نوری کەریم: دوبەرەکیی و فریودانی کورد لە مێژودا. بەشی یەکەم.
دوبەرەکیی و دەردەکورد ـ فریودان و خۆفریودان
ئەم ماوەکورتەی نێوان ئۆکتۆبەری2017و نەورۆزی2018 ،گەلی کورد لە دوپارچەی کوردستان بە گورگانخواردو درا،هۆکارەکەش ناتەبایی و پشێوی ماڵی کورد و فریودانە. 16ی ئۆکتۆبەر نەقەومایە،عەفرین نەدەکەوت.
فریودان و خۆفریودان، خەڵەتاندن و خۆخەڵەتاندن، مایەپوچ کردن و مایەپوچ بونی کورد لەمێژودا و بەتایبەتیش لە ئەم ێەد ێاڵەی دواییدا ئەوەندە زۆرە وئەوەندە دوبارە و دەبارە و ێەدبارە بۆتەوە، چەندین دەوڵەتی زلهێز و ناونجیی تاوانبار و شەرمەزاردەکات. ئاخۆ تورک، فارس، عارەب، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەمەریکا، یەکێتی سۆڤێتی جاران و روسیای ئێستا، تورکیا، عێراق و ئێران، چەند روزەردی ئەو تاوانانەن بەرامبەر کورد؟ مرۆڤدۆست و زانای کۆمەڵناسیی تورک دکتۆر ئیسماعیل بێشکچی دەڵێت (دوژمنایەتیکردنی کورد و داگیرکردنی کوردستان هێندە دڕندانە ئەنجامدراوە،هەرگیز لە ئەم جیهانە بەرینەدا هاوشێوەیەکی نادۆزینەوە.) ژماردن و ریزکردنی ئەو تاوانانە تەنها وەک فریودان و خەڵەتاندنی نامەردانە بەرامبەر نەتەوەیەکی بندەست و بێکەس و بێپشتیوان هەروا کارێکی ئاسان نییە، بەتایبەتیش هەر داگیرکار و ملهوڕێکی ئەم سەرزەمینە دور یا نزیک، هەلێکی بۆرەخسابێت لەپاڵ سەرکوتکردنەکەدا بە فێڵ و تەڵەکەبازیی و پلانی نامەردانە چاڵی مەرگیشی بۆ هەڵکەندووە و کوردە ساویلکەو خۆشباوەڕەکەش بە هەرچوارپەل کەوتۆتە ناوی. روداوەکانیش ئەوەندەی تۆمارکراون و لەبەردەستدان، کورد وتەنی (مشتێک نمونەی خەروارێکە) لێرەدا هەرئەوەندە مەودای هەیە کە نمونە هەرە زەقەکان بخەینەرو:
لە مێژوی میرنشینە سەربەخۆ و نیمچە سەربەخۆکاندا کە میرو پاشاکانی کورد بەتایبەتی لە میرنشینەکانی ئەردەڵان، بابان و سۆران دا بەسەر هەردوزلهێزەکەی ناوچەکەدا (عوسمانی ـ تورک) و (ێەفەوی ـ ئێران ـ فارس)دا دابەشبوبون و بەهەمو توانایانەوە لەپێناو دەسەڵات و سامان و داراییەوە خزمەتیان دەکردن، براکان لەنێوخۆیاندا،مام و برازاکان و ئامۆزاکان دەبونە مڵۆزمی گیانی یەکتر، وەک کەواسوری پێش لەشکر دەکەوتنە بەرایی لەشکرەکانی دوژمنان بۆ دەرپەڕاندنی یەکتر و چونە سەر کورسیە شەقوشڕەکەی دەسەڵات و دەست بەسەرداگرتنی ماڵ و سامان و دارایی میری پێشودا و ئاوارەکردنی خاووخێزانی. وەنەبێت بەکۆتاییهاتنی سەردەمی میرنشینەکان و کەوتنیان یەک بەدوای یەکدا لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا، (دەردە کورد)ەکەش لەنێواندا نەمابێت، نەخیر سەرەتای سەدەی بیست بەشێوەیەکی دیکەو بەناوی حیزبایەتییەوە سەریهەڵدایەوە و ترسناکترین قۆناغیشی لە 1964 و وبگرە دوێاڵ پێشتریش سەرکردایەتی شۆڕشی ئەیلول/1961ی کوردستانی باشور ناکۆکییەکانیان بۆ چارەسەرنەکراو خۆیان وکوردانی باشوریان کەرتوپەرت کرد بەسەر چەند بەرەیەکی دژبەیەکتر، پارتی دیموکراتی کوردستان، کۆمەڵەی ئازادیی و ژیانەوە و یەکێتیی کورد(کاژیک) و کۆمۆنیست بەتەنکیی و مەلایی و جەلالیی بەهەمو هێزیانەوە و خوێنی یەکتریشیان حەڵاڵ کرد،دوای راپەڕینە مەزنەکەی بەهاری1991یش دەسەڵاتیان بەشکرد، خاکیان بەشکرد، حکومەتیان بەشکرد، سامانیان بەشکرد،زمان، کتێبى خوێندنگەکان، رەنگەکان، نوسەران، شاعیران و هونەرمەندان، هەرهەمویان بەشکرد. تەنانەت هونەرمەندی خۆشخوان( سڵێوە ) کە ناسراوە بە خاڵە سێوە و لە نێوەڕاستی شاری کۆیە کۆتەڵ ( پەیکەریکی) بۆکراوە، لەو دەردە کوردە قوتار نەبو، ناوەکەیان لەسەر کۆتەڵەکە گۆڕی، خاڵە سێوە بوبە (مامە سێوە!!) ئەوە 27 ساڵە بەو ئەقڵییەتەو بەو بەرنامەیە باشور بەڕێوەدەبەن هەتا کوردیان بەئەم رۆژە گەیاند.
ئەگەر 200 ێاڵێکیش بگەڕێینەوە و هەندێک نمونەی زەق و رەق لە(دەردە کوردەکە) ی نێو میرو پاشاکانی کورد بخەینە رو، نازانین ئەوان روی ئەمانەی ئێستا سپیدەکەنەوە یا بەپێچەوانەوە.! لەنێوان ێاڵانی 1782 ـ 1789 دا، فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان لەماوەی کەمتر لەحەوت ێاڵدا شەش جار لە نێوان چوار برا ناکۆکەکان مەحمود،عوسمان، برایم و ئەوڕەحمان دا، دەستاودەستی کرد!! برایم پاشای بنیاتنەری سلێمانی لە دورە وڵات مرد،دومەتر خاکی سلێمانی پێنەبڕا، لە شاری موێڵ مردو لە مزگەوتی(نەبی یونس) نێژرا.ئەوڕەحمان پاشای بابان لە ماوەی 24ساڵدا، پێنج جار لە دەسەڵات دورخرایەوە و چوار جاریش گەڕایەوە و بوەوە بە میری بابان! هەڵۆخان یەکێکە لە میرە مەزنەکانی میرنشینی بابان، ماوەی نێوان1588 ـ 1605فەرمانڕەوای بابان بو،خان ئەحمەد خانی جگەرگۆشەی ناپاکیی لێدەکات، بەدەست بەستراوی رەوانەی ئەێفەهانی پێتەختی ئێرانی دەکات.! مەحمود پاشای بابان(مەحمودی دوەم) سەر بە ئێران بو، عەبدوڵا پاشاش سەربە والی عوسمانیی بو لە بەغدا، ئەو دو میرەی بابان لە ماوەی ێاڵانی1827ـ 1831دا، تەنها لەو چوار ێاڵەدا چوار جاران یەکتریان لە بابان دەرپەڕاند.! ساڵی 1841 میرنشینی بابان(ناوی زل و دێی وێران)لە سەردەمی ئەحمەد پاشادا ئەوەندە وێران و هەژار بو، بە بابان و دەولەمەندەکانی شاری سلێمانیشەوە نەیانتوانی 200دوسەد تمەن بۆ فەرمانداری هێزێکی ئێران کۆبکەنەوە کە (بۆمەسرەف)ی هاتن وگەڕانەوە داوایکردبو. سەرئەنجام کار بەوە دەگات بۆ یەکەمین جار لە مێژودا فەرمانبەرێکی تورک بێتە سلێمانی و راستەوخۆ فەرمانڕەوایی بکات و بابان تەنها چەند چەکدارێکی مابو، شەوان دەهاتنە دەورو بەری شار و تەقەیان لە بنکەو بارەگاکانی تورک دەکرد. ساڵی1689 پەتای رشانەوە(دەردە زەردەکە) وبرسێتیی و قاتوقڕیی هەموکون و قوژبنێکی کوردستان و عێراقیشی گرتبووەوە، میری بابان بابە سڵێمان کە هێشتا پێگەی دەسەڵات (پێتەخت) لە دارەشمانە بو هێرش دەکاتە سەرشاری کەرکوک کە ئەودەمە بنکەی ویلایەتی شارەزور بو،شارەکە داگیردەکات و دەستدەگرێت بەسەر ئەمبار و کۆگاکانی ئازوقەو دانەوێڵەو چەک و تەقەمەنییەکی زۆردا و دانیشتووانی بابان تارادەیەک دەبوژنەوە. دواتر پەلاماری میرنشینی ئەردەڵان دەدات.. بەڵام دوای دەێاڵ کە 1698شەڕەکەی مەڕیوان دەدۆڕێنێت، ناچار پەنا بۆ حەسەن پاشای والی بەغدا دەبات، بەڵام والی زۆر نامەردانە دەیگرێت و لە گەڵ حەڤدە سەرکردەی سوپاکەیدا دەیکوژێت. شای ئێرانیش کە بەکۆمەکیی هێزەکانی ئەردەڵان بەسەر باباندا سەرکەوتبو، لەبری پاداشت هەزارو دوێەد ئەردەڵانی گۆشاوگۆش سەربڕیی و تەپۆڵکەیەکی لە کاسەسەرەکانیان بەرزکردەوە، گوایە ژێر بە ژێر هاوکاری بابان بون. میرنشینی ئەردەڵان1612ـ1867 سەردەمی جەلایری یەکان کە تیرەیەکی بەهێزی مەڕدارە رەشەکان(قەرەقۆینلۆ) و دوژمنی سەرسەختی میرنشینی ئەردەڵان بون، پێنج جاران بنکەی فەرمانڕەوایی گواستۆتەوە: قەڵای زەڵم، قەڵای مەریوان، قەڵای پڵنگان، حەسەن ئاوا، دواجاریش سنە. جەیمس ریچ 1882 لە ئێرانەوە هاتۆتەکوردستانی بابان، کە پێیداگەڕاوە شوێنەوارێکی ئاوەدانی نەبینیوە بەڵام نەیدرکاندووە! کەچی جەیمس بیللی فرایزەر1783 ـ 1856 کە لە دواساڵى تەمەنیدا دێتە وڵاتی بابان، دەگەرێت و چاوی بە موڵکى بابان دەکەوێت، لەبنى هەمانەکە دەدات و نوسیوێتی: وڵاتی وەها وێران و داماو و هەژارم بەبیردا،کە هەر کۆخ و کۆختەی وێران و سەرەنوێلکە. خێزانی پاشا لە قوژبنێکدا دەژیان، پاشاش رەشماڵێکی لە دەرەوەی شار هەڵدابو. منیش بەناچاریی لە خانویەکی سەربەتاڵدا هەرچۆنێک بو ئەو شەوەم گوزەراند، بەیانیش لای سەرۆک هۆزی ملۆ پارچەیەک نانی رەش و چۆڕێک براماستیان بۆ داناین، وتیان خۆمان و وڵاخەکانیش هەر ئەوە دەخۆین. هەمو شوێنەوار و پاشماوە دێرینەکانی بابان، برایم پاشا شاری سلێمانی دروست دەکات وسلێمان پاشاش تەواویکردو مزگەوتی گەورە (مزگەوتی کاک ئەحمەدی شێخ) و قەیسەرییەک بەبەرچاوەوە ماونەتەوە.
