نوری کەریم: دوبەرەکیی و فریودانی کورد لە مێژودا. بەشی سێیەم.
ــ دوبەرەکیی و دەردەکورد
ــ فریودان و خۆفریودان
کورد کەدیرۆکی دێرینی نەتەوەکەی دەخوێنێتەوە یەکێک لە پرسیارە هەرە گرنگەکانی ئەوەیە کە ئەم هەمو میرنشین و (دەوڵەت) انەی هەمانبون کوێوە چون، بۆ تەنها یەکێکیان بە پێوەنەما؟ ناهەقیشی نییە، تۆ هەروا تەماشاکە:
1- میرنشینى هەزبانیى 905ز.، محەمەد کوڕى بیلال هەزبانیى لە هەولێر و خۆرهەڵاتى مووسڵ دایمەزراند، سەردەمى خەلیفەى عەبباسى موکتەفى بیللا دەکەونە بەرهێرشى هێزەکانى خەلیفە و دەکشێتەوە شارەزوور، لەوێشەوە خێزانەکانیان دەبەنە چیاى قەندیل و خۆیان ئامادەکردەوە، بەڵام سەرنەکەوتن و روویانکردە ئازەربایجان. میرە ناسراوەکانیان عیساى کوڕى مووساى هەزبانیى، سالارى کوڕى عیسا، ئەبولحەسەن کوڕى موسکیى هەزبانیى.
2- میرنشینى رووادیى – رەوادیى (ڕەوەندیى) 230 – 618 کۆچى ـ هەتاوى، محەمەد رەوەند لە سەردەمى ێەفەوییەکاندا 1501 – 1736ز. لە ئازەربایجان دایمەزراند.
3- میرنشینى حەسنەوى 950 – 1095ز. حەسەن کوڕى حسێن سەرۆکى هۆزى بەرزیکانى لە کوردستانى رۆژهەڵات دایمەزراند و شارى دینەوەر لە باکوورى کرماشان پێتەختى میرنشینەکە بوو، میرحەسەن پەیوەندى لەگەڵ بوەیهییەکاندا ژیرانە راگرتبوو، سەردەمى ئەوانیش سنوورى خۆى فراوانکرد. دوواى مردنى میرحەسەن 979ز. یەکێک لە کوڕەکانى بەنێوى(میربەدر) 35 ساڵ فەرمانڕەوایى هەرێمەکانى کوردستان (مەبەست لە دەڤەرى سنە ـ سنەندجە. ن. ک)، دینەوەر، کرماشان، هەمەدان و شارەزوور دەکات. بایەخیدەدا بەفراوانبوون و ئاوەدانى وڵات و چاودێرى هەژار و و لێقەوماوان، دوواى مردنى میر بەدر لە 194 زایینیدا تاهیر کوڕى هیلال کوڕى بەدر دەبێتە میر و تەنها ێاڵێک فەرمانڕەوا بوو، ئەو مردوو میرنشینەکەش رووخا و میرنشینى عەننازیى لە جێگەدا دادەمەزرێت.(2) عەبدولرەقیب یووسف دەڵێت میرنشینى (دەوڵەتى) حەسنەوى دوواى دەوڵەتى شەددادى دامەزراوە. ئەگەر ئەو بۆچوونەى عەبدولرەقیب یووسف بسەلمێنین، دەبێت میرنشینى حەسنەوى 1165ز. کە دووا ێاڵى فەرماڕەوایى شەددادییەکانە یا دوواتر دامەزرابێت و هەتا 1215ز. فەرمانڕەوابووە. ئەو ئەنجامەش جیاوازیى دوو سەد ێاڵێک لە دامەزراندن و ێەدو بیست ێاڵێک لە رووخانیدا دروستدەکات. هەمان ئەم میرنشینە لە سەرچاوە عەرەبییەکاندا بە حێن کیف – حەسەن کیف (قەڵاى رابواردن) تۆمارکراوە و بەر لەهێرشەکەى جەنگیز خان 1203 – 1226 ز. میرنشینى حەسنەوى لە کوردستان و خوزستان و میرنشینى شاهێنى لە کوت و بەدرەو جەسسان دامەزرابوون.
4- دەوڵەتى شەددادیى 340 ک/951 – 1174ز. لە نێوچەى ئاران نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا و رووبارى ئاراس، محەمەدى کوڕى شەدداد دایمەرزاند، شەددادیى تیرەیەکە لە هۆزى رەووادى. میرە بەهێزەکانیان: میرلەشکر هەشت ساڵ فەرمانڕەوا بووە و میر فەزلوون کوڕى محەمەد چل و پێنج ساڵ و میرشاوەر دوواى موحەممەد ساڵى1030ز. بووە بە میر. ئەبوسوار کوڕى فەزلوون ناسراوترین میرى شەددادییەکانە، سەردەمى مەغۆل ئەویش وەک هەموو میرنشینەکانى تر لە ئەنجامى هێرشەکانى مەغۆڵدا بەسەرکردایەتى جەنگیزخان 1023 -1226 ز. هەڵدەوەشێت هەرچەند خۆی و هێزەکەى کشانەوە بۆ شارى (ئانى) لە ئەرمینیا.(3)
5- میرنشین (دەوڵەتى)ى دۆسکیى مەڕوانیى 1012 – 1061ز. نەێر ئەلدەولە ئەحمەد کوڕى مەروان کوڕى (کەک) لە باشوورى لوڕستان دایمەزراند. وەک عەبدولرەقیب یوسف دەڵێت دیوار و بانەکانى (مەبەست بنمیچەکانە) بەئاوى زێر نەخشکراون. بۆچوونیش هەیە میریاد کوڕى دۆستەک ێاڵى 983 ز. لە ئامەد – دیاربەکر دایمەزراندووە و بەشێک لە ئەرمینیاش دەپچڕێت و دەستى گەیشتووەتە مووسڵیش. میریاد 993 ز. دەمرێت و میر ئەبووعەلى کوڕى مەروان و دوواى ئەویش میر موحەممەدى دەولەویى براى 387 ک/997ز. میرنشینەکە بەڕێوە دەبات. میرنشینى دۆسکیى – مەروانیى ئەوەندە بەهێز بوو هەردوو دەوڵەتى رۆمى بێزنتە و بووەیهى داندەنێن بە سەربەخۆیى میرەکانیدا. میر ئەحمەد یەکێکە لە هەرە میرە مەزنەکانى کورد و میرنشینەکەى گەیاندە ئاستێکى بەرچاوى ئاوەدانیى و پێشکەوتن لە رۆژهەڵاتدا، چەندین کۆشک و تەلارى دروستکرد، نموونەى باڵاى هونەرى بیناسازیى بوون. ئەمە جگە لە پڕۆژەکانى ئاوو پرد و رێگاوبان و نوێژەنکردنەوەى شوورا و قەڵا دێرینەکان و پیادەکردنى رژێمێکى نوێ بۆ بەڕێوەبردنى وڵات بەهۆى وەزیر و والییەکانەوە.
باڵوڵ دووا میرى میرنشینەکە بوو، تورکە سەلجووقەکان، ئامەد ـ دیاربەکرى پێتەخت داگیردەکەن و میرنشینەکە دەڕوخێنن(3)
6- میرنشینى عەننازى (بەنوو عەناز) 991 -1117ز. ئەبولفەتح موحەممەد کوڕى عەنناز لە باکوورى کوردستان دایمەزراند، دەستەڵاتى دەگەیشتەخانەقین، دواى مردنى، حیسامەددینى کوڕى، 36 ساڵ فەرمانڕەوا بوو.
7- دەوڵەتى ێاڵرى 300 – 400 ک لە ئازەربایجان دامەزراوە، دایسەم یەکیک لە میرەکانى ساڵییەو 314 – 330 ک فەرمانڕەوا بوو و ێاڵى 345 ک. دەکەوێتە دەست دوژمن و لە زینداندا دەیکوژن(4) . (گومان لە دروستى ساڵى 345 ز دەکرێت، رووداوەکە پێشتر بووە).
8- دەوڵەتى ئەیووبى 1186 – 1260ز. قارەمانى کورد و ئیسلام یوسف کوڕى نەجمەددین ئەیووب ناسراو بە سوڵتان سەڵاحەددینى ئەیوبى دایمەزراند و فارمانڕەوایى هەردوو وڵاتى میسر و شامى دەکرد.
9- میرنشینى شوانکارە سەدەى 11- 13ز. لە باشوورى خۆرهەڵاتى ئێران لە ژێر سایەى دەوڵەتى خوارەزمى و دەوڵەتى سەلجووقدا دامەزراوە.(5)
10- میرنشینى فەزڵەوى 543ک ـ ؟ سنوورەکانى لە نەهاوەندەوە دەگەیشتە شارەزوور.
11- میرنشینى بۆتان 1417 ز. لە هەرێمى جزیر و بۆتان دامەزراوە.
12- میرنشینى بادینان 1262 – 1837 شێخ بەهادین کوڕى شەمسەدین لە ئامێدى دایمەزراند و هەر بەناوى ئەویشەوە ناونراوە بەهائەددین – بەهادینى، بادینى – بادینان(6) شێخ بەهاددین میرێکى دانا و کارزان بوو، بەپرس و راوێژى پیرەپیاوەکان وڵاتى بەڕێوەدەبرد، بایەخیدەدا بە ئاوەدانکردنەوە و رازاندنەوەى وڵات، چەندین مزگەوت و خوێندنگەى ئاینیى کردەوە و مەلا و زاناى لێهاتووى بۆ راگرتن. شارى زاخۆشى خستە سەر بادینان. دوواى بەهاددین بیست و پێنج میر فەرمانڕەواییانکرد، میر زەینەدین لەوپەڕى ئازادی و سەربەرزیدا بوو، میر حەسەن کوڕەزاى میر زەینەدین قەڵاى ئامێدى لە هێرشێکى هێزەکانى (مەڕدارە سپییەکان ـ ئاق قۆینلۆ) پاراست بە سەرکردایەتى سلێمان ئۆغلۆ و بە سەرشۆڕى و شپرزەیی گەڕانەوە.
13- دەوڵەتى مەڕوانى لە ئامەد (دیاربەکر) دامەزرا.
14- پێنج حکومەتەکەى ویلایەتى وان ـ باکوورى کوردستان:
A- فەرمانڕەوایى بەنى قەتوور (چیا و دەربەند و قەڵایەک لە خۆرهەڵاتى کوردستان نیزیک رووبارى ئاراس هەیە بەناوى قتوور. ن. ک).
B- دەستەڵاتى بیرەدۆسى – یا حکومەتى بیردەسى.
C- دەستەڵاتى جۆلاینى – حکومەتى جۆلاینى.
D- دەستەڵاتى دمدمى (لە قەڵا بەنێوبانگەکەى دمدم وەریگراوە).
E- دەستەڵاتى دومبلى، ناوێکى کوردی بووە، وەک مێجەر نۆئێڵ بۆی دەرکەوتووە دەستەڵاتى تورک، ناوە کوردییەکان دەشێوێنن.
