دکتۆر سالار باسیره: هەڵەبجە و چەکی کیمیایی لەکاردانەوە نێو دەوڵەتیەکاندا.
وێنەکە، کۆمەلێک سەربازیکی بەریتانی لە کاتی جەنگی یەکەمی جیهانیدا بە چەکی کیمیاوی ئەلمانی زامدار بوون.
(1)
(ململانێی نێوان حکومەتی ئەمریکی و ئەلمانیا سەبارەت بە چەکی کیمیاوی عێراقی)
حکومەتی ئەلمانیا بە لایەنی کەمەوە لە سالی 1983 وە زانیاری لە لایەن حکومەتی ئەمریکیەوە هەبوە کە حکومەتی عیراق بە یارمەتی کارگەکانی ئەلمانیای رۆژئاوا گازی ژەهراوی (چەکی کیمیاوی – ژەهری تابون) دروست دەکات. سی ئای ئەی (CIA) کاتی خۆی وەزیری ئابوری ئەو سەردەمەی ئەلمانیا لە ئەمریکا (Bengeman) لەم مەسەلەیە ئاگادار کردبۆوە کە هەوالەکە بگەیەنیت بە حکومەتەکەی خۆی. دوای ئەوەی کە حکومەتی ئەلمانیا هەلویستی نیشان نەدا، دواتر موخابەراتی ئەمریکی ئەم زانیاریانەی گەیاندە دامودەزگاکانی راگەیاندن. لە بەهاری سالی 1984 رۆژنامەی (نیۆرک تایمز) ئەم هەوالەی بلاو کردەوە کە بە تایبەت دوو کارگەی ئەلمانی (کارل کۆلب/ پیلۆت پلانت) لە ناوچەی درای ئایش لە هەریمی (هیسن) لە نزیک شاری فرانکفورتی رۆژئاوای ئەلمانیا بە چاوداخستنی حکومەتی ئەلمانی لیی، لەماوەیەکی دوو سالیدا دامودەزگای موختەبەر و زانیاری و کەرەسەی پیویستیان بە حکومەتی عیراقی فرۆشتوە و بۆیان گواستۆتەوە بۆ عیراق و لەوی بۆیان دامەزراندون، گوایە بۆ دروست کردنی مەوادی لەناو بردنی حەشەراتی دژ بە کشتوکال. بۆ ئەم مەبەستەش کۆمەلیک لە شارەزایانی ئەلمانی لە عیراق کاریان کردوە، بەم هۆیەوە حکومەتی عیراقی توانیویەتی چەند گازیکی ژەهراوی دروست بکات و بیکاتە چەکیکی کوشندەی بە کۆمەل کوژی نیودەولەتیی قەدەغە کراو. لەناو ئەم گازانەدا (تابون) کە ئەلمانەکان خۆیان لە سالی 1936 دۆزیانەوەو دروستیان کردو لە جەنگی یەکەمی جیهانی دا بەکاریان هینا کە ئەنجامی کوشندەی بەکۆمەلی بەدوای خۆیدا هینا. رۆژنامەی نیۆرک تایمز لە 30+31/3/1984 دوبارە دەربارەی مەسەلەکە کۆلیەوە. سەرچاوەی زانیاریەکانی نیۆرک تایمز دەگەریتەوە بۆ وەزارەتی بەرگری ئەمریکی، وەزارەتی دەرەوە و دەزگای موخابەراتی ئەمریکی.لە رۆژی دوایدا هەوالی درستکردنی ئەم چەکە مەترسیدارە لە رۆژنامەی (فرانکفورتەر ئەلگەماینە)ی ئەلمانی بلاو کرایەوە، تییدا باس لەوە کراوە کە لایەنی ئەمریکی پیشتر چەند جاریک بە گرنگیەوە بە ریگای سلکی دبلۆماسی ئەم زانیاریانەیان گەیاندوە بە حکومەتی ئەلمانیای فیدرالی، بەلام جدیەتی مەسەلەکە لەم لایەنەوە پشت گوی خراوە. رۆژنامەی ناسراوی ئەلمانی (تاتس، TAZ) کە لە بەرلینی پایتەخت دەردەچیت لە هەمان رۆژدا باسەکەی بەم شیوەیە دریژە پیدابوو: “پەیوەندی دەزگای موخابەراتی ئەمریکی بە ئەلمانیاوە سەبارەت بەم کیشەیە دیارە پەیوەندی بەوەوە هەیە کە بە پیی راپۆرتیکی رۆژنامەی (لۆس ئەنجلس تایمس) حکومەتی ئەمریکی بیەوی فرۆشتن و ناردنی کەرەسەی کیمیاوی بۆ عیراق و ئیران قەدەغە بکات کە بۆ دروست کردنی گازی (زێنف) و چەکی تری کیمیاوی دەتوانری بەکار بهینری. ئەو کارگانە بۆ ئەو مەوادە کیمیاویانەی کە بە بی کیشە و گیروگرفت دەتوانن بنیردرینە دەرەوە پیویستە بۆ ئەم جۆرانە داوای مۆلەت بکری و ریگا بە ناردنە دەرەوەیان نەدرێ. بەلام ناوی جۆری مەوادەکان نەهینرابوون. بە پیی شارەزایان پینج، یان شەش مادەن کە ئاسایی مەترسیدار نین، بەلام لە پەیوەندی و تیکەلاو کردنیان و لە هاوکیشەی کۆتایدا دەبیتە چەکێکی مەترسیداری کیمیاوی کوژەر”.
گۆڤاری شپیگلی ئەلمانی (SPIEGEL) لە 6/8/1984 دەنوسێت: “یەکەم جار موخابەراتی ئەمریکی ئەم زانیاریانەی لە مانگی سێ گەیاندە رای گشتی. ئیتر لەم کاتەوە ئەمریکیەکان و ئیسرائیلیەکان پالەپەستۆی خۆیان لەسەر حکومەتی ئەلمانی قورستر کرد کە ریگا بە فرۆشتن و ناردنی ئەو مەواد و دەزگایانە نەدات بۆ عیراق کە بەرەسمی گوایە بۆ دروستکردنی مەوادی پاریزگاری کردن لە روەک دروست دەکری. موخابەراتی ئیسرائیلی (موساد) بە پالپشتی وینەی سەتەلایت و هەروەها زانیاریەکانی حکومەتی ئیسرائیل خۆی بە تەواوی تەئکیدیان لەسەر ئەوە کرد کە عیراق بە یارمەتی ئەم مەوادانە چەکی کیمیاوی دروست دەکات. لە مانگی 5/84 تەنانەت موخابەراتی (CIA) هاتنە وەزارەتی ئابوری ئەلمانیا لە شاری (بۆن- دویسدۆرف) بۆ ئەوەی گومانەکەیان لەسەر رۆشنایی عەرزیی (وینە و دەنگ) بە پراکتیک بخەنە بەردەم. ئەمریکیەکان ئەو زانیاریەیان خستە روو کە کارگەی گازی ژەهراوی لە سامرا / عیراق شەش قات بۆ ژیر زەوی قولە کەچی ئەم بەلگەو زانیاریانەش لە زۆر خالدا بۆ ئەلمانەکان بە هەند وەرنەگیراو ئەم گوناهبار کردنانەیان رەت کردەوە. دوای هەول و رونکردنەوەیەکی تری زۆری زانستانە وەزیری ئابوری ئەلمانیا سکرتیریکی دەولەتی راسپارد کە ئاگاداری ئەو کارگانە بکات بەلکو بە ئارەزومەندانەی خۆیان دەست لەم فرۆشتن و ناردنی بازرگانیە هەلبگرن بۆ عیراق بەلام سەرکەوتو نەبوون لە داواکاریەکەیاندا”.
وەزارتی بەرگری و وەزارەتی دەرەوە و هەروەها موخابەراتی ئەمریکی لەم بەروارەدا قەناعەتیان وابوو کە عیراق لە چەند هەفتەیەکدا دەچیتە بارودۆخیکی ئاوها کە بتوانێت بە گازی ژەهراوی (چەکی کیمیاوی)، یان باشتر بلێین بە چەکی کیمیاوی هیرش بکاتە سەر سوپای ئیرانی. ئیرانیەکان لەو دواییەدا قیناعی دژ بە هەلمژینی گازی ژەهراویان لە شەرەکەدا بەکار دەهینا، بەلام هیزی پیشمەرگەی کوردستان و خەلکی مەدەنی کورد بە هۆی بێتوانایی و بێدەرامەتی و بی کیانیی خۆی تەسلیم بە واقعی کوشتن و خنکاندن ببۆوە بەرامبەر بە ژەهرو چەکی کیمیاوی حکومەتی عیراق. لە 1984 – 1986 حکومەتی عیراقی 133 جار چەکی کیمیاوی دژ بە ئیرانیەکان بەکار هینا کە بوە هۆی بەلایەنی کەمەوە کوشتنی (50) هەزار سەرباز. لە سالی 1981/82 بە پیی زانیاری موخابەراتی ئەمریکی، عیراق (10ملیۆن) مارکی ئەلمانی لە کارگەو دامودەزگادا خەرج کردوە گوایە بۆ مەبەستی لەناو بردنی میش و مەگەز لە کاتی بەرگرتن و بەرهەمی خورما. بالیۆزی ئەو کاتەی عیراق عبدالرزاق الهاشمی لە ئەلمانیا هەمان قسەی دوبارە دەکردەوە. بروانەبون بە قسەکانی حکومەتی عیراق لەوەشدا بوو کە هەر حکومەتەکە خۆی بەپەرۆش نەبوە بۆ مەسەلەی کشتوکال و دوارۆژی جوتیاری عیراقی، کە خۆی بەهۆی شەری ئیران و ئۆپۆزیسیۆنی شیعە بە سەدان هەزار دارخورمای لە خواروی عیراق برییەوە، هەروەها بە نەخشە هۆرەکانی وشک کرد و ئابوری کوردستانی هەلتەکاند و بە هەزاران گوند و ژینگەی کوردستان ویران کراو زەهر دەکرانە ناو کانیاوەکانەوەو سەریان بە چیمەنتۆ دادەپۆشران و دارو درەختی ولاتەکە دەبردرایەوەو مەوادی کیمیاویان پیدا دەکرا.
(2)
هەلوێستی کاربەدەستانی ئەلمانیا
دوای هینان و بردنیکی زۆر مەسەلەکە لە 12/4/1984 خرایە بەردەم پەرلەمانی ئەلمانیا (بوندس تاگـ). ئەندامی پەرلەمانی سەر بە پارتی سۆشیال دیموکرات (گێنسل) کە ئەو کاتە لەئۆپۆزیسیۆندا بوون کە خۆی شارەزا و لیپرسراوی ئەم بوارەیە، سەبارەت بە کیشەکە کۆمەلە پرسیاریکی ئاراستەی (د. میرتس) وەزیری دەولەتیی پارتی دەسەلاتداری ئەو کاتە کرد (پارتی یەکیتی مەسیحیە دیموکراتەکان) کە بە ناوی حکومەتەکەیەوە هەلویستی دەربری. لەبەر دورودریژیی وتوویژەکە تەنیا سەرنجیکی کورتیم تیدا هەلبژاردوە کە دەلیت:
پرسیاری (گێنسل بۆ د. میرتس): “ئایا بە کاردانەوەیەکی گونجاوی نازانیت لەبەر بەرژەوەندی و ئابرۆی ئەلمانیا لەبەردەم رای گشتیدا، هەروەها لە پیناوی قەدەغە کردنی بەکارهینانی چەکی کیمیاوی، کە لیرەدا حکومەتی ئەلمانی مۆلەتی مانەوە لە کارگە بیانیەکانی دروستکەرانی فرۆکەی سەربازیی بۆ عیراق لە ئەلمانیا و فرۆکەچیە عیراقیەکان کە ماوەیەکە بۆ فیربوونی پیشەکەیان لە کارگەیەکی گەورەی ئەلمانیان بسەنیتەوە هەتا کاتی دلنیا بوون لەوەی کە عیراق دوبارە پەنا نەباتە بەر بەکارهینانی چەکی کیمیاوی نیودەولەتی قەدەغە کراو”؟
وەلامی د. مێرتس:”بەریز گێنسل ئەمەی تۆ دەیلییت بە واتا سزادان دەبەخشیت. من ئەم شتە بە باش و گونجاو نازانم”.بە پیی قسەی وەزیری دەولەت ئەم کارگانە لە ناوەراستی هەفتاکانەوە لەم جۆرە کەرەسە و مەوادانە بە عیراق دەفرۆشن. کیشەکە دیارە دەبیت بەم جۆرە بوبیت: دوای ئەوەی کە حکومەتی ئەمریکی بە ریگای دبلۆماسی هیچیان چنگ نەکەوت بەرامبەر بە ئەلمانیا، و کارگە کیمیاویەکانی عیراقیان ئەوەندە بە مەترسیدار لە قەلەمدا کە دواتر پەیوەندیان بە هاوپەیمانەکانیانەوە کرد بۆ تەئسیر دروست کردن بەهەمان ئاراستەی ئەمریکیدا. ئەلمانیا کوتوپر کەوتە کردار نیشاندان هەرچەندە هەمیشە و دوبارە دەیوت ئەو ماددانەی کە ئەم کارگانە دەینیرن (کارل کۆلب/پیلۆت پلانت) هیچی بۆ دروست کردنی چەکی کیمیاوی ناگونجین و بۆ مەبەستی شتی روەکن. کەچی لە 15/5/1984 لە یاساکانی دەرەوەی ئابوری ئەلمانیا لەبواری عیراقدا ناردنی پینج مەوادی کیمیاوی لەم جۆرانەی قەدەغە کرد کە بۆ دروست کردنی چەکی کیمیاوی بەکاردێن. هۆلەندەو ئەمریکا فرۆشتن و ناردنی 8-11 مەوادی لەم جۆرەیان بۆ عیراق قەدەغە کرد. دواتر لە 6/8/1984 حکومەتی ئەلمانی مۆلەتی ناردنە دەرەوەی چەند دەزگایەکی کیمیاوی تری قەدەغە کرد. بەلام لە دوایدا دەرکەوت کە کارگەکان ئەم جۆرە کەرەسەو مەوادانەیان بە ریگای ناردنی بۆ دەولەتیکی ترو بە ناوی فرۆشتنی بە شوینی تر لەویوە نیردراون بۆ عیراق هەروەک ئەوەی کە بۆ لیبیایان ناردبوو کە ئەمەش بوە کیشەیەکی گەورەی نیوان ئەلمانیا و ئەمریکا. بووە هۆی ئەوەی حکومەتی ئەمریکی هیرشی ئاسمانیی ئەو شوینانەی کرد لە لیبیا کە ئەم دەزگا نهینیانەی تیدا دروست دەکران لە ناوچەی ربگە. بە ریگای چاودێری کرددنی سەتەلایت حکومەتی ئەمریکی نهینیەکانی لیبیاو عیراقیشی بەباشی دەزانی و لە نزیکەوە بەدوای مەسەلەکەوە بوو. دواتر ئەو ئۆپۆزیسیۆنەی دوینی لە حیزب و لە بەشەکانی راگەیاندنی ئەلمانیا، سەر، یان نزیک بە خۆیان کە بە توندی و رەخنەگرانەوە کە تەنیا وەک راگەیاندن باسیان لیوە دەکرد دواتر کە دەسەلاتیان گرتە دەست هەتا ئەمرۆ بە هیچ شیوەیەک باس لەم مەسەلەیە ناکەن و دۆسیەکەیان داخستوە، هەروەک ئەوەی کە هەتا لە ئۆپۆزیسیۆندا بوون پیویستیان بەو سیاسەتە هەبوبیت بۆ بەرژەوەندیەکی تایبەتی سیاسی و حیزبی و مەبەستی هەلبژاردن. دەسەلاتی کوردیش هەتا ئەمرۆکە هیچ هەنگاویکی بۆ ئەم مەبەستە نەناوەو لیکۆلینەوەی بۆ ئەم شیوازی سیاسەتانە، لە دەسەلات و ئۆپۆزیسیۆن و سیاسەتی نیودەولەتی ئەنجام نەداوە بۆ تیگەیشتن و سوود وەرگرتن لیی بۆ بواری دبلۆماسی و سیاسەتی دەرەوەمان. من لیرەدا دەپرسم بۆچی؟؟ دەسەلاتیک لە نێو خودی ولاتەکەی خۆی هیچی بۆ ئەنجام نەدابیت ئیتر چۆن لە سەر ئاستی نیودەولەتی ئەو هەنگاوانەی تر دەنێت.
(3)
دادگا نەکردنی کارگە لێپرسراوەکان
هەتا رۆژی ئەمرۆ ئەو کارگە ئەلمانیانە بە شیوەیەکی جدی نەدران بە دادگاو بەر سزای توندی یاسا نەکەوتن. تەنیا دوو کارگەیان لەبەر رای گشتی و فشاری ئەمریکا خستە بەردەم لیپرسینەوەی هەرزان، کە بە دەگمەن پرۆسەکانیان دەبیستران. ئەمەش ئەوەندە هینران و بران هەتا لە بیرچونەوە. یان دوای ماوەیەکی درەنگ نوسینگەو سەنتەرەکانیان دەپشکینران کە هەتا ئەو کاتە هیچ دۆسیەیەکی تێدا نەماون و دور خراونەتەوە.
(4)
ئەلمانیا و ئاوشڤیتس
یەکیک لەو شیوەی بە کۆمەل کوژیەی کە رژیمی هیتلەر بەرامبەر بە یەهودیەکان رەفتاری پیوە دەکرد بریتی بوو لە کوشتنیان بە گازی ژەهراوی (چەکی کیمیاوی). یەکیک لەو شوینانەی ئەم قرکردنەی تیدا کرا بریتی بوو لە (ئاوشڤیتس). ئاوشڤیتس ئەو ناوچەیە بوو کە نازیەکانی ئەلمانیا بە سەدان هەزار هاولاتی یەهودییان بە گازی ژەهراوی تیدا خنکاند بی گویدانە ژن و پیاو و مندال و پیرو پەککەوتە، تەنیا لەبەر ئەوەی یەهودی بوون. قوربانیەکان دەبوایە پیشتر جل و بەرگەکانیان دابکەنن و پییان دەوتن کە بۆ حەمام کردنیان دەبەن. لەکونیکی سەربانەکە گازە ژەهراویەکەیان بۆ دەرژاندنە خوارەوە بۆ ناو هۆلی حەمامەکە. یەکیک لە بیرکردنەوەی نازیەکان بۆ ئەم شیوە کوشتنە ئەوە بوو کە بتوانن بە نرخیکی زۆر هەرزان زۆرترین ژمارەیان لێ بکوژن. ئاخۆ هۆی ئەوە لە چیدا بیت کە مرۆڤ بتوانیت ئەوەندە درندە بیت؟
40 سال دوای ئاوشڤیتس کارگەکانی ئەلمانیا بە زانین و چاوداخستنی حکومەتی ئەلمانیا ئەوەی بۆ حکومەتی عیراق دروست کرد کە ئەنجامەکەیمان نەک هەر لە جەنگی یەکەم و دوەمی جیهانیدا بینی بەلکو لە هەلەبجە و ناوچەکانی تری کوردستان و لە شەری عیراق/ ئیران یشدا. هەرچەندە بە تەنیا ئەلمانیا نەبوە کە کەرەسەی پیویستی بە حکومەتی عیراقی فرۆشتبیت بۆ ئەم مەبەستە، بەلام ئەلمانیا رۆلی سەرەکی و گرنگی بینیوە تییدا. لەبەر ئەوەی کە ئەم ولاتە روبەروی لیپرسینەوەیەکی گەورەی ئەخلاقی و میژوی بووە دەبوایە بە هیچ شیوەیەک بیری لەوە نەکردایەتەوە ریگا بدات بە فرۆشتنی ئەم جۆرە چەکە کوشندەیە. ئایا بۆچی و لە پیناوی چیدا کرا؟ هەربۆیە لپیرسینەوەیەکی گەورە هاتۆتە ئەستۆیان بەرامبەر بە نەتەوەی کورد سەبارەت بەو چەند هەزار مرۆڤەی کە بە گازی ژەهراوی ئەلمانی خنکیندراون. ئەلمانیا چیتر ناتوانیت کوژراوەکانمان زیندو بکاتەوە بەلام بە لایەنی کەمەوە دەکری:
1) قەرەبوو کردنەوەی کەس و کاری کوژراوەکان و بریندارەکان بە چەکی کیمیایی کە توشی زیانی گیانی و مادی و رۆحی بوون، هەروەها بەشداربن لە ئاوەدان کردنەوەی شارو ناوچەکانیان و پاککردنەوەی ژینگەی ناوچەکە لە شوینەواری چەکی کیمیاوی.
2) جاریکی تر ئەم جۆرە چەکانە بە هیچ دەولەتیکی تر نەفرۆشن و یاسای دەولەتەکەیان توند بکەن کە ریگربن لە دوبارە بونەوەی ئەم تراژیدیایانە و مرۆڤ دەبیت لە سەرمایەو پارە بەنرختر بیت. ئایا ئەگەر ولاتیکی تر ئەوەی بەرامبەر بە ئەلمان خۆیان بکردایە هەلویستیان چی دەبوو؟
3) کارگە لیپرسراوەکان بدرینە دادگا، بەوەی کە دەلین دادوەری لە ئەلمانیا دەزگایەکی سەربەخۆیە. هەروەها هەموو ئەو سیاسەتمەدار و دەسەلاتدارە حیزبی و حکومیانە لەیاد نەکرێن کە لەسەرەتاوە ئاگادری مەسەلەکە بوون و لەبەر بەرژەوەندی ئابوری و سیاسی و دەولەتیی چاویان لە فرۆشتن و ناردن و دروست کردنی ئەم دەزگا و چەکە بۆ عیراق داخست کە جیهان بە چاوەکانی خۆی ئەنجامەکەی بە روونی بینی.
بەکار هینانی چەکی کیمیاوی و بایۆلۆجی کیشەیەکی نیودەولەتیە، نەک نیوخۆی کورد. بەلی چەکی بایۆلۆجیش خۆی بۆ خۆی باسیکی تری تایبەتە کە بەلگە هەیە بۆ بەکارهینانی لە کوردستان لە لایەن حکومەتی عیراقەوە لەناو کوردە راگویزراوەکانی ناو (مجمعات)ەکان کە تەجروبە کردنی ئەم چەکە بەسەر مرۆڤدا یەکیک بوە لە ئامانجەکانی حکومەتی بەغدا.
(5)
ئەلمانیا و ئیسرائیل
ئەلمانەکان لەبەردەم حکومەتی ئیسرائیلدا خۆیان زۆر بە شەرمەزار و قەرزبار نیشان ئەدەن کە هەر دەشبیت وابیت بەوەی کە بەرامبەر یەهود ئەنجام دراوە. فرۆشتنی چەکی کیمیاوی لە لایەن ئەلمانیاوە بە عیراق کە پیش داگیرکردنەکەی کویت سەدام حسین هەرەشەی لە ئیسرائیل پیدەکرد کە نیوەی ولاتەکەی بە چەکی کیمیاوی دەسوتینی شوینەواری خۆی لە سیاسەت و لە میژودا بۆ زۆر لایەن بەرامبەر بە ئەلمان جیدیلیت. هۆکەیشی ئەوەیە چونکە ئیسرائیل حکومەتە، خاوەن کیان و قەوارە و دەسەلات و هاورییە. خاوەن جالیەو لۆبیە لە دنیادا، لە ئەوروپاو لە ئەمریکادا، لە دەزگا ئابوری و سیاسی و حیزبیەکاندا و هەروەها لەسەر ئاستی دبلۆماسیدا. لەبەر ئەوەی کورد خاوەن ئەم دەسەلات و دەزگایە نیە و بی کیان و بی دەولەت و بی پاریزەرە هەتا ئەمرۆکە نەک هەر تەنانەت داوای لیبوردن لە گەلی کورد و لە قوربانیانی چەکی کیمیاوی نەکراوە، بەلکو قەرەبووش نەکراونەتەوە. ئیسرائیل لە قەرەبووی بە گاز کوژراوەکانیان بە کوشتنی بە کۆمەلی یەهودیەکان بە ملیارد مارکیان داوا کردوەو سەندوە. هەر ئەوەندە دەبینیت کاربەدەستانی حکومی و حیزبی گەورەی ئەلمانیا دەچنە ئیسرائیل و لەوی کلاوە بچوکە یەهودیەکەیان دەکەنە سەر و بەرەو شوینی یاد کردنەوەکانیان دەبەن و لەبەر دەمیاندا دەیانچەمێننەوە.
(6)
هەلوێستی ئەلمانیای رۆژهەلات و حکومەتی مۆسکۆ
سەبارەت بە هەلویستی ئەلمانیای رۆژهەلاتی ئەو سەردەمەی سەر بە (معسکر الاشتراکی)، لە رۆژنامەی (NEUES DEUTSCHLAND) بە واتا ئەلمانیای نوی کە رۆژنامەی رەسمی بوو لەبەرواری 18/3/1988 بابەتیکی نوسی بو لەژیر ناونیشانی:” سیاسەتمەدار د.منچر ابراهیم الشاوی لە کۆماری عیراقەوە لە ئەنجومەنی وەزیرانی کۆماری ئەلمانیای دیموکراتی لەلایەن ڤیلی شتۆفس پیشوازی لیکرا”. لە یەکیک لە ئەستونەکانیدا رۆژنامەکە دەنوسیت: “هەردوو لایەن جەختیان لەسەر ئەوە کردەوە کە هیشتنەوەو پاریزگاری کردنی ئاشتی جیهانی، و هەولی هەموو هیمەتیک بۆ کەمکردنەوەو نەهیشتنی پێشبرکێی چەک لەسەر رووی زەوی واتایەکی گرنگی ژیانیی هەیە بۆ دوارۆژی سەرجەم مرۆڤایەتی…”. دوبارە دەمەوی ئاماژە بۆ بەرواری پیشوازیەکەی سیاسەتمەداری عیراقی بکەم لەلایەن کاربەدەستانی ئەلمانیای رۆژهەلات کە دەگەریتەوە بۆ دوو رۆژ دوای تراژیدیاکەی هەلەبجە کە نەک هەر بە یەک وشە باسی لیوە نەکراوە، بەلکو لەو بەروارە ئەو پیشوازیەشیان لیکردوە. هەر لە نزیکەی هەمان بەرواریش کۆمەلیک لە کوردەکانی باشوری کوردستان لە گۆرەپانی سوری مۆسکۆ نارەزاییەکی ئاشتیخوازانەیان دژ بە بەکارهینانی چەکی کیمیاوی لە هەلەبجە ئەنجام دابوو. حکومەتی مۆسکۆ بەشیکی ئەم کوردانەی لە یەکیەتی سۆڤیەت دەرکردو بەشیکی کەشیانی لە مۆسکۆ دورخستەوە. سەرجەم دەولەتەکانی بلۆکی رۆژهەلاتی سەر بە یەکیەتی سۆڤیەت هەمان سیاسەتیان پیادە دەکرد. ئەمەش نەک هەر ئەو جیهانەیە کە کوردی بەدبەختی تیدا دەژی بەلکو بێئەخلاقی سیاسەتی نیودەولەتیش لیرەدا بەروونی دەخاتە بەرچاو .
(7)
بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی لەجەنگی ڤێتنام
“حکومەتی ئەمریکی لە شەری ڤیتنام و کەمبۆدیا چەند جۆرە مەوادیکی گوایە دژ بە حەشەراتی روەک وەک ئەوەی عیراقی بەکارهینا. ئەنجامەکانی بۆ ئەم دوو ولاتە لە راپۆرتیکی (ئەکادیمی زانستی ئەمریکی) لە سالی 1974 خرایە بەردەم و لە راپۆرتەکەدا هاتوە: بۆ دەیان و بگرە بۆسەدان سال دەخایەنیت هەتا شوینەوارو ئەنجامی خراپی ئەم مەوادە کیمیاویانە نامینن. ئەنجامی خراپی ئەم مەوادانە بۆ سەر مرۆڤ و لەدایک بوونی مندالی سەقەت نەک هەر بە تەنیا لە ڤیتنام بەلکو لە ئەمریکاش لە مندالانی سەربازیکی زۆر دەرکەوتن کە لە بەکارهینانی ئەم مەوادە کیمیاویانە لەو ولاتانە وەک ڤیتنام (ئیحتکاکیان) هەبوە. لە دوای ماوەیەکی دریژ، چەندین مانگ، یان سال ئەنجامەکەی بەهۆی چەند (ئەعرازیکەوە) چاوەروان نەکراو دەردەکەوی. شەری ڤیتنام دورودریژترین و گرانترین شەر بوو لە میژوی یەکیتی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا. بۆ یەکەم جار لە میژوی جەنگدا بە هۆی ئەمریکاوە ریژەیەکی زۆر لە مادەی (هیربیتسید) چەکیکی کیمیاوی دژ بە روەک بەکار هینرا. ئەنجامەکانی بریتین لە ویرانکردنیکی مەدای دوور لە زەوی کشتوکالی و ناوچەی سەوزایی و گولوگولزار. لە 90% ی بەرنامەی ویرانکردنەکە بە ئامانجی وشک کردن و ویرانکردنی دارستانەکانی ڤیتنام بوو. ئامانجەکەی تری بۆ ویرانکردنی بەروبومە کشتوکالیەکانیان بوو. کۆچی دانیشتوان لە ناوچە کشتوکالیەکانەوە بۆ شارەکانی ژیر کۆنترۆل کراوی ئەمریکیەکان دەگەریتەوە بۆ ئەنجامی هیرشی مادەی (هیربیتسیت)، و ئەمریکیەکان ئەم دیاردەیەیان مەبەست بوە. شتیکی نهینی نیە کە حکومەتی عیراقیش لە کوردستان هەمان ستراتیجیەتی پەیرەو دەکرد، بەلام بەهۆی سەرقالی رژیم خۆی بە کیشەکانیەوە، و بە هۆی راپەرینی کوردو هاتنە پیشی بارودۆخیکی نوی حکومەتی عیراقی چیتر نەیتوانی دریژە بەو ستراتیجەی بدات لە کوردستاندا.
لە نیوان 1961 – 1971 یەکیتی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا بە تایبەت لە خواروی ڤیتنام ،(91) تەن هیربیتسیتی بەکارهیناوە کە بریتین لە چەند مەوادیکی کیمیاوی جۆراوجۆر. هەندیکیان وەک (ARGNTE ORANGE) کە زەهری (SEVESO DIOXIN-TCDD)ە، تەنیا روەک ویران ناکات بەلکو مرۆڤ و ئاژەلیش. لە دارستانەکانەوە ئەم (دیۆکسین)ە چۆتە ناو چەم و روبارە نزیکەکانەوە کە کاری لە پیکهاتەی کیمیاوی ماسی و چەند حەیوانیکی تری ئاوی کردوە کە دیارە لە خواردنیاندا دەتوانیت ئەنجام و شوینەواری خراپی خۆی لە مرۆڤدا بە مەودای دوور جیبهیلیت. شوینەواری ئەم هیرشی چەکی کیمیاویە هەتا ئەمرۆکە دیارە. هەتا گەرانەوەی بۆ بارودۆخە ئاساییەکەی خۆی ئەو ناوچانەی لە 1 – 3 جار ئەم مەوادانەی پیدا کراوە بە مەزەنە 80 – 100 سالی دەویت. لەو دارستانانەی ڤیتنام کە ئەم چەکە کیمیاویانەی تیدا بەکار نەهینراوە 145 – 170 جۆر لە مەلی تیدا دەژین. بەلام لە ناوچە ویران و بەر ژەهر کەوتوەکان تەنیا 24 جۆر مەلی تیدا دەژیان. جگە لەمە مندالی لە دایک بووی سەقەت، جۆری گەشەکردنی نائاسایی مندال لە سکی دایکیداو نەخۆشی شێرپەنجە لە مرۆڤدا ئەنجامی بەکارهینانی ئەم چەک و مەوادانە بوە لە ڤیتنام. ڤیتنامیەکان بۆ ئەم مەبەستە ئینستیتوی تایبەتیان بۆ دروستکردوە کە ئەم دیاردانە هەموی دەبینرین و لە رووی زانستی و پزیشکیەوە بەردەوام لیی دەکۆلریتەوە. هەتا ئەمرۆکەش هۆی لەبارچونی مندال دەگەریتەوە بۆ ئەنجامی ئەم ماددە و چەکە مەترسیدارە چونکە کاریگەریی لەسەر جیناتی مرۆڤ هەیە” . هەندی لەم مندالانەیان لەناو شوشەی تایبەت داناوە لە ئینستوتە پزیشکی و مۆزەخانە تایبەتەکان بۆ بەدۆکیومینت کردنی و بینینی لەلایەن رای گشتیەوە.
(8)
کۆنگرەکەی پاریس
لە 7-11/1/89 دوای کارەساتەکەی هەلەبجە بە ماوەیەک کۆنفرانسیک سەبارەت بە چەکی کیمیاوی لە پاریس ئەنجامدرا کە چەند بریاریکیشی دەرکرد، بەلام نەک هەر کوردیکی عیراق ریگا نەدرا وەک چاودیریش بەشداری تیدا بکات بەلکو هەر بە یەک ووشە باس لە عیراق نەکرا. ریکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان کاتی خۆی حکومەتی عیراقی تەنانەت مەحکوم نەکرد بەرامبەر بە بەکار هینانی چەکی کیمیاوی نیودەولەتی قەدەغەکراو لە هەلەبجە. لیرەدا دەکرێ لەم روانگەیەشەوە، لە روانگەی ئەم لیکۆلینەوەیە سیاسەتی نێو دەولەتی و باری مافی مرۆڤ و ریکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان ببینریت. هەربۆیە دەکری بلیم ریکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان بەم پیکهاتەیەی ئیستەی ناتوانیت ببیتە دایک و باوکی گەلان.
سالار باسیرە
