نوری کەریم: دوبەرەکیی و فریودانی کورد لە مێژودا. بەشی دوەم.
ئەبو موسلیمی خوراسانی شۆڕشگێڕ و شۆڕەسواری کورد، هاوکارییەکی بنەڕەتیی ئەبوعەباس دەکات بۆ روخاندنی دەولەتی ئومەوی لەشام و دامەزراندنێ دەوڵەتی عەباسیی لە بەغدا، بەڵام لە پاداشتدا کوشتیان. بەرپرسانی تورکیا و شۆفێنیزمی تورک دەڵێن ئەگەر کورد لەگەڵ گاور بەراورد بکەین، بەڵی لەچاو گاوردا موسوڵمانن، بەڵام کە کاریان بە کوردبێت بەناوی ئیسلام و برای ئاینییەوە چاوبەستی لێدەکەن.
شێخ مەحمودی حەفید ساڵی 1917بە هێزێکەوە، بە نان و ئاو بەرگ و کاڵەو پێتاو وچەک و تەقەمەنی خۆیانەوە گەیشتنە (شوعەیبە) بۆهاوکاریکردنی دەوڵەتی عوسمانیی و سوڵتانی تورک لەبەرەنگاریکردنی لەشکرەکەی بەریتانیا کەهاتبو عێراق داگیربکات. سوپای تورک و هێزە هاوپەیمانەکانیان لە کورد و عەرەب بەرگەیان نەگرت و کشانەوە، بەڵام سەرکردەکانی سوپا بەزیوەکەی تورک هێزەکانی کورد و عەرەبیان تاوانبارکرد بەوەی خەرێکی(شڕەخۆریی و تاڵانیی) بون و چەندین کەسیان گولەباران کرد.
جەواد پاشای سەرلەشکری تورک سمکۆی شوکاک فریودەدات، ماڵ و سامانە زەوتکراوەکی پێدەدەنەوە و خەسرەوی کوڕیشی ئازاد دەکەن. ئەویش دەستێک لە ئەرمەنەکان بوەششێنێت. سمکۆ(مارشەمعون)ی سەرۆکی ئەرمەنەکانی کوشت، بەڵام تورک بەڵێنەکەیان درۆ بو، ماڵ و سامانەکەیان پێنەدایەوە و کوڕەکەشیان ئازاد نەکرد. فارسەکانیش ئەو هەلەیان لەدەست نەدا، پایزی 1930بەناوی رێککەوتنەوە فریویانداو بانگکرا بۆ گفتوگۆ. بەپێی خۆی هات بۆ کۆبونەوەی مەرگ لە کۆشکی فەرمانداری شاری شنۆ و سەری نەگێرایە دواوە، نامەردانە خۆیی و پاسەوانەکانیشیان کوشتن.
( سەبا هەستە دەخیلت بم بڕۆ بۆ (چار) ی لای سمکۆ بڵێ تاوی بدا ئەسپی، هەتا تەورێز و قافلانک
هەمو کرمانج و کرماشان بەئاواتن بە گیان و دڵ سنە حازر،هەمو خەڵکی دەڵێن بێ لەشکری سمکۆ)(1)
لە مێژوی نوێشدا، کەجەنگی دوەمی جیهان 1917هاتەکۆتا، هاوپەیمانە براوەکان بەریتانیا، فەرەنسا، روسیا و ئیتالیا مافەکانی گەلى کورد لە پەیمانی سیڤەر دا جێگیرکرا کەدەوڵەتی سەربەخۆ دامەزرێنێت، بەڵام تەنها بۆ ئەوەی مستەفاکەمال نەبێتە هاوپەیمانی یەکێتی سۆڤێت، بەڵکو بیکەنە لەمپەڕێک لەبەردەم شەپۆلی کۆمۆنیزمدا، لە کۆبونەوەکانی لەندەن 21/2 ـ 14/3/1921سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا لوید جۆرج، سەرۆک وەزیرانی فەرەنسا کلێمنێۆ،وەزیری دەرەوەی ئیتالیا لەگەڵ هەردو شاندی کەمالییەکان بەسەرۆکایەتیی بەکر سامی و شاندەکەی سوڵتان بەسەرۆکایەتیی سەرۆک وەزیران تۆفیق پاشا پێکەوەو روبەڕو کۆبونەوە و لەسەر ئەوە پێکهاتن هاوپەیمانان مافەکانی هەردو گەلی کورد وئەرمەن لە پەیماننامەی سیڤر دا بسڕنەوە و تورکیاش لە یەکێتی سۆڤیت نزیک نەبێتەوە و دەستبەرداری ویلایەتی موسل یش ببێت و چیتر داوای نەکات، بەڵام پەیمانەکەو هەردو گەلی چەوساوەی برا، کورد و ئەرمەن هەرزانفرۆش کران بە تورکیاو پەیمانی لۆزان جێگەی سیڤەر دەگرێتەوە کە مافەکانی کوردو ئەرمەنی سڕیبووەوە هیچ مافێکی ئەوتۆی لەخۆنەگرتبو بۆیان. لەوکاتە بەدواوە ئەوە سەد ساڵە نەتەوەی کورد کەرت و پەرت و ژێرچەکمەی تورک و فارس و عەرەبە. لە بەرگی سێهەمی پانۆڕامای دیرۆکی دێرین و نوێی کورد بەشێکم تەرخانکردوە بۆ (بەختی رامیاریی)، ئاخر ئەگەر بەختی رامیاریی نەبێت چییە، شۆڕشی ئۆکتۆبەری1917بەرابەریی لینین ی مەزن لەروسیا هەڵبگیرسێت و روسیا لە جەنگەکە بکشێتەوە و ئەوهەلە زێڕینە بۆ تورکیای دۆڕاو لە جەنگەکەدا برەخسێنێت هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر بەسەر هاوپەیمانە سەرکەوتووەکاندا بسەپێنێت؟ ئەی هەر ئەو مەترسییەی ئەمەریکاو ئەوروپا لە بڵاوبونەوەی بیری کۆمۆنیزم و دەسەڵاتی سۆڤێت، تورکیای نەکردە (کورەِ نازدارەکە)ی ئەمەریکاو ئەوروپاو ئەندامی پەیمانی باکوری ئەتلەسی(ناتۆ)؟
دیکتاتۆرە خوێنڕێژەکەی روسیا (یەکێتی سۆڤێت) کۆتایی دوەمین جەنگی جیهان کە لە ئێران کشایەوە، فەرمانیدا بە تەورێز و سابڵاخ (مەهاباد) رێگە لە سوپای ئێران نەگرن کەدێتە شارەکانەوە بۆ هاوکاریکردنی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمان و هیچ ئامانجێکی دیکەیان نییە. پێشەوا قازی فریودراو باوەڕی پێکردن، بەڵام نامەردانە گرتیان و لە گەڵ چەندین سەرکردەی کۆماری کوردستان لەسێدارەدران.هەژاری موکریانی لەو بۆنەیەدا وتویەتی:
کوردێکم دەوێ چابوک و پتەو سەفەرێک هەیە بۆمبکا بەشەو
نەهێڵێ تورک و عەجەم بزانن کەداگیرکەرن لە کوردستانن
پێشان بچێتە شاری مەهاباد تڵیشێک بێنێ لەو داری بێداد
ئەودارەی سەیف و قازیان پێداکرد جمهورییەتی کوردیان پێ لابرد
کۆدەتاچییەکانی بەعس بەرلەوەی مانگی شوباتی1963بە هاوکاریی بەریتانیا کۆدەتایەکی سەربازیی خوێناوی بەسەر ژەنەراڵ عەبدولکەریم قاسم سەرکۆماری عێراقدا بکەن، پەیوەندی بەسەرکردایەتی شۆڕشی کوردەوە دەکەن و پەیمان دەدەن کە سەرکەوتن مافەکانی کورد بچەسپێنن، بەڵام سەرکەوتن و بەئاگرو ئاسن کەوتنە لەنێوبردنی کورد و یەکەمین هەنگاوی وەفاداریشیان بۆ بەڵێن و پەیمانەکەیان رەشەکوژییەکەی شاری سلێمانی رۆژی9حوزەیران1963بو، کە لە مێژودا بە رۆژی مەنعل تەجەولەکە تۆمارکراوە. سەدام حسەین جێگری سەرکۆماری عێراق لە رێککەوتنەکەی 11مارتی1970دا سەرکردایەتیی شۆڕشەکەی باشوری فریودا و دوای چوار ساڵ لەگەڵ شای ئێراندا لە جەزائیر رێککەوت و شۆڕەکەی لێکڕی !
ئەمەریکا و ئەوروپاو ئێران رێگەیان بە شۆڕشی باشور 1961 ـ 1975 نەدەدا بەسەر رژێمەکانی عێراقدا سەربکەوێت، رێگەیان بە رێککەوتن و ئاشتیش نەدەدا، با شەڕ بەردەوام بێت و جۆگەی خوێن سەربکات و هەردوڵا بێهێز و وڵات کاول و وێران بێت. بەهاری 1975 ئەمەریکاو ئێرانی حەمەرەزاشا پێکەوە لە جەزایر شۆڕشەکەیان بە ێەدام حسەین فرۆشت.
ئەمەریکا روسیا، ئەوروپا و چەند وڵاتێکی عەرەبیش پڕ بەدەم هاواریان دەکرد دۆستە بەوەفاو نەگۆڕەکانمان، جەنگاوەرە کوردە ئازاکان لەبری هەموجیهان جەنگێکی خوێناوی دژی رێکخراوی تیرۆریستیی دەوڵەتی ئیسلام لە عێراق و شام(داعش) دەکەن، بەڵام هەر ئەو شەڕڤانانە کە دوای پتر لە دومانگ بەرخۆدانی هێرشی سوپای تورکیاو جاشە بەکرێگیراوەکانی و بۆردومانی کوێرانەی عفرین بە فڕۆکە و تۆپهاوێژە قورسەکان، هیچ لایەک نەهاتە دەنگ و هەمویان کەڕ و کوێر و لاڵ تەماشای کوژران و وێرانکردنی شارەکەیان دەکرد کە فرۆکە جەنگییەکان تۆپهاوێژە قورسەکان بەسەر شەرڤانان ودانیشتوانەکەیدا دەیانباراند!
