عەلی مەحمود: لۆلا سەرۆكی هەژاران.
لویس ئیناشیۆ لۆلا دا سێلڤا ناسراو بە لۆلا, لە 27ی ئۆكتۆبەری 1945 لە گوندی فارجیم كۆمبریدای شاری سیتیس لە هەرێمی برنامبۆكۆ لە رۆژهەڵاتی بەرازیل لە دایك بووە, ئاواتی دانیشتووانی گوندەكەیان ئەوە بووە لە هەژاری رزگاریان بێت و بۆ شار كۆچ بكەن, باوكی ئەمیش ئەو رێگایە دەگرێتە بەر, بە دوایدا پاش چەند مانگێك دایك و 7 منداڵەكەی هەمان رێگا دەگرنە بەر , لۆلا تەمەنی 7 ساڵان دەبێت, رێگا دورو درێژەكە شار بە پێ دەبڕێت, بۆ یەكەمجار لە شار سواری ئۆتۆمۆبێل دەبێت, لۆلاپانتۆڵەكەی بە پەت دەبەستا پشدێنی لە پشت نەبوو تا عەیامێكی زۆر, ئەوباوكەی وا دەزانرا چووە كار بدۆزێتەوە لە شار, باوەژنێك بۆ لۆلا دێنێت و لە گەڵ ئامۆزایەكی خۆی زەماوەند دەكات, بۆیە بەناچاری لە ژورێكی كولانەیەكی پشت یانەیەكەوە هەر هەشتیان نیشتەجێ دەبن, لە باوك بێ ئومێد دەبن, لەناو رشانەوەی سەرخۆشەكان و هات و هاواریان, شەڕو گوڵمەزیان ژیان بەسەر دەبەن, لە بۆیە كردنی پێڵاوەوە بۆ پاقلە فرۆشی و سەوزە فرۆشی و بۆ فیتەری تا كرێكاری كانەكان بۆ دەیان جۆری دیكەی كاركردن لە منداڵی و هەرزەیی نسیبی لۆلا دەبێت لە بری خوێندن و یاریكردن, تا ئامۆژگاریەكەی دایكی بەرێتە سەر سەربەرزانە ژیان بكات, بۆیە لۆلا هەرگیز دایكی و هەژاری لەیاد نەكرد.
لە 12 ساڵی واز لە قوتابخانە دەهێنێت, لە شەقامەكانی ساوپاوڵۆی پڕ لە تاوان بە پێڵاو بۆیە كردن و فرۆشتنی لەیمون و كاركردن لە بەنزینخانەكان و …… خەریكی بەخێو كردنی خێزانەكەی دەبێت, دوای پەنجە بڕینەكەی لە كار لە ساڵی 1968 تێكەڵاو بە سیاسەت دەبێت دژ بە سستەمی سەرمایەداری و ئەمپریالیزم دەچێتە ریزی ساندیكای كرێكارانی كانەكانەوە, بڕانی پەنجە توتەی چەپی, هاوكار بوو بچێتە ریزی چەپی سیاسییەوە, بیر لەوە بكاتەوە, بۆچی بەشی جەستەی كرێكاران لە دەست بچێ و قەرەبو نەكرێنەوە, بۆچی منداڵان بە نەخوێندەواری ژیان بەرنە سەر؟, بۆچی منداڵانی هەژار كورتە باڵان بە زۆری و تەمەنیان كورتترەو لە خۆشی یاری و وانەی قوتابخانە بێبەرین , زۆر پرسیاری دیكە, پێی وابوو وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانە لای چەپی سیاسەتە, لای بنەبڕكردنی جیاوازی چینایەتی و یەكسانی ئابورییە, كە تەنها بیری چەپ دەتوانێت بۆ كۆمەڵگای بهێنێت.
لە ساڵی 1973 دەبێتە سەرۆكی ساندیكای كانەكانی بەرازیل, لە 10ی شوباتی 1980 لەگەڵ هاوڕێكانی پارتی كرێكارانی دامەزراند, ئیتر قۆناغێكی دیكە لە خەباتی لۆلا بۆ خەونە مێژوییەكەی دەستی پێكرد.
چەندین جار بەهۆی چالاكی سیاسییەوە لە سەردەمی حكومەتی دكتاتۆری زیندانی دەكرێت, لە ساڵی 1980 بۆ 83 لە زیندان دەمێنێتەوە, دوای دەرچوونی سەرەتا بۆ هەڵبژاردنەكانی هەرێمی ساوپاولۆ خۆی كاندید دەكات و دەرناچێت, وەلێ كۆڵ نادات, بە پشو درێژی كرێكاریانە بەردەوام دەبێت, دواجار لە پەرلەمانی هەرێمەكە كورسیەك مسۆگەرە كات, بە دوایدا 3 جار خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری پاڵاوت و هەموو جارەكان دۆڕا” 15ی ئۆكتۆبەری 1989 توانی 17,2% , 3ی ئۆكتۆبەری 1994 توانبی 17,11% و لە 4ی ئۆكتۆبەری 1998 توانی 21,4%ی دەنگەكان بەدەست بهێنێت “, لە كۆتادا بۆ چوارەم جار سەركەوت ” 6ی ئۆكتۆبەری 2002 لە خولی یەكەم 39,4% و خولی دووەم 27ی ئۆكتۆبەر توانی 61,27%ی دەنگەكان و لە 1ی ئۆكتۆبەری 2006 بۆ دووەم جار هەڵبژێردرایەوە لە خولی یەكەم 46,6% و لە خولی دووەم 29ی ئۆكتۆبەر 60,83%ی دەنگەكانی هێنایەوە ” .
هەرچی پارتی كرێكارانی بەرازیلییە, لە ساڵی 1982 تەنها 3,2%ی دەنگەكانی هێنایەوە, هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن كێرڤی ڕوو لە هەڵکشان بوو, لە ساڵی رێژەی دەنگەكانی 1986 بووە 6,9% و لە ساڵی 1990 گەیشتە 10,2% و لە ساڵی 2010 كە لۆلا دەسەڵاتی بەجێهێشت گەیشتە 16,9%, واتا جەماوەری لۆلا زۆر زیاتر بوو لە جەماوەری پارتەكەی.
لۆلا خەباتی كرد بۆ بنیادنانی سستەمی سەرۆكایەتی لە وڵات,گۆڕینی سستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی, نەك پەرلەمان سەرۆك دیاری بكات, پاش بردنەوەی بووە یەكەم سەرۆك كۆماری چەپگەرای وڵات و یەكەم سەرۆك كۆماری لە چینی كرێكارەوە هاتبێت لە بەرازیل دوای دامەزراندنی كۆمار لە ساڵی 1889 .
لۆلاو ئابووری بەرازیل
لۆلا دەرچووی زانكۆكانی سۆربۆن و هارڤارد نەبوو, وەلێ توانی لەماوەی حوكمڕانیدا ئابووری وڵاتەكەی بەرەو پێش ببات ببێتە جێی ئیرەیی سیاسەتمەدارانی دی.
لۆلا لە ساڵی 2002 كە گەیشتە دەسەڵات, كە لە سییەكانەوە بەرازیل قەرزار بوو, لەو ساڵەدا بەرازیل 260 ملیار دۆلار قەرزار بوو, لێ ئەوكاتەی كورسی دەسەڵاتی جێهێشت بووە خاوەند 375 ملیار دۆلاری یەدەك.
لە ساڵی 1999 بەرازیل 30 میار دۆلاری قەرز كرد لە بانكی دراوی نێودەوڵەتی, پێش وادەی دیاریكراو بە 2 ساڵ لۆلا قەرزەكانی هەموو دایەوە , تەنانەت لە ساڵی 2009 بڕی 10 ملیار دۆلاری قەرزی دا بە سندوقی دراوی جیهانی.
كە گەیشت بە دەسەڵات, ئابووری بەرازیل لە ریزی یانزەهەمینی ئابووری جیهانی بوو, داهاتی نەتەوەیی وڵات 552,288 ملیارد دۆلار بوو, كە كورسی سەرۆكایەتی جێهێشت, بەرازیل ببوە 7ەمین ئابووری جیهان و داهاتی نەتەوەیی وڵات 400% زیادی كردبوو, گەیشتبووە 2,087,889 ترلیۆن دۆلار.
پێش لۆلا داهاتی نەتەوەیی وڵات ساڵانە بەڕێژەی 1,7% گەشەیكردبوو, وەلێ لە ماوەی حوكمڕانی ئەودا بەڕێژەی 4,8% گەشەی كرد.
هەرچی داهاتی تاكە لە ساڵێكدا لە ماوەی حوكمڕانی ئەودا, لە 3696 دۆلارەوە بەرز بوەوە بۆ 8395 دۆلار.
لە سەردەمی حوكمڕانی لۆلا 200 ملیار دۆلار سەرمایەگوزاری بێگانە كرا لە بەرازیل, 1,5 ملیۆن بێگانە لە وڵات نیشتەجێ بوون,2 ملیۆن بەرازیلیش گەڕانەوە وڵات, هەمووی بەهۆی ئەو گەشەو سەقامگیرییەی وڵات لە روی سیاسی, ئابووری, ئاسایشەوە بەخۆوەی بینیبوو.
لۆلاو هەژاری
لە ژیانیاندا هەژاران و رەشپێستەكان و دورەگەكانی بەرازیل وەك سەردەمی لۆلا ژیانیان باش نەبوووەو كەرامەتیان نەپارێزراوە, لەو وڵاتەی جیاوازی داهات لە ترۆپكی جیهاندا بووە, لۆلا خزمەتی پڕ بەهای كرد بە هەژارانی وڵاتەكەی لە بواری پرۆژەی كۆمەڵایەتی, هاوكاری دارایی و كرێی باشتر و پێشكەوتنی كەرتی پەروەردە, 44 ملیۆن هاووڵاتی لە هەژاری و نەخوێندەواری رزگاركرد, كۆی گشتی 33%ی هاووڵاتیانی بەرازیلی كەڵكیان لە بەرنامەی كۆمەڵایەتی لۆلا وەرگرت.
2 ملیۆن خانوی بۆیان دروستكرد, پڕۆژەی بە سفر كردنی هەژاری, هەژارانی بەرازیلی رزگاركرد لەو دەردەی لەوەتەی بەرازیلی نوێ هەیە هاووڵاتیان بەدەستیەوە دەتلانەوە.
بۆلسا فاملی ناوی پڕۆژەكەی لۆلا بوو بۆ بنەبڕكردنی هەژاری, 11 ملیۆن خێزان كەڵكی لێوەرگرت, تاكە مەرج ناردنی منداڵكانیان بوو بۆ خوێندن, بە پێی پڕۆژەكە مانگانە 87 دۆلار كۆمەكی هەژاران دەكرا, نەخت كۆمەكەكە مانگانە دەچوە سەر ژمارەی ئەو بانكەی بۆیان كرابوەوە, كە دەیكردە 40%ی لانی كەمی كرێ, هاوكات لانی كەمی كرێ بە سستەم چووە سەر بە تایبەت كرێكارانی بەرگ شین, سەرەتا لانی كەمی كرێی دانا بە 160 دۆلار لە مانگێك, لە شوباتی 2009 لانی كەمی كرێ گەیشتە 230 دۆلار لە مانگێكدا.
داهاتی خێزانەكان لە ساڵی 1996ەوە بۆ ساڵی 2002 نەگۆڕابوو, وەلێ لە ساڵی 2003 ەوە زیادی كرد, ئاستی نا یەكسانی بە پێی پێوەری جینی بۆ نایەكسانی لە 0,64 ەوە دابەزی بۆ 0,55, كە ئەم ژمارەیەش هێشتا زۆر زۆر بوو ” پێوەری جینی كە دەبێتە سفر یانی كۆمەڵگا تەواو یەكسانە, ئەوەی پێی دەوترێت كۆمەڵگای كۆمۆنیستی, كە دەكاتە 1 یانی تەواوی سەروەت و سامان لە دەستی یەك كەسدا كۆبۆتەوە” .
تا ئەوكاتەی لۆلا دەسەڵاتی جێهێشت، 10%ی هەژارترینی وڵات داهاتی بەرێژەی 9% چووە سەر, بەڵام 10%ی هەرە دەوڵەمەندەكان داهاتیان 2-4 % زیادی كرد, بەمەش لاسەنگی لە قازانجی هەژاران پێك هات.
50%ی هاووڵاتیانی بەرازیلی لە هەژاران لە سەردەمی حوكمڕانی لۆلا داهاتیان بەرێژەی 68% چووە سەر, هاوكات 23 ملیۆن كەس داهاتیان لە 457 دۆلار مانگانەوە بۆ 753 دۆلار بەرز بوەوە, بودجەی كەرتی پەروەردە لە رێژەی 2,7% ی بودجەی وڵاتەوە بەرز كرایەوە بۆ 4,5%.
لە نا یەكسانی داهاتدا بەرازیل ئێستا لە ریزبەندی 70 ەمین وڵاتی جیهانە, لە كۆی 139 وڵات كە ئامار كراوە, بە پێی راپۆرتی 2018ی تاقیگای نایەكسانی, 10%ی هەرە دەوڵەمەندەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 61%ی داهاتی نەتەوەیی بۆ ئەوانە, دوای ئەوان بەرازیل دێت 55%, چین 41% و ئەوروپا 37% و ئەمەریكاو كەنەدا 44%ە.
لە سەردەمی لۆلا هەژاری بنەبڕ نەكرا وەلێ كەمكرایەوە, بەڵام بەرازیل بە یەكێك لە وڵاتە هەرە نا یەكاسانەكانی جیهان مایەوە, بۆیە ئەو نازناوەی بۆی بڕایەوە سەرۆكی هەژاران شایانی لۆلا بوو.
ئەمانەش وایكرد لای گەلی بەرازیلی خۆشەویست بێت, بووە جەماوەریترین سەرۆكی بەرازیل بو لە مێژوودا, ئۆباما سەرۆكی پێشووی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا وتی”لۆلا بەناوبانگترین و پڕ جەماوەرترین سەرۆكە لە جیهاندا”. هەرچی رۆژنامەی لۆمۆندی فەرەنسییە لە ساڵی 2009 وەك كەسایەتی ساڵ و گۆڤاری تایمزی ئەمەریكیش وەك كاریگەرترین سەرۆكی جیهانی دیارییانكرد.
شایی راستگەراكان
لۆلا بە تاوانی گەندەڵی وەرگرتنی شوقەیەك بەهاكەی 590 هەزار دۆلارە دەستگیركراوە, لە گەڵ 78 سیاسی دیكەی بەرازیل تۆمەتبارن بە دۆسیەكی گەندەڵی بەناوی شوشتنەوەی ئۆتۆمۆبیل, بە پێی دۆسیەكە بێت لۆلا خاوەند 190 هەزار دۆلار و دوو ژمارەی بانكی و دوو خانوو و پارچەیەك زەوییە, بە 12 ساڵ و مانگێك سزا دراوە, لە 7ی نیسانەوە لە زیندانە, لە كاتێكدا ئەو دەستگیر دەكەن, كەچی 78 كەسی دیكە گلاونەتە دۆسیەكەوە هەموو ئازادن و ئەویش پلەو پۆستی لە سەروی هەمووانەوە بووە, بۆیە چەپەكانی بەرازیل پێیان وایە ئەمە چەوساندنەوەی سیاسییەو درێژەی كودەتاكەیە بەسەر سەرۆك دیلما رۆسیف كرا لە 14ی ئازاری ساڵی 2016, هاوكات پێیان وایە تاوانی تیرۆركردنی ماریلا فرانكۆ ئەندامی پارتی ئازادی و سۆسیالیزم كە لە 14ی ئازار لە شاری ریۆ دی جانیرۆو تەقەكردن لە كاروانی لۆلا لە شاری بارنا هەموو دەچنە چوارچێوەی یەك سیناریۆوە دژ بە چەپەكانی بەرزیل رێكخراوە.
سوپا پێش بڕیاری دادگا پشتیوانی لە بڕیاری دەستگیر كردنەكەی لۆلا كرد, جەنەراڵ ئیدواردۆ فیلاس 3 رۆژ پێش بڕیاری دادگا وتبوی: سوپاو هاووڵاتیانی شەرافەتمەند ئیدانەی رزگار بوونی تۆمەتباران لە سزا دەكەن, رێزی دەستور و ئاشتەوایی و دیموكراسیەت دەگرن, هەرچی ژەنەراڵ لویس شرۆیدەرە لەمە زیاتر رۆیی و رایگەیاند ” ئەگەر لۆلا لە هەڵبژاردنەكان بردیەوە، ئەركی هێزە چەكدارەكانە سستەم بگەڕێنێتەوە, هەردوو ژەنەراڵەكە رایان گەیاند بەشداری لۆلا لە هەڵبژاردنەكان مەترسییە بۆ سەر ئەو جەنگەی بەرازیل دژ بە گەندەڵی ئەنجامی دەدا, لە راستیدا لۆلا مەترسی بوو بۆ سەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكە.
پارتی سۆسیال دیموكراتی راستگەراش رایگەیاند سزا نەدانی لۆلا گەڕانەوەیە بۆ دواوە, وەلێ چەپەكان پێیان وایە قانون بۆ ئامانجی سیاسی بەكار هاتووە, ئەوان پێیان وایە ئەمە كودەتای راستگەراكانە, 78 بەرپرس و پەرلەمانتاری دیكە لە لیستەكەدان, تەنها لۆلا دەستگیر كرا, بە خێرایی دۆسیەی لۆلا چووە پێش لە كاتێك زۆر سیاسی راستەوخۆ گلابونە گەندەڵییەوە و تا هەنووكە دۆسیەكانیان بە داخراوەیی ماوەتەوە.
ئەفسەری خانەنشین جائیر بۆلسۆنارۆ, ناسیۆنالستی راستگەرا قازانجكەری یەكەمە لە دور خستنەوەی لۆلا لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی كۆمار, چونكە لە ریزبەندی دووەمی راپرسییەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارییە, ئەو داوای گەڕاندەوەی دەسەڵاتی دكتاتۆری دەكات لە وڵات, بۆیە دیارە دەیانەوێت وڵات بەكام ئاراستە ببەن.
لۆلاو هەڵبژاردنەكانی داهاتووی بەرازیل
ئامانج لە دەستگیر كردنی لۆلا, رێگە گرتنی بوو لە گەڕانەوە بۆ دەسەڵات, لە رێگای هەڵبژاردنی مانگی ئۆكتۆبەری 2018 ەوە, ئەگەر بوار بە لۆلا بدرێت بۆ بەشداریكردن, ئەوا هەڵبژاردنەكە دەبێتە راپرسی لەسەر زیندانی كردنەكەی, ئەویش لە كۆتادا دادگای هەڵبژاردن بڕیاری یەكلا كەرەوەی لەسەر دەدات.
پێش دەستگیر كردنەكەی لۆلا وتی” دەستگیر كردنی باشترین كاندیدی هەڵبژاردنەكانی مانگی ئۆكتۆبەر, داڕوخانی نەرێتی دیموكراسییە لە بەرازیل”.
راپرسیەكان دوای دەستگیر كردنەكەی كە لە 11 و 15 ی ئەپرێل ئەنجام دراوە دەریدەخەن, پشتیوانیەكەی لۆلا بۆ 47% بەرز بۆتەوە, بەمەش جیاوازی لە گەڵ دووەم كاندیدی هەڵبژاردنەكان بۆ زیاتر لە 30 خاڵ چۆتە سەر.
هاوكات 41%ی هاووڵاتیان پێیان وایە لۆلا بێ بەڵگە سزا دراوە, 44% ی هاووڵاتیانیش پێیان وایە زیندانیكردنی غەدرە لێی كراوە, 58%یش پێیان وایە مافی خۆیەتی بەشداری هەڵبژاردن بكات.
رێگا نەدان بە لۆلا لە بەشدارینەكردن لە هەڵبژاردنەكان كۆتایی كایەی سیاسی بەناو دیموكراسییە لە وڵات.
لۆلاو چەپ
لۆلا سەركردەیەكی قاڵبوی ناو جەرگەی خەباتە, بۆیە بە تۆمەتەكان ورەی نەروخاو لە بانگەشە نەكەوت, داوای كرد دەمەوێت سەیری ناو چاوی ئەوانە بكەم تۆمەتم بۆ هەڵە بەستن, وتی: ئەمە كۆتاییم نییە, من بوومە بە بیرێكی سیاسی.
لۆلا لە ساڵی 1990 دوای روخانی دیاری بەرلین, كۆڕبەندی ساوپاولۆی دامەزراند, بۆ كۆكردنەوەی پارت و هێزە چەپەكانی ئەمەریكای لاتین, كە دواتر لە 15 وڵات گەیشتن بە دەسەڵات, بۆیە ئەو شۆرشگێڕی پاش قەیرانەكانە, رەشەبا هەڵی ناتەكێنێت, لۆلا ئەوكاتی لە دەسەڵات بوو نوێنەرایەتی چەپی میانەڕەوی ریفۆرمیستی بەرازیلی دەكرد نەك چەپی شۆڕشگێڕ, لێ لە چەپی رادیكاڵەوە هاتبوو, لۆلا نەك تەنها كاریگەری لەسەر چەپی بەرازیل هەیە, بەڵكە كاریگەری لەسەر چەپی تەواوی ئەمەریكای لاتینیش داناوە بە زۆرینەی بۆچونەكانەوە.
دەستگیر كردنی قەیرانە بۆ چەپەكانی بەرازیل پاش كودەتاكە, بەهۆی نەبوونی كارێزمایەكی بەهێزی چەپ وەك لۆلا كە هەمووی كۆبكاتەوە لە ژێر باڵی خۆی, لە كاتێكدا راستەكان بەهۆی پشتیوانی دكتاتۆرەكانی پێشوی وڵاتانی ئەمەریكای لاتینەوە بەهێزتر بوونە, وەلێ چەپی ئەمەریكای لاتین پارتە شیوعیە مۆزەكانی ئەوروپای رۆژهەڵات نین, بەڵكە چەپێكن لە هەناوی كۆمەڵگاوە هاتوونەو پاش شكستەكان هەمیشە بۆ بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات هەڵساونەتەوە, ئەوان چەپی نان و كارو ئازادین.
