دوكتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز: بایەخی زمان لە ژیانی نەتەوەكاندا.
پێناسە و بایەخی زمان، بەپێی بۆچوونە ئایدۆلۆژیی و فەلسەفییەكان دەگۆڕێ. بەپێی ئایدۆلۆژیا و فەلسەفەی ناسیۆنالیزم بێ، زمان بە یەكێ لە مەرجە هەرە سەرەكییەكانی درووستبوونی نەتەوە و بە ژێرخانی كۆمەڵ دادەنرێ. گومانی تێدا نییە، هیچ نەتەوەیەك لە ئەم جیهانەدا، هەرگیز بێ زمان نەبووە، نییە و ناشبێ. جا هەر لە تیرە و هۆزە دواكەوتووە دڕندە و كێویلەكانی، نیشتەجێی نێو دارستانەكانی ئەفریكا و خەڵكی دوورگەكانی ئۆقیانووسەوە بیگرە، تا بە پێشكەوتووترین كۆمەڵی ئیتنیی ئەم جیهانە دەگا. چونكە زمان و نەتەوە، تەواوكەری یەكدین، وەك ماسی و ئاو وان، هیچ كامێكیان بێ ئەوی دیكەیان ناژی. زمانی نەتەوەیی، گیانێكی گەش و ژیانێكی پڕ بە جۆشوخرۆش، بە بەر هەموو نەتەوەیەكدا دەكا. دڵی زیندووی هەموو نەتەوەیەك، پتر بە هۆی زمانەكەیەوە لێدەدا، گیانی نەتەوەكەش، هەر خۆی لە چوارچێوەی بەسەرهات، سەرگوزشتە، چیرۆك، هۆنراوە و مێژوودا دەبینێ، كە بە زمانی باپیران ڕاڤەدەكرێ و دەردەبڕرێ.
هەرچەندە، هێندێ لە ڕووداوەكانی ژیانی كۆمەڵی كوردەواری ئەوەیان سەلماندووە، تەنیا هەر زمان، بە یەكەمین مەرجی نەتەوە و كوردبوون دانانرێ، بەڵكوو هەستی هاوبەشی نەتەوەیی و خۆبەكوردزانین، بە پلەی یەكەم دێ. چونكە، هەزاران كورد هەبوون، بۆ نموونە: دوكتۆر (فوواد) لە باكووری (كوردستان)، گیانی خۆیان بە نەتەوەی كورد و خاكی پیرۆزی نیشتمان بەخشیوە، لەگەڵ ئەوەشدا، زمانی زگماكیی خۆیان نەزانیوە! بەپێچەوانەشەوە، هەزاران كوردیش هەن، كوردییەكی باش دەزانن، بەڵام چەكیان بۆ دوژمنی داگیركەر هەڵگرتووە، دژی هاوزمان و نیشتمانەكەی خۆیان جەنگاون!
بەپێی باوەڕی ماركسیزم بێ، زمانی نەتەوەیی ئەو بایەخ و ڕۆڵەی نییە، بەڵكوو فاكتەری ئابووریی جێی دەگرێتەوە. چونكە ماركسییەكان، لە ڕوانگەی پێوەندییەكی مەتیریاڵیی ڕووتەوە، لە هەموو شت و پێوەندییەكانی دیكەی كۆمەڵی مرۆ دەڕوانن. فاكتەری ئابووریی، بە خاڵی سەرەكی درووستبوونی نەتەوە و ژێرخانی كۆمەڵی مرۆ دادەنێن. هەروەها، بە پێی باوەڕی ئایینی ئیسلامیش بێ، زمان لە ژیانی نەتەوەكانی سەر ڕووی زەوییدا، ڕۆڵێكی گەورە و گران نابینێ. چونكە ئەوەی لای ئەوان گرنگبێ، تەنیا ئەوەیە، مرۆڤ دەبێ، باوەڕ بە خوای تاك و تەنیا بێنێ، تەنیا كێشەی یەكێتی باوەڕ، هەموو شتەكان چارەسەردەكا. لەبەرئەوە چۆن ماركسییەكان، لە ڕوانگەی نەتەگەلێتی (ئینتێرناسیۆنال) مەتیریاڵییەوە بیردەكەنەوە، هەر بە ئەو شێوەیەش، ئیسلامییەكان هەموو باوەڕ و دیدەكانیان، لە سەرچاوەی نەتەگەلێتی گیانییەوە هەڵدەهێنجن. واتە: لای هەردوو بیروباوەڕەكە، زمان ڕۆڵێكی ئەوتۆ نابینێ. چونكە ئەوان بە یەك چاو، لە هەموو گەلانی جیهان دەڕوانن، باری سەرنج و تێڕوانینەكانیان، لەسەر ئاستێكی فراوان و ئینتێرناسیۆنال داڕێژراوە، بەپێچەوانەی باوەڕی نەتەوەیییەوە، كە لە هەموو شتێكدا، لە بەشەوە بۆ گشت هەنگاو دەنێ، لە پچووكەوە بۆ گەورە دەسپێدەكا. واتە: لە نەتەوەیەكی دیارییكراوەوە دەسپێدەكا و بە كۆمەڵی مرۆ كۆتاییدێ.
ئەم باری سەرنجەی ماركسییەكان و ئیسلامییەكان، كارێكی وای لە زمانی نەتەوەیی كردووە، گەر لە سنووری هەر دەوڵەتێكدا، چەن كەمەنەتەوەیی، گەل و نەتەوەیەك پێكەوە بژین، هەموو ڕۆڵەكانی ئەو گرووپە ئیتنییانە دەبێ، زمانی فەرمیی ئەو دەوڵەتانە بزانن، ئاخافتنی پێ بكەن، پێی بخوێنن و پێشی بنووسن. واتە: ئەو زمانە، بە زمانێكی سەرەكی دادەنێن، زمانە نەتەوەیییەكەی خۆشیان، بە زمانێكی پلە دوو و لاوەكی دێ. تەنانەت ئایین كارێكی وای لە زمانی نەتەوەیی كردووە، هێندێ جار و لە هێندێ دەوڵەتدا، زمانی ئایین شانبەشانی زمانی نەتەوەیی دەڕوا. بۆ نموونە: گەر لە وڵاتێكی دیارییكراودا، دەوڵەتێكی ئایینی دامەزرێ، با زمانەكەشیان عەرەبی نەبێ، ئەوان گەلێ ڕێز لە ئەو زمانە دەگرن، بە زمانێكی سەرەكی دادەنێن، لە خوێندنگەكاندا، بەزۆرەملی بە خوێندكارەكانی دەخوێنن، وەك لە دوای شۆڕشی گەلانی (ئێران)، ڕێبەرەكانی ئایینزای شیعە، زمانی عەرەبییان بە زمانێكی فەرمی ناساند. چونكە زمانی قورئانە، ئەوانیش جگە لە فەرموودەكانی پەیامبەر، قورئان بە تەنیا سەرچاوەی هەموو باوەڕەكانی خۆیان، ئایدۆلۆژیای ڕێكخراو، دەوڵەت و كۆمەڵ دادەنێن.
هەرچەندە ئەم بۆچوونەی ئیسلام و كۆمۆنیستەكان، هەر تەنیا لە نێو دێراوی دێڕی پەرتووكەكاندا جێیاندەبێتەوە، بەڵام بە كردەوە وا نییە، بەڵكوو شتێكی دیكە دەڵێن و بە جۆرێكی دیكە ڕەفتاردەكەن. بۆ نموونە: پەیامبەری ئیسلام فەرموویەتی: (عەرەبم لەبەر سێ شت خۆشدەوێ: ئەز عەرەبم، قورئان عەرەبییە و زمانی خەڵكی بەهەشتیش عەرەبییە.) هەرچەندە وەك باوە لە سەردەمی پەیامبەردا، گرفتی نەتەوەیی نەبووە، گەر هەشبووبێ، هەڵبەتە بە ئەم شێوەیەی ئەوڕۆ نەبووە. بۆیە قورئان و پەیامبەر، باسی كێشەی نەتەوەیییان نەكردووە. بەڵام گەر لە ئەو سەردەم و لە ئەو بارەدا، پەیامبەر ئەوەی گوتبێ و ئەوە فەرمایشتی ئەو بێ، ئەوا دیارە، زۆر شانازیی بە عەرەبێتی خۆی و زمانی عەرەبییەوە كردووە، كە ئەوڕۆ هەموو نەتەوەیییەكی دڵسۆز بۆ نیشتمانەكەی خۆی، هەر بە ئەو شێوەیە، شانازیی بە خاك و زمانەكەیەوە دەكا!
لەگەڵ ئەوەشدا، لە قورئاندا لە چەن شوێنێكدا باسی جیاوازی زمان و گەلە جیاوازەكان كراوە، بۆ نموونە: (و ما أرسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم …) و (انا خلقناكم من ذكر و انثی و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا …) هەروەها (و من ایاته خلق السماوات و الارض و اختلاف السنتكم و الوانكم ان فی ذلك لایات للعالمین.)
بایەخی زمان، پتر لە ژیانی ڕۆژانەدا دەردەكەوێ. چونكە (زمان هۆیەكە لە ئەو هۆیانەی، ئادەمیزاد بە كۆمەڵەوە دەبەستێ.)”1″. هەموو مرۆڤێ، تەنیا بەهۆی زمانە نەتەوەیییەكەوە، تێكەڵاویی لەگەڵ ئەندامانی كۆمەڵەكەیدا پەیدادەكا و لە یەكدی دەگەن. هەر بە هۆی ئەو زمانەی پێشی دەدوێ، بە ئەندامێكی ئەو نەتەوەیە دادەنرێ. هەروەها بەهۆی ئەو زمانە بیانییانەی دەشیانزانێ، لە خەڵكی وڵاتانی دیكەی جیهان تێدەگا و گفتوگۆشیان لەگەڵ دەكا. تەنانەت زمان لە ژیانی گەلاندا، هێندە بایەخی پەیداكردووە، چەندین دەوڵەتی جیاجیای كیشوەرەكانی جیهان، لە سنووری خۆیدا كۆدەكاتەوە، بۆ ئەوەی لە بوارەكانی كەلتوور، زمان، ئابووریی، ڕامیاریی و دیبلۆماسییدا، پێكەوە هاوكاریبكەن، وەك: (كۆمەڵەی ئینگلیز زمانەكان- ئەنگلۆسەكسۆن) و (كۆمەڵەی فرەنسیزمانەكان- فڕانكفۆن). هەردوو بەشەكەی زمانی نەتەوەییش (ئاخافتن و نووسین)، یارمەتییەكی زۆری گۆڕان و گەشەسەندنی ژیانی كۆمەڵایەتی نەتەوەكان دەدەن. گەر بە هۆی زمانەوە نەبووایە، جیاوازییەكی ئەوتۆ، لە نێوان هۆشی مرۆ و هەموو ئاژەڵەكانی دیكەدا نەدەبوو. بۆیە زمان وەك وەرگێڕی هۆش و دەروون وایە، بیر و بۆچوونەكانی مرۆ وەردەگێڕێ.
شتێكی ئاشكرایە، هەموو نەتەوەیە لە ئەم جیهانەدا، بە پلەی یەكەم، تەنیا بەهۆی زمانەكەیەوە دەناسرێ. گەر هەر نەتەوەیە، زمانی نەتەوەیی نەبوو، ئەوا ناو و بوونیشی نابێ. هەر وەك (هەژاری موكریانی)یش نووسیوێتی: (لە ڕۆژیش ئاشكراترە، كە قەباڵەی بوون و مانی هەموو گەلان، لە ئەم سەرزەمینە زمانە. ئەگەر زمان لەناودرا، بوون و مانیش لەناودەچێ.)”2″ پاشان نووسیوێتی: (پێناس زمانە، فەرهەنگە، مێژووی كەوناڕا و تازەیە، وێژە و هۆنراوە و ئەدەبیاتە، بە هەموو لك و پۆپییەوە.) “2” لە باسێكی دیكەشدا پێی لەسەر بایەخی زمان داگرتووە و نووسیوێتی: (زۆر لە ڕۆژ ئاشكراترە، پێناسی گەلان لە جیهان، درووشمی نەتەوایەتی، ئامیانی ڕەگەزایەتی زمانە و بەس.) “3”
هەروەها، دەربارەی بایەخی زمان، مامۆستا (شێخ موحەممەدی خاڵ) فەرموویەتی: (هەر گەلێك زمان و فەرهەنگی نەبێ، لەگەڵ گەلانا ناژمێررێ و ناناسرێ، بەڵكوو ئەكرێ بە بەردەباز و پێشێل لەژێر پێی ئەو گەلانەی كە بۆ كوێستانی ژیان ئەچن، تا لە ئەو كێڵگەیەدا، پان و پلیش ئەكرێتەوە و لەگەڵ خاكا یەكسان ئەكرێن. بەڵام كە زمان و فەرهەنگی بوو، با دیلیش بێ، هەر گەلە و بە گەل ئەناسرێ، ڕۆژێ ئەبێ، كە لەگەڵ گەلانی خواپێداوا ڕووەو كوێستانی ژیان بڕوا و سەركەوێ، لە پێشكەوتن و بەرزبوونەوەدا بێ، تا ئەگاتە لووتكەی هەرە بەرزی ژیان و بەسەر چڵەپۆپەی كامەرانییەوە، وەك بلبلی هەزار داستان بخوێنێ و بچریكێنێ. كەوابوو، ئاگاداریكردنی زمان بە نووسینی فەرهەنگ و كۆكردنەوەی وتە، لە ئاگاداریكردنی گیان پێویسترە بۆ مانەوەی گەلان، چونكێ بە نەمانی هەزاران گیان گەل نامرێ، بەڵام بە نەمانی زمان ڕیشتەی كۆمەڵایەتی ئەپچڕێ و شیرازەی گەل تێكئەچێ، تا هەموو پەرتەوازەئەبن و لە یەك ئەبڕێن، زۆردار قووتیانئەدەن و لە ناویانئەبەن.
گەر بە چاوێكی ووردبوونەوە، تەماشای سەرگوزوشتە و مێژووی گەلانی ڕابردوو بكەین، تێئەگەین كە لەمەوپێش، زۆر گەلی گەورە هەبوون، كە لە خوێندەواریی و تێگەیشتن و پێگەیشتن و تێكۆشین و پێشكەوتنا، پایەیەكی بەرز و جێگەیەكی بڵندیان بووە، لەسەر ڕووپەڕەی مێژوو زۆر نیشانەی مەردانە و پیاوانەیان بەجێهێشتووە، بەڵام چونكە وەیشومەی ڕۆژگار و گەردشی چەرخی كەچڕەفتار، زمانەكەی لەناوبردوون، خۆشیان لەناوچوون، سا مەگەر لە كون و قوژبنی مێژوودا ناوێكیان مابێتەوە.
كەوابوو، مانەوەی زمان مایەی مانەوەی گەلە، هەر گەلێك تا هەرچەندە دووچاری خەم و تەم و خەفەت و دەردیسەریی بێ، تاڵیی و سوێریی رۆژگار بچێژێ، تەنگانە و چەڵەمە كەڵەمەی بكا، ئەو گەلە هەر ئەژی و ئەمێنێ، تا وەك ئاگاداریی زمانەكەیان بكەن و نەیەڵن لەناوبچێ. كەواتە زمان بۆ ئاگاداریی گەلان، لە هەموو قەڵایەكی ئاسنین و قولەیەكی سەختی بەهێزی مسیین باشتر و چاكترە، چونكە قەڵا ئەگیرێ و قولە ئەڕوخێنرێ، بەڵام زمان هیچی لێ ناكرێ.)”4″
یەكێ لە خاڵە گرنگە تایبەتییەكانی هەر زمانێ ئەوەیە، بەهۆی وێژە، فەرهەنگ و زمانی نەتەوەیییەوە دەتوانرێ، ڕەگوڕیشە و ڕەچەڵەكی هەموو گەل و نەتەوەیەك، لە نێوچەیەكی دیارییكراوی مێژوویدا دەسنیشانكرێ، ئەو گەل و نەتەوانە، بۆ سەر بنەڕەتی ڕەسەنی خۆیان بگێڕرێنەوە و نەژادیان ڕوونكرێتەوە . ئەمەش بە ئەوە دەبێ، زمانی كۆنی گەلانی ئەو ناوچانە دیارییكرێ، بە باڵای زمانی ئێستەی ئەو گەل و نەتەوانە بگیرێ، پاشان لە ڕێی فۆنێتیك، ڕێزمان و وشە لەیەكچوەكانەوە، هەردووكیان لەگەڵ یەكدیدا بەراوردكرێن، خاڵە هاوبەش و لێكچووەكانیان دەسنیشانكرێن و بنەچەكانیان ڕوونكرێنەوە. هەڵبەتە، هەموو دەزگە ئەكادێمیکە كوردییەكان گەر بیانەوێ، لە بنەچە و بناوانی نەتەوەكەی خۆیان بكۆڵنەوە، شارەزای زمانەكەی خۆیان بن، پێویستە، ڕێبازی زانستانە بگرن و دوو خاڵی گرنگ ڕەچاوكەن:
1. لە مێژووی درووستبوون و پەیدابوونی كورد لە نێوچەكەدا بكۆڵنەوە.
2. لە مێژووی درووستبوون و پەیدابوونی زمانی كوردیی و قۆناغە جیاوازەكانی پێشكەوتنی زمانەكە بدوێن.
بۆ ئەم كارەش دەبێ، پەنا بۆ بەر فۆڵكلۆر و وێژە بەرن. بۆ نموونە : گەر ئێمە توانیمان، بە تەواوی ڕوونیكەینەوە، كاتی خۆی (ماد)ەكان بە چ زمانێ پەیڤیوون، لەگەڵ زمانی كوردیی ئەوڕۆدا بەراوردیكەین، گەر بەڵگەی تەواومان بە دەسەوەبوو، ئەو زمانەی ئەوڕۆ، ئێمەی كورد قسەی پێ دەكەین، سەرچاوەكەی لە ئەو زمانەوە جۆگەی هەڵبەستووە، كە (ماد)ەكان كاتی خۆی قسەیان پێ كردووە، ئەوا دەتوانین، بە ئاشكرا (ماد)ەكان، بە باپیرە گەورەی كوردەكانی ئەوڕۆ دانێین. واتە: بە هۆی زمانەوە دەتوانین، ڕەچەڵەكی كورد دیاریكەین.
زۆر جێی داخە، گەلێ جار گوێم لە سرتەوبۆڵەی، هێندێ لە كوردە كۆسمۆپۆلێتییەكان بووە، گووتویانە: زمان زۆر گرنگ نییە، بە هەر زمانێ بدوێین، بۆ ئێمە هیچ جیاوازییەكی نییە، گرنگ ئەوەیە، لە یەكدی بگەین. بەڵام ئەو جۆرە كەسانە، جگە لە ئەوەی خۆیان دەخەڵەتێنن، ئەوەشیان لە یادكردووە، هەموو نەتەوەیەك بە زمانەكەیەوە دەناسرێ. بۆیە بە مرۆڤێكی كورد دەڵێن كورد، لەبەرئەوەی لە دایك و باوكێكی كورد لەدایكبووە و بە زمانی كوردییش دەپەیڤێ! لە ڕووی باری سەرنجی بیری نەتەوەییشەوە، مرۆڤێكی كورد لە یەكێكی دیكەی (فارس، تورك، ڕووس، ئینگلیز …)، لە پێش هەموو شتێكدا، بە زمانە نەتەوەیییەكەی جیادەكرێتەوە، پاشان خەسڵەتەكانی دیكەی نەتەوە دێن. تەنانەت لە ڕووی ئایینیشەوە، كوردێكی موسوڵمان لە عەرەبێ، تووركێ یا فارسێكی موسوڵمان، تەنیا بە زمانەكەی جیادەكرێتەوە، بۆیە پێیان دەڵێن: گەلانی موسوڵمان، كە بە هەموویان نەتەوەی ئیسلام پێكدێنن. (لێرەدا نەتەوە بە بەپێی دید و بۆچوونی ئیسلام بەكارهاتووە، نەك وەك زاراوەیەكی ئیتنیی و ڕامیاریی بەكارهێنرابێ.)
هەروەها جووتیار، كرێكار، دەرەبەگ، بۆرژوا و سەرمایەدارەكانی هەموو نەتەوەیەك، یەك زمانی هاوبەشیان هەیە، چونكە (زمان بە یەكێ لە مەرجە هەرە گرنگەكانی بوونی نەتەوە دادەنرێ، زمانی هەموو چینەكانی گەلە، زمانی هاوبەشی هەموو نەتەوەكەیە بە هەموو چین و توێژەكانییەوە. هەرگیز زمانی كوردیی چینی كرێكاران، بۆرژوا، جووتیاران یا زمانی كوردیی چینی دەرەبەگ نەوتراوە و نەبیسراوە.)”5″
جا گەر ئەو هەموو خەباتەی دەكرێ، ئەو هەموو قوربانییەی دەدرێ، یەكێ لە ئامانجەكانی، پاراستنی زمانی نەتەوەیی نەبێ، هەڵبەتە ئەو گەلانەی ڕزگاریانبووە، ئەو هەموو خوێنەیان لە پێناوی ڕزگاركردنی خاكەكەیاندا نەدەڕشت، دوای ڕزگاربوونیشیان، هیچ جۆرە بایەخێكیان، بە زمانە نەتەوەیییەكەی خۆیان نەدەدا!!!
بۆیە، هیچ یەكێ لە مەرجەكانی دروستبوونی نەتەوە، لە یەكدی جیاناكرێنەوە، هیچ یەكێكیان خەسڵەتێكی ئایینیی یا چیناییەتیان نییە. بەڵكوو تەنیا خۆیان لە خەسڵەتە نەتەوەیییەكاندا دەبیننەوە. واتە: (مەرجەكانی بوونی هەر نەتەوەیەك، لە نێوان هەموو چین و دەستە و توێژاڵە كۆمەڵایەتییەكاندا، خاڵی نێوكۆیی و هاوبەش پێكدێنن، هەرگیزاوهەرگیز، كەرتكەرت و بەشبەش ناكرێن. گەر لە توپەت و جیاكرانەوە، ئەوا ناسنامە و كەسێتی ئەو نەتەوەیە تێكدەچێ و دەبێتە دوو گەلی جیاواز، وەك هەردوو گەلی ئازەریی و تووركیی، لە یەك گرووپە زمانن (تووركزمان)ەكان. ڕۆمانیی و مەڵداڤیی، لە گرووپە زمانی (ڕۆمانی)ن. ڕووسیی و ئۆكراینیی، لە لقە زمانی (سلاڤی)ن. كورد و فارس، كورد و هیند، (هیندۆ- ئەوروپایی)ن. ئەو نەتەوانە لە یەكدییەوە نزیكن، لە ڕووی زمانەوە خزمن و لە لقە زمانێكیشن. بەڵام هەر بە دوو نەتەوەی جیا ناودەبرێن. جا گەر ئەو نزیكیی و خزمایەتییە، لە نێوانیاندا نەبێ و لە گرووپە زمانێ نەبن، وەك ڕووس و ئینگلیز، ئەڵمان و فڕەنسیی، كورد و عەرەب، كورد و توورك، ئەوا بە هیچ شێوەیە، لە باری سەرنجی نەتەوەیییەوە، پێكەوە نانووسێن. بەڵكوو پێوەندییەكی دیكە هەیە، دۆستایەتی، هاوكاریی و برایەتی نێوانیان ساز و كۆك و تەیار دەكا، ئەویش پێوەندیی مرۆڤایەتییە.)”5″
بە باوەڕی من، ئەو نەتەوەیەی زمان و فەرهەنگی نەتەوەیی خۆی نەپارێزێ، بە شێوەیەكی بەردەوام، هەوڵ بۆ پێشخستن و گەشەسەندنی نەدا، چ زمانەكە و چ نەتەوەكە، وردەوردە بەرەو لاوازبوون و پوكاندنەوە دەڕۆن، تووشی گەلێ چەڵەمەی نەتەوەیی دەبن. بەپێچەوانەشەوە، هەر وەك نووسەرێكی عەرەب گوتوویەتی: ئەو نەتەوەیەی زمانی نەتەوەیی خۆی بپارێزێ، وەك گیراوێ وایە، كلیلی دەرگەی گرتووخانەكەی، لە گیرفانی خۆیدا بێ، هەر كاتێ ویستی، دەرگەی گرتووخانەكەی بكاتەوە، دەیكاتەوە و خۆی قوتار دەكا. نەتەوەی بێ فەرهەنگ و زمانیش، وەك بەندێ وایە، كلیلی دەرگەی بەندیخانەكەی، لە گیرفانی دوژمنەكەیدا بێ، دۆش دادەمێنێ و ناچاردەبێ، بە كەساسی لە بەردەمی دوژمنەكەیدا دەسەئەژنۆ دانیشێ، تا وردەوردە دەتوێتەوە و نامێنێ. لەبەرئەوە هیچ نەتەوەیەك بە هیچ شێوە، لە نێو ناچێ و قەوارەی ڕامیاریی خۆی لە دەس نادا، تەنیا لە ئەو كاتانەدا نەبێ، زمانەكەی خۆی لەبیردەچێتەوە و بە زمانی داگیركەرانی نیشتمانەكەی دەدوێ، چونكە زمانی داگیركەران، بەهۆی دەزگەكانی دەسەڵاتی دەوڵەت و خوێندن لە خوێندنگە جیاوازەكاندا، زۆر بە خێرایی بڵاودەبێتەوە، بەرەبەرە تەشەنەدەكا و كار لە زمانە نەتەوەیییەكە دەكا. بۆیە (زۆر لە گەلانی سەربەخۆی سەرزەمینێ، كە ژێركەوتوون و زمانی داگیركەر فێربوون و زمانی نەتەوەیی خۆیان لە دەسداوە، لەناو گەلی داگیركەردا – كە زمانی خۆی بەزۆر بەسەردا سەپاندوون- تواونەتەوە و هەستی نەتەوەیی خۆیان تەواو لەبیربردوونەتەوە. پێشی ناوێ، دانەدانە بەڵگە و نموونە نیشاندەم، هەركەس مێژوو وەخوێنێ، لە هەزار جێ تووشی نموونەی زۆر زەق دەبێ. هەر لە دەوروبەری خۆمان وا دەبینین: فینیقی سووریا و لوبنان، قیبتی میسر، ڕەش و برشەكانی سۆدان و زۆر ڕەشی تری ئەفریكا، گەلی بەربەر لە جەزایر و مەراكیش، ئێرانییەكانی مەداین، جگە لە هەزاران هەزار هۆز و تیرەو ماڵە كوردی پەرشوبڵاو، كە زمانیان بۆتە عارەبی و زمانی خۆیان لە دەسداوە و ئەوە هیچ كە بوونە عەرەب، دەكرێ بێژین لە عارەبیش عارەبترن.)”3″
هەروەها لە ئەم بوارەدا، گەلێ نموونەی دیكەمان هەیە، بەڵام ئەز لێرەدا، تەنیا دوو نموونەیان لێ گوڵبژێردەكەم. دوای ئەوەی عەرەبە مسوڵمانەكان (سپان)یان داگیركرد، ماوەیەكی یەكجار زۆر، لەژێر دەسیاندابوو. (ئەندەلوس) پتر لە حەوت سەدە، بە پارچەیە لە نیشتمانی عەرەب دەژمێررا، خەڵكەكەشی بە زمانی عەرەبیی دەپەیڤین. بەڵام ماوەی چوارسەدە پتردەبێ، لە نیشتمانی عەرەب پچڕاوە. لەبەرئەوە خەسڵەتە عەرەبییەكەی خۆی لە دەسداوە، زمانە عەرەبییەكەشیان لەنێوچووە و ئێستە بەكارناهێنرێ. كەچی بەپێچەوانەوە، دەوڵەتێكی وەك (مەغریب)، تا سەدەی حەوتەم و هەشتەمی زایین، وڵاتێكی عەرەبیی نەبوو، بەڵام دوای ئەو مێژووە و تا ئەوڕۆش، بە پارچەیە لە نیشتمانی عەرەب دادەنرێ. بۆچی؟ لەبەرئەوەی عەرەبەكان زمانی دانیشتووانی (مەغریب)یان عەرەباندووە. لە هەمان كاتیشدا، بە زنجیرەیەك ڕووداوی مێژوویی، گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی، گەشەسەندنی ئابووریی دوور و درێژی ئاڵۆزدا تێپەڕبوون، تا ئەم گەل و دەوڵەتەی ئەڕۆیان لێ كەوتووەتەوە!
هەروەها دەتوانین، تازەترین نموونە لەسەر باری زمانی نەتەوەیی دانیشتووانی دوورگەی (هۆنگكۆنگ) بێنینەوە. گەلی (هۆنگكۆنگ) بەشێ لە نەتەوەی (چین) پێكدێنن. تا ساڵی (1841) لە ژێر دەسەڵاتی (چین)دا بوون. بەڵام لە ئەو مێژووە بەدواوە، (بریتانیا)ی گەورە داگیریكرد. تا بەپێی ڕێكەوتننامەیەكی تایبەتی، ڕۆژی (1. 7. 1997)، وازی لێ هێنا و دوورگەكە بۆ نێو باوەشی دایكی نیشتمان گەڕایەوە. واتە: ماوەی (156) ساڵی ڕەبەق، كۆڵۆنیایەكی (بریتانیا) بوو، لە ئەو ماوە درێژەدا، (بریتانیا) زمانی ئینگلیزی، بەسەر خەڵكی (هۆنگكۆنگ)دا سەپاندبوو. تەنانەت لە خوێندنگەكانیشدا، بە زمانی ئینگلیزیی دەیانخوێند و زمانی دەوڵەتیش بوو. لە ئەو شەش میلیۆنەی دانیشتووانی (هۆنگكۆنگ)یش، تا ئێستە مرۆڤێ بەدی ناكرێ، زمانی كۆڵۆنیالیزمی (بریتانیا)، زۆر بە چاكی نەزانێ. بەڵام زۆربەی خەڵك، بە تایبەتی نەوەی نوێ، بە دەگمەن زمانی نەتەوەیی خۆیان دەزانن. چونكە لە ئەو ماوەیەدا، بە تەواوی زمانی چینیی پشگوێخرابوو، لە هەموو بوارەكانی ژیاندا، تەنیا هەر زمانی ئینگلیزیی بەكاردێنرا. جا گەر بهاتایە، ئەو داگیركردنەی (بریتانیا) تا سەر بەردەوامبووایە، لە ئەو باوەڕەدام، مەگەر تاك و تەرای خەڵك، ئەگینا بە دەگمەن نەبێ، لە پاشەڕۆژدا كەس زمانی نەتەوەیی خۆی بیرنەدەما. دوورگەكەش بە خاك و خەڵک و زمانەكەیەوە، بە تەواوی لە نیشتمان و نەتەوە و زمانی چینیی دادەبڕان. دووریش نییە، وەك (ئەندەلووسیان) لێ بەسەرنەهاتایە! بۆیە هەر نەتەوەیەك، زمان و وێژەی خۆی بپارێزێ، گومانی تێدا نییە، بە نەتەوەیەكی زیندوو دادەنرێ. نەتەوەی زیندووش، با ئازادیش نەبێ، با لەژێر دەسی داگیركەری بیانییشدا بناڵێنێ، ئەو نەتەوەیە هەر دەژی، سەردەكەوێ و پێشیشدەكەوێ.
لەبەرئەوە پاراستنی زمان، ڕاژەكردنی زمانی نەتەوەیی، كۆكردنەوەی وشە، نووسینەوەیان و ڕێكوپێككردنیان، لە پاراستنی ژیان و گیانی مرۆ گەلێ گرنگترە. چونكە گەر هەزاران كەس ژیان و گیانیان لەدەسدا، نەتەوەكە نامرێ، بەڵام گەر هەر نەتەوەیەك، زمانە نەتەوەیییەكەی خۆی لەبیركرد و نەما، ئەوا وردەوردە، پێوەندی كۆمەڵایەتی نێوان ڕۆڵەكانی ئەو نەتەوەیە، كزولاوازدەبێ، لە كۆتاییشدا، ناوی لەنێو ناواندا نامێنێ!
لە ڕاستیدا، ئەم گوتارەم بۆیە نووسی، چونكە لە لایەكەوە، هەست بە ئەو مەترسییە گەورەیە دەكەم، كە ڕووبەڕووی زمانی كوردی بووەتەوە. لە لایەكی دیكەشەوە، ڕۆژی (21. 2)ی هەموو ساڵێ، یادی ڕۆژی زمانی دایك دەكرێتەوە، كە ساڵی (1999) لە (پاكستان)، هەموو لایەنە پێوەندیدارەكان كۆبوونەوە، هەوڵێكی زۆریان دا، تا زمانی نەتەوەیی نەتەوە جیاجیاكانی ئەو وڵاتە ببوژێننەوە، لەبەرئەوە ئەو ڕۆژەیان ناونا: ڕۆژی زمانی دایك و تا ئێستەش، هەموو ساڵێ لە ئەم ڕۆژەدا، لە هەموو وڵاتانی جیهان بە گشتیی و ووڵاتەكانی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست بە تایبەتی، یادی ئەم ڕۆژە گرنگە دەكەنەوە.
سەیر ئەوەیە، دوای ئەوەی نزیكەی (90) ساڵ دەبێ، ڕۆڵەكانی نەتەوەی كورد، دووچاری ئەم هەموو كوشتوبڕ و چەوساندنەوەیە بوون، چەندین ساڵیشە، سەركردایەتی شۆڕشەكانی كورد هەوڵدەدەن، دەوڵەتە داگیركەرەكانی وڵاتەكەمان، دان بە زمانی كوردیدا بنێن، چونكە هەمیشە دوژمنی داگیركەر هەوڵیداوە، زمانەكەمان لە بۆتەی زمانە نەتەوەییەكەی خۆیدا بتوێنێتەوە. كەچی جگە لە ئەوەی، دەسەڵاتدارانی میریی هەرێمی باشووری (كوردستان)، بە دەیان خوێندنگەی تووركیی و عەرەبییان كردووەتەوە، منداڵانی كورد بە ئەو دوو زمانە دەخوێنن، تازەش شالیارگەی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێم، نەك هەر بڕیاریداوە، زمانی خوێندن لە زانکۆکانی هەرێمدا، بە عەرەبیی یا ئینگلیزیی بێ، بەڵكوو تەنانەت پرسیاری تاقیكردنەوەكانی كۆتایی ساڵیش، بە یەكێ لە ئەو دوو زمانە نەبێ، ڕێی پێ نادەن و وەری ناگرن!
ئەوە لە كاتێكدا، سەرۆكایەتی زانكۆی (زاخۆ)، ڕۆژی (4. 3. 2014) بڕیاریدا، زمانی كوردیی، زمانی فەرمیی زانكۆ بێ، وەك سەرەتایەكیش بۆ ئەوەی ئەم بڕیارە جێبەجێكرێ، (12) پەرتووكیان بە زمانی كوردی ئامادەكردووە. ئاخر هەر نەتەوەیەك هەوڵ نەدا، زمانی دایك بكا بە زمانی هونەر، وێژە و زانست، بە تەواوی ڕاژەی نەكا و پێشی نەخا، ئەوا زمانەكەی تەنیا هەر وەك زمانی قسەكردن بەكاردێنرێ و بایەخێكی ئەوتۆی نابێ. واتە: ئەو نەتەوەیە زمانی نووسینی نابێ، ئەوەش خۆی لە خۆیدا، دیاردەیەكی گەلێ ترسناكە، هەڕەشە لە ئاییندەی زمانەكە و نەتەوەكەش دەكا. جگە لە ئەوەی دوژمنان و داگیركەرانی (كوردستان)یش، هەر لە كۆنەوە، ئەوە ئامانجیان بووە و هەوڵیانداوە، ئەو زمانە وەك زمانی خەڵكی گوند و چیانشینەكان بناسێنن، كە خۆمان زۆر بێ ئاگایانە، ئەوڕۆ خەریكین، ئەو ئاواتە دێرینەی ئەوان جێبەجێدەكەین!
بە داخەوە، ئەوا (27) ساڵ دەبێ، باشووری (كوردستان) ئازادە، دەسەڵاتێكی كوردی دامەزراوە، كەچیی بایەخێكی ئەوتۆیان بە زمانەكەمان نەداوە. ئاخر دەبووایە، لە ئەو ماوە درێژەدا، هەر هیچ نەبووایە، هەوڵێكی زۆریان بدایە، لە هەموو نێوچەكانی نیشتمانەكەمان، زمانێكی یەكگرتووی كوردیان بچەسپاندایە! ئایا ئەم كارەی تا ئێستە نەكراوە، هەڵە و تاوانی دەوڵەتە دەگیركەرەكەیە، یا خەمساردیی و كەمتەرخەمی دەسەڵاتەكەی خۆمانە؟! خۆ گەر هێندێ گرفت و كێشەی نەتەوەیی و ڕامیاریی، تا ئێستە چارەسەرنەكرابێ و لە دەسەڵاتی سەرانی پارتەكاندا نەبووبێ، بۆچی تا ئەوڕۆ، ئەم هەموو نووسەر و زمانەوان، ئەم هەموو كادێرە ئەكادێمیک و زیاد لە (20) زانكۆمان هەیە، نەیانتوانیوە، زمانێكی یەكگرتووی نووسین و خۆێندنەوەی یەكگرتوو گەڵاڵەكەن و پێشنیازكەن، تا پەرلەمان و میریی هەرێمیش، كاری لەسەر بكەن و فەرمانێ دەركەن، هەر لە خوێندنگە سەرەتاییەكانەوە پێڕەوكرێ و وردەوردەش، جێی خۆی بكاتەوە. بەڵام ڕاستیان فەرمووە، تا خوا كێو نەبینێ، بەفری تێ ناكا!
بۆیە لە كۆتاییدا پێشنیازدەكەم، كۆنگرەیەكی زمانەوانیی فراوان بگیرێ، كەسانی پسپۆڕ و شارەزا بەشداریی تێدا بكەن، تا بە هەموو بڕیاربدەن و كارێبكەن، ئەو زمانە یەكگرتووە، لە كڵاوڕۆژنەی بڕیارەكانی كۆنگرەكەوە سەردەربێنی و لایەنە پێوەندیدارەكانیش، بە یاسا و فەرمان بیسەپێنن!
سەرچاوەكان:
1. دوكتۆر عیزەدین مستەفا رەسووڵ، سەرنجێ لە زمانی ئەدەبی یەكگرتووی كوردی، چاپی یەكەم، بەغدا، 1971، ل8.
2. دیوانی مەلای جزیری، تهران، 1361، ل 3.
3. هەژار، هەنبانەبۆرینە، فرهنگ كوردی – فارسی، چاپی 1، سروش، تهران، 1369، ل 19.
4. محمد خاڵ، فەرهەنگی خاڵ، جزمی 1، كتابفرۆشی محمدی، سقز، چاپ اول، خرداد 1367، ل8-9.
5. دوكتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز، ململانێی ئایدۆلۆجی لە كوردستاندا، چاپی 2، سوید، 1995، ل88-89. ل. 90.
6. دوكتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز، سەلیقەی زمانەوانیی و گرفتەكانی زمانی كوردی، چاپی2، سولەیمانیی، 2005.
