نەوزادى موهەندیس: خۆپیشاندانەکانى گەلانى ئێران بەرەو کوێ؟
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی
ئاشکرایە وڵاتى ئێران وڵاتێکى پانوپۆڕ و فروانە لە ڕووى جوگرافیایەوە و لەڕووى پێکهاتەى دانیشتوانەکەشیەوە بەهۆى ئەو فراوانیەوە لە چەندین پێکهاتەى نەتەوەیى و ئاینى و مەزهەبى جیاواز پێکهاتوە هەر لە فارس و کورد و عەرەب و بەلوش و تورکومان و ئازەرى و… هتد، و لەگەڵ ئاینەکانى زەردەشتى و یەهودى و مەسیحى و ئیسلام و ێابئى و بەهائى و… هتد. و ئەمانەش هەریەکەیان دابەشبونەتە سەر مەزهەبى جیاواز، کە لەئێستادا و لەسایەى دەوڵەتى داخراو و قەتیسى ئاینى ئیسلامەوە کە پێڕەوى مەزهەبى توندڕەوى شیعى وبنەماى وەلى فەقێ دەکات لە حوکمڕانیەکەیدا کە نادیموکراسیترین و داخراوترین سیستەمى حوکمڕانیە لە ئیسلامدا، هەربۆیە هەمیشە ئێران وەک وڵاتێکى فرە نەتەوە و ئاین و مەزهەب بێ کێشە و گرفتى سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتى نەبوە، هەرچەندە وڵاتێکى دەوڵەمەندە بە سامانە سروشتیەکان لە نەوت و غازى سروشتى و… هتد. بەڵام بەهۆى نەبوونى سیستمێکى حوکمڕانى دیموکراسى و یەکسانى و دادپەروەر هەرگیز نەتوانراوە ئەو سەروەت و سامانە زۆروزەوەندە بخرێتەخزمەتى ئاوەدانى وڵات و خۆشگوزەرانى هاوڵاتیانیەوە.
شێوەى حومکڕانى لە ئێراندا لەسەرەتاى دەستپێک و دامەزراندنى دەوڵەتى فارسیەوە پێش دەستپێکى مێزووى زاینى و تائێستا سیستەمێکى پادشایى و شاهەنشایى بوە تا ساڵى 1979 کە شۆڕشێکى بەناو ئیسلامى ڕوویدا و بۆ دواجار کۆتایى بەو سیستمى حوکمڕانیە هێنا دواى 2500 ساڵ. ئێران هەمیشە لەلایەن بنەماڵە دەستڕۆیشتوەکانەوە حوکمکراوە و ئەوانیش بەپێى سیستەمى پاشایاتیەکە بۆ چەندین دەیە ساڵ حومڕانیان کردوە و هەمیشەش لە سایەى بەکارهێنانى سیاسەتى ئاگر و ئاسن خۆیان سەپاندۆتە سەر ئیڕادەى گەلانى بەش مەینەتى ئێرانى.بۆیە هەمیشە سیماى کۆمەڵگاى ئێرانى بریتى بوە لە برسێتى و هەژارى و دواکەوتویى سەرەڕاى دەوڵەمەندى فەرهەنگ و کەلتور و سەروەت سامانە سروشتیەکەى.هەموو ئەمانەش لە ئەنجامى سیاسەتى خۆسەپێن و چەوساندنەوە و زوڵم وزۆر و برسیکردن و قەدەغەکردنى ئازادیەکان بوە.
هەربۆیەش وەک پەرچە کردارێکى مێژوویی هەمیشە گەلانى ئێران ڕوویان کردۆتە بەر مقاوەمەت و شۆڕش و خۆپیشاندانەکان بۆ گۆڕانکارى لە سیستمى حوکمڕانیەکانیدا، و گەورەترین و کاریگەرترین شۆڕشى گەلانى ئێرانیش لە سەدەى بیستدا بریتى بوە لە شۆڕشى ئیسلامى ئێران بەڕابەرایەتیکردنى ئیمام خومەینى دژى حوکمڕانى 36 ساڵەى حەمەڕەزا شاى ئێران لەساڵى 1979دا. کە لەسەردەمى خۆیدا دەنگ و سەدایەکى گەورەى نایەوە لە ناوچەکە و دونیادا،لەلایەک بەهۆى سەرەونگومکردنى دۆستێکى نزیکى ئەمریکا و ڕۆژئاوا و لەلایەکى تریشەوە هاتنە سەر حوکمى سیستەمێکى ئیسلامى بەڕواڵەت دژ بە ئەمریکا و ئیسڕائیل و ڕۆژئاوا و ناوهێنانیان بە ( شەیتانى گەورە) و تەنانەت ڕۆژهەڵاتیش و بەرزکردنەوەى دروشمى (نە ڕۆژئاوا و نە ڕۆژهەڵات تەنها کۆمارێکى ئیسلامى ئێرانى ). و ئاشکراشە ئێران پێگەیەکى جیۆسیاسى و ئابورى زێدە گرنگى هەیە لەناوچەکەدا ( ڕۆژهەڵاتى ناوین و کەنداوى فارسى _عەرەبى ) و شکانەوەى بەلاى هەر لایەکدا ڕۆژئاوا یان ڕۆژهەڵات ئەوا کاریگەرى گەورەى دەبێت یان وەک وڵاتێکى سەربەخۆى گەورە و بەهێز دەتوانێت نفوز و هەژموونى خۆى بسەپێنێت. هەربۆیەش ڕوخاندن یان گۆڕانى ڕیشەیى لە پێکهاتە و دەسەڵات و قەوارەى ئێستاى ئێراندا دەبێتە هەژانێکى گەورە لەناوچەکە و دونیاشدا و هەندێک قازانجى لێدەکەن و هەندێکى تریشیان زیان، کورد بەشێوەیەکى گشتى قازانجى لێدەکات بەڵام بێ مەترسیش نیە لە ئایندەدا،چونکە گڕى ئاگرى هەڵایساو لە ئێراندا پێدەچێت دەستوپەنجەى زۆرێکى پێوە بسوتێت و درێژەش بکێشێت و بە ئاسانى و لەماوەیەکى کورتدا دانەمرکێتەوە،بەتایبەتیش کە ئەم خۆپیشاندانانە سەرکردەیەکى کاریزما و حیزبێکى سیاسى پێشڕەوى ناکات.
لەئێستاشدا و دواى 39 ساڵ لە حوکمڕانى ئەم سیستمە ئیسلامیە،جارێکى تر گەلانى ئێران بێ جیاوازى توڕەیى و بێزارى و ناڕازى بوونى خۆیان دژ بەم دەسەڵاتە خۆسەپێن و مەزهەبى و داخراوەى وەلى فەقێ دەرخستەوە و ماوەى 5 ڕۆژە بەردەوامە و زیاد لە 60 شارى گەورە بەشدارن و ڕاپەڕیون و کوژراو و بریندار و بەندکردنى زۆرى لێکەوتۆتەوە و دەستیانداوەتەوە خۆپیشاندان و ناڕەزایى دەربڕین بەهەمان شێوەى 39 ساڵ لەمەوبەر کاتێک دژى حەمەڕەزاى شاى ئێران ڕژانە سەر شەقامەکان.
شۆڕشى گەلانى ئێران دژى حەمەڕەزاى شاى ئێران نزیکەى 2 ساڵى خایاندوە ، تا لەکۆتایدا بەڕووخاندنى حوکمڕانى شا و لەگۆڕنانى حوکمى شاهەنشاهى لە ئێراندا تەواو بوو. بەم جۆرە:
1- لە مانگى 10/1977 بۆ یەکەم جار خۆپیشاندانى جەماوەرى دەستى پێکرد.
2- لەمانگى 1/1978 خۆپیشاندانەکان فراوانتر و گەرموگوڕتر بوون و تەواوى گەلانى ئێران بەشداریان تیادا کرد.
3- لە مانگى 8 و 12/1978 وڵات بەتەواوەتى تووشى شەلەل بوو لەبەر خۆپیشاندانەکان.
4- لە 16/1/1979 حەمەڕەزا شا وڵاتى بەجێهێشت لە ژێر فشارى خۆپیشاندانەکاندا.
5- لە 1/2/1979 خومەینى لە مەنفاوە لە فەڕەنساوە گەڕایەوە بۆ ئێران و ملیۆنان کەش پێشوازیان لێکرد.
6- لە 11/2/1979 دواى 10 ڕۆژ، کۆتایى بە حوکمى پاشایەتى لە ئێراندا هات وشۆڕشى بەناو ئیسلامى ئێران سەرکەوتنى ڕاگەیاند.
بەم جۆرە خۆپیشاندانەکانى پێش 39 ساڵ بەر لە ئێستا بە ( خۆپیشاندان ، مانگرتن ، مقاوەمەتى مەدەنیانە) دەستیان پێکرد و سەریشکەوتن بەسەر بەهێزترین حوکمى ئەوکاتەى ئێران لە ناوچەکەدا.
هۆکارەکانى ئەو شۆڕشەى 39 ساڵ بەر لە ئێستا ڕوویدا:
1- ڕووکردنى شا بۆ ئەمریکا و ڕۆژئاوا و پەیوەندیە بەهێزەکانى لەگەڵ ئیسڕائیلدا.و پشتکردنى لە داواکارى و مافە ڕەواکانى گەلانى ئێران.
2- توڕەیى جەماوەر لە حوکمى حەمەڕەزا شا.
3- نەفیکردنى خومەینى بۆ مەنفا.
4- زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەى گەلانى ئێران.
لێرەدا پرسیار ئەوەیە، ئایا هەمان هۆکارەکان دروستنەبوون و سەریانهەڵنەداوەتەوە لەلایەن گەلانى ئێرانەوە دژى سەرانى ڕژێمى ئێستاى ئێران؟ ئایا ئەم ڕژێمەى ئێستا لە ڕژێمى شا بەهێزترە؟ حەمەڕەزا شا ماوەى 2 ساڵ خۆى ڕاگرت،ئەى ئەم ڕژێمە دەتوانێت چەندە خۆى ڕابگرێت؟
وەڵام، بەڵێ هەمان هۆکارەکانى 39 ساڵ بەر لە ئێستا بە توندترین شێواز بونیان هەیە و هۆکارێکى زۆر جدى تریش کە ئەم ڕژێمەى هێندەى تر بێزراو کردوە لەبەردەم گەلانى ئێراندا بریتیە لە هەناردەکردنى شۆڕشى ئیسلامى بۆ دەرەوەى ئێران و دەستوەردانى بەردەوامێتى لە کێشە و کاروبارى ناوخۆى وڵاتانى ناوچەکە ( لە عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و بەحرەین و… هتد) و هەوڵدانێتى بۆ فراوانکردنى نفوز و پێگەى خۆى کە ئەمەش بۆتە بارگرانیەکى گەورە بۆسەر ژیان و گوزەران و داهاتى هاوڵاتیانى ئێرانى هەربۆیە گەلانى ئێران بێ جیاوازى توڕە و ناڕازین لەم ڕژێمە ئیسلامیە، و ڕەنگە ئەم ڕژێمە بە ڕواڵەت و بوونى چەک و تەقەمەنى و هێز (( تەنانەت ئەتۆمیش))بەبەراوورد بە ئێرانى پێش 39 ساڵ بەهێزتر بەرچاو بکەوێت، بەڵام ناڕەزایبونى جەماوەر لەناوخۆ و بوونى ململانێى سیاسى نێو باڵەجیاوازەکانى حوکمڕانى لە ئێراندا ( کۆنەپارێز و ڕیفۆرمخوازەکان ) هۆکارن بۆ لاوازبوونى و خۆ ڕانەگرتنى ئەم ڕژێمە، بۆیە بەدڵنیایى سووربون و بەردەوامبوونى خۆپیشاندان و مانگرتنەکانى گەلانى ئێران کەماوەى 4-5 ڕۆژە دەستیان پێکردوە،دەبێتە هۆى هەڵوەشاندنەوەى ئێران و ڕووخاندنى ئەم ڕژێمە لانى کەم بۆ هەرێمەکانى ( فارسى و کوردى و عەرەبى و بەلوشى و تورکومانى و ئازەرى) وەک شەش پێکهاتەى نەتەوەیى گەورە و فراوان و خاوەن داواکارى و مافى ڕەواى نەتەوەیى خۆیان. چونکە بەپێچەوانەى حەمەڕەزا شاوە زۆر تەریک و بێ پشتیوانە لەناوخۆ و دەرەوەشدا، و ململانێى توندیش هەیە لەناو سەرانى حوکمڕاندا.
بۆیە ڕووخاندنى ئەم ڕژێمە ڕاستە ئاسان و کارى هەفتە و مانگیش نیە، بەڵام بەردەوامبونى جەماوەر بەم شێوەیەى ئێستا ئەنجام هەر بە ڕووخاندن و ڕزگاربوونى گەلانى ئێران لە زوڵم و چەوساندنەوە و برسێتى سەردەردەکات. و پێدەچێت دواى 39 ساڵ لە زوڵم و زۆر و چەوساندنەوە و برسیکردن کاتى گۆڕانکارى هاتبێت لە سیستەمى حوکمڕانى ئێراندا.
کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی