەبێت یان وەک وڵاتێکى سەربەخۆى گەورە و بەهێز دەتوانێت نفوز و هەژموونى خۆى بسەپێنێت. هەربۆیەش ڕوخاندن یان گۆڕانى ڕیشەیى لە پێکهاتە و دەسەڵات و قەوارەى ئێستاى ئێراندا دەبێتە هەژانێکى گەورە لەناوچەکە و دونیاشدا و هەندێک قازانجى لێدەکەن و هەندێکى تریشیان زیان، کورد بەشێوەیەکى گشتى قازانجى لێدەکات بەڵام بێ مەترسیش نیە لە ئایندەدا،چونکە گڕى ئاگرى هەڵایساو لە ئێراندا پێدەچێت دەستوپەنجەى زۆرێکى پێوە بسوتێت و درێژەش بکێشێت و بە ئاسانى و لەماوەیەکى کورتدا دانەمرکێتەوە،بەتایبەتیش کە ئەم خۆپیشاندانانە سەرکردەیەکى کاریزما و حیزبێکى سیاسى پێشڕەوى ناکات.
لەئێستاشدا و دواى 39 ساڵ لە حوکمڕانى ئەم سیستمە ئیسلامیە،جارێکى تر گەلانى ئێران بێ جیاوازى توڕەیى و بێزارى و ناڕازى بوونى خۆیان دژ بەم دەسەڵاتە خۆسەپێن و مەزهەبى و داخراوەى وەلى فەقێ دەرخستەوە و ماوەى 5 ڕۆژە بەردەوامە و زیاد لە 60 شارى گەورە بەشدارن و ڕاپەڕیون و کوژراو و بریندار و بەندکردنى زۆرى لێکەوتۆتەوە و دەستیانداوەتەوە خۆپیشاندان و ناڕەزایى دەربڕین بەهەمان شێوەى 39 ساڵ لەمەوبەر کاتێک دژى حەمەڕەزاى شاى ئێران ڕژانە سەر شەقامەکان.
شۆڕشى گەلانى ئێران دژى حەمەڕەزاى شاى ئێران نزیکەى 2 ساڵى خایاندوە ، تا لەکۆتایدا بەڕووخاندنى حوکمڕانى شا و لەگۆڕنانى حوکمى شاهەنشاهى لە ئێراندا تەواو بوو. بەم جۆرە:
1- لە مانگى 10/1977 بۆ یەکەم جار خۆپیشاندانى جەماوەرى دەستى پێکرد.
2- لەمانگى 1/1978 خۆپیشاندانەکان فراوانتر و گەرموگوڕتر بوون و تەواوى گەلانى ئێران بەشداریان تیادا کرد.
3- لە مانگى 8 و 12/1978 وڵات بەتەواوەتى تووشى شەلەل بوو لەبەر خۆپیشاندانەکان.
4- لە 16/1/1979 حەمەڕەزا شا وڵاتى بەجێهێشت لە ژێر فشارى خۆپیشاندانەکاندا.
5- لە 1/2/1979 خومەینى لە مەنفاوە لە فەڕەنساوە گەڕایەوە بۆ ئێران و ملیۆنان کەش پێشوازیان لێکرد.
6- لە 11/2/1979 دواى 10 ڕۆژ، کۆتایى بە حوکمى پاشایەتى لە ئێراندا هات وشۆڕشى بەناو ئیسلامى ئێران سەرکەوتنى ڕاگەیاند.
بەم جۆرە خۆپیشاندانەکانى پێش 39 ساڵ بەر لە ئێستا بە ( خۆپیشاندان ، مانگرتن ، مقاوەمەتى مەدەنیانە) دەستیان پێکرد و سەریشکەوتن بەسەر بەهێزترین حوکمى ئەوکاتەى ئێران لە ناوچەکەدا.
هۆکارەکانى ئەو شۆڕشەى 39 ساڵ بەر لە ئێستا ڕوویدا:
1- ڕووکردنى شا بۆ ئەمریکا و ڕۆژئاوا و پەیوەندیە بەهێزەکانى لەگەڵ ئیسڕائیلدا.و پشتکردنى لە داواکارى و مافە ڕەواکانى گەلانى ئێران.
2- توڕەیى جەماوەر لە حوکمى حەمەڕەزا شا.
3- نەفیکردنى خومەینى بۆ مەنفا.
4- زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەى گەلانى ئێران.
لێرەدا پرسیار ئەوەیە، ئایا هەمان هۆکارەکان دروستنەبوون و سەریانهەڵنەداوەتەوە لەلایەن گەلانى ئێرانەوە دژى سەرانى ڕژێمى ئێستاى ئێران؟ ئایا ئەم ڕژێمەى ئێستا لە ڕژێمى شا بەهێزترە؟ حەمەڕەزا شا ماوەى 2 ساڵ خۆى ڕاگرت،ئەى ئەم ڕژێمە دەتوانێت چەندە خۆى ڕابگرێت؟
وەڵام، بەڵێ هەمان هۆکارەکانى 39 ساڵ بەر لە ئێستا بە توندترین شێواز بونیان هەیە و هۆکارێکى زۆر جدى تریش کە ئەم ڕژێمەى هێندەى تر بێزراو کردوە لەبەردەم گەلانى ئێراندا بریتیە لە هەناردەکردنى شۆڕشى ئیسلامى بۆ دەرەوەى ئێران و دەستوەردانى بەردەوامێتى لە کێشە و کاروبارى ناوخۆى وڵاتانى ناوچەکە ( لە عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و بەحرەین و… هتد) و هەوڵدانێتى بۆ فراوانکردنى نفوز و پێگەى خۆى کە ئەمەش بۆتە بارگرانیەکى گەورە بۆسەر ژیان و گوزەران و داهاتى هاوڵاتیانى ئێرانى هەربۆیە گەلانى ئێران بێ جیاوازى توڕە و ناڕازین لەم ڕژێمە ئیسلامیە، و ڕەنگە ئەم ڕژێمە بە ڕواڵەت و بوونى چەک و تەقەمەنى و هێز (( تەنانەت ئەتۆمیش))بەبەراوورد بە ئێرانى پێش 39 ساڵ بەهێزتر بەرچاو بکەوێت، بەڵام ناڕەزایبونى جەماوەر لەناوخۆ و بوونى ململانێى سیاسى نێو باڵەجیاوازەکانى حوکمڕانى لە ئێراندا ( کۆنەپارێز و ڕیفۆرمخوازەکان ) هۆکارن بۆ لاوازبوونى و خۆ ڕانەگرتنى ئەم ڕژێمە، بۆیە بەدڵنیایى سووربون و بەردەوامبوونى خۆپیشاندان و مانگرتنەکانى گەلانى ئێران کەماوەى 4-5 ڕۆژە دەستیان پێکردوە،دەبێتە هۆى هەڵوەشاندنەوەى ئێران و ڕووخاندنى ئەم ڕژێمە لانى کەم بۆ هەرێمەکانى ( فارسى و کوردى و عەرەبى و بەلوشى و تورکومانى و ئازەرى) وەک شەش پێکهاتەى نەتەوەیى گەورە و فراوان و خاوەن داواکارى و مافى ڕەواى نەتەوەیى خۆیان. چونکە بەپێچەوانەى حەمەڕەزا شاوە زۆر تەریک و بێ پشتیوانە لەناوخۆ و دەرەوەشدا، و ململانێى توندیش هەیە لەناو سەرانى حوکمڕاندا.
بۆیە ڕووخاندنى ئەم ڕژێمە ڕاستە ئاسان و کارى هەفتە و مانگیش نیە، بەڵام بەردەوامبونى جەماوەر بەم شێوەیەى ئێستا ئەنجام هەر بە ڕووخاندن و ڕزگاربوونى گەلانى ئێران لە زوڵم و چەوساندنەوە و برسێتى سەردەردەکات. و پێدەچێت دواى 39 ساڵ لە زوڵم و زۆر و چەوساندنەوە و برسیکردن کاتى گۆڕانکارى هاتبێت لە سیستەمى حوکمڕانى ئێراندا.