ئاینى مانى مانیچیزم – Manichaeism.
ئامادەکردن و وەرگێران
ئاین لەدروستکردنى مرۆڤەکانە, پێش ئەوەى بێمە سەر باسەکەم بەپێویستى دەزانم شتێک بخەمە بەردیدى خوێنەرانى بەڕێز ئەویش چەند ئاین لەسەر گۆى زەوى بونى هەیە و چەندکەسیان ئیدیعاى پێغمەبەرایەتیان کردووە لەماوەى هەزاران ساڵ و چەندین سەدە ئەوەشمان بیر نەچێت کە دۆلى دوو زێ یەکێک لە گرنگترین بنکەى ئەو ئاینانە بووە رەنگبێ داستانى گلگامش و داستانى بابلى ئەترا ئەخاسیس لەسەردەمى کۆن ئەم بیرۆکەیە بسەلمێنێ کە زۆربەى ئاینەکان کاریگەرى داستان و ڕیبازە فەلسەفیەکانیان بەسەرەوە هەبووە بۆیە بەردەوام لێکۆلەرانى ئەو بوارە بەدواى ڕاستیەکان دا دەگەڕێن تارۆژگارى ئەمرۆ بەپێى گەشەسەندنى ئاستى عەقلیەت و هۆشیارى بیخەنە ڕوو.
کورتەیەک سەبارەت بەو ئاینانەى کەلە ئاسیا و رۆژهەلاتى ناوەراست بلاو بون و کێ دامەزرێنەریان بووە مێژوەکەیان بخەینە روو لەوانە ئاینى مەجوسیەت (٥٣١ – ٤٨٨ پ .ز)لەلایەن موژدەک کورى بامداد دامەزراوە, ئاینى زەردەشتى ٥٨٣ ى پ. ز زەردەشت دامەزرینەرى بووە لەباکورى وولاتى فارس, ئاینى بوزیەت ٥٦٣ى پ. ز بودا دامەزرینەرى بووە لە وولاتى هیند و نیپاڵ, ئاینى هیندۆسى, ئاینى کۆنفۆشیۆسى ٥٥١-٤٧٩ ى پ.ز دامەزرینەرى کۆنفۆشیوس بووە لە چین, هەر لەچین ئاینى تاوى لەسەدەى شەشەمى زاینى, ئاینى بەهائیەکان لەسالى ١٨٠٠ زاینى لە ئێران بەهائوڵا دامەزرینەرى بووە, ئاینى سیخى ١٤٦٩-١٥٣٩ ى زاینى ناناک دامەزرینەرى بووە لە هیند, ئاینى مەسیحیەت لە ٠ -٣٣ ى زاینى یەسوع لە فەلەستین دامەزراوە, ئاینى یەهودیەت لە سالى ١٧٥٠ ى پ.ز لەسەردەستى ئیبراهیم لە ئورى کلدانى دایمەزراندووە دواتر موسى درێژەى پێ داوە, ئاینى ئیسلام ٥٧١ -٦٢٢ لەسەردەستى پیغەمبەر موحەمەد دامەزراوە, ئاینى مانى کە مەبستەکەمانە لەسەردەستى مانى کورى فەتەک لەشارى بابل, ئاینى مەندائى سالى ٢٠٠ ز رەگ و ریشەى دەچێتەوە سەر جولەکە ئەسینیەکان, ئاینى یەزیدى وەک دەوترێ بنەچەیان دەچێتەوە سەر سۆمەریەکان لەخواوەندى ئیزلاى بابلى و… هتد.
مانى کێیە؟
لەگەڵ کەمى و نەبونى سەرچاوەى زۆر و تەعتیم لەسەر ئەو ئاینە، بەلام بەپێى سەرچاوە مێژوویەکان مانى لە ١٤ى نیسانى سالى ٢١٦ ى زاینى لە نزیک مەدائن سەنتەرى ویلایەتى بابلیەکان و پایتەختى دووەمى ئیمپراتۆریەتى ئیران شاپورى کورى ئەردەشر لەدایک بووە, بۆیە بە(مانى بابلى ناودەبرێ) بەپێى میژونوسى عیراقى سەردەمى عەباسیەکان ئیبن الندیم دەلێت: (پیغەمبەرێکى خودا کە لەبابلەوە سەرى هەلداوە )دایکى ناوى مریم بووە خیزانەکەیان ئەستێرە پەرست بوون دواتر باوکى چۆتە پارێزگاى میسانى ئیستا, مانى لەوی لەسەر ئاینى صابیئى بووە لەسەردەمى لاویەتى زۆر شوێن گەڕاوە تا لە مەدائین گیرساوەتەوەو لەوێ کلێسلیەکى کردۆتەوە بەناوى(کلیساى بابل)دواتر بۆتە مەرجعیەتى هەمو کلیساى مانیەکان لەسەرتاسەرى جیهان لەچینەوە تا ئیسپانیا, ناسراو بوو بە (مانى حیا واتە مانى زیندوو)بۆیەش زاراوەى Manicheisme (مانى حیا سیمى) لاتینى بەسەردا بڕا. لەدیارى کردنى ناسنامەو داهێنەرى ئەو ئاینە کاتێ باسى دەکەى دەبێ باسى ئەو گەل و شارستانیەتە بکرێ کە مانى لێوەى هاتووەو زۆر بەئاسانى دەلێن فارسە چونکە ئەوکات عیراق بەشێک بووە لە ئیمپراتۆریەتى فارس هەروەک چون کەباس لە مەسیحیەت دەکرێ مەسیح دەبەنەوە سەر کلتور و شارستانیەت و مێژوى رۆما چونکە ئەوکات مەسیحیەت لە شام سەرى هەلداوە بەلام لە سایەى ئیمپراتۆریەتى رۆمانى. مانى کورى فەتەک یەکێک بووە لەو ٣ کەسەى کە ئیدیعاى چونە ئاسمانى کردووە واتە میعراج وەک ئەخنوخ و زەردەشت و موحەمەد(د.خ) , میعراج سەفەرى ستونیە بەرەو ٧ چینەکەى ئاسمان بۆ دەربارى خودا.
ئاینى مانى
ئەم ئاینە لە ئاینە کۆنەکانى ووڵاتى فارسە بەلام باوکى لە خێزانێکى ئەشکانى بووە کۆچى کردووە بۆ عیراق ولە تایەفەى سابیئەى مەندائى بووە ئەویش کۆمەلێکى ئاینى رەگ وریشەکەى دەچێتەوە سەر جولەکە کە لەرووبارى فورات لە ناوەراستى عیراق خۆیان بەو ئاوە دەشۆن وگوایە پاک دەبنەوە لەگوناهەکان ,جانس یاوەرى مانى بووە بە هاتنى ئەردەشیر بۆ دەسەلات کە دەیویست رابودوى شارستانیەتى فارسى زیندوو بکاتەوە دواى ئەوەى ئەسکەندەرى مەکەدۆنى تەفروتوناى کردبون ئەم دەسەلاتدارە ئارەزوى ئاینێکى هەبوو لەسەر بنچینەى زەردەشتى و مەجوسیەتى فارسى کۆن بنیات بنرێ بە زیاد کردنى هەندێ ووتەونیشانە لە ئاینى مەسیحیەت بۆ ئەوەى رێگرى لە بلاوبونەوەى مەسیحیەت بکات لە وولاتى فارس و رۆژهەلاتى دوورلەهەمان کاتیش کاریگەرى ئاینى وشارستانیەتى جولەکەش بوەستێنێ هەروەها کاریگەرى شارستانیەتى رۆمانیەکان بەسەرگەلى فارسەوە لاببات واتە ئەم ئاینە بوارى بۆ رەخسا لەهەر ٣ ئاینى زەردەشتى و بودى مەسیحیەت دامەرزێ لە ٢٤ سالى دا وەک پیغەمبەرێ خۆى ئاشکرا کرد ولە ٢٧٩ى زاینى کۆچى دوایی کردووە ,بەچەند سەدەیەک دوای ئەو ئاینى ئیسلام پەیدا بووە لە ٥٧١-٦٢٢ زاینى خۆ گەر چەند شتێکى لەو ئاینە یا جولەکە یا مەسیحیەت وەرگرتبی واتە ڕیبازو فەلسەفەى ئەوانى ڕاستکردبێتەوە ئاساییە .
بڵاو بونەوەى ئاینى مانى:
زۆریک لە لیکۆلەرە رۆژئاواییەکان پێیان وایە ئاینى مانى یەکێک بووە لە ترسناکترین ئاین چونکە لەسەربنەماو مەبەستى تاکەکەسى و سیاسى ئابورى بووە هەروەها بریتى بووە لەتیکەلەیەک لەمەسیحیەت وئاینەکانى پێش خۆى وەک ئاماژەمان پێداوە لە زۆربەى ئاینەکان تەمەن درێژترین ئاین بووە بەهۆى ئەوپەیرەو سیستەمەى مانى دایناون هەندێ گومانیش هەیە تا ئەم سەدانەى دوایی لە بۆسنە و هرسک و قەوقاز مابێ بە دلنیاییەوە دەلێن تا سەدەى سیانزەهەمى زاینى بەردەوام بووە پێ دەچێ دواتر فەلسەفەى خۆیان گۆریبێ ولەناو ئاینە بچوکەکانى وە ک شەبەک ویەزیدى و ئیسماعیلى و زەردەشتى گونجاندبێ .ئاینى مانى لەماوەیەکى کورتداگەیشتە هیند و چین,ئیمپراتۆریەتى رۆمانى,رۆژهەلاتى ناوەراست وباکورى ئەفریقیا و نیمچە دورگەى عەرەبى تەنیەوە, یەکێک لە پەیرەوانى ئەو ئاینە قەشە ئەگستینۆس بووە ماوەیەک دواتر وازى لێهیناوە ئەوەى سەرنج راکێشە تەنانەت نیوەى یەکەمى سەدەى دووەمى کۆچى لەکوفەش بلاوبۆوە چونکە بابل شوێنى سەرهەلدانى بووە.
فەلسەفەى مانیەکان:
مانى کەسیکى زۆر زیرەک وبەتوانا بووە چونکە توانیویەتى رۆشنبیرى ئاینى و شارستانیەتى دراوسێکان بەیەکەوە ببەستێ بەلام هەر زوو پیاوانى کلیساکان لەمەبەستى گەیشتن ریسوایان کردئاینى مانیەکان لە ناوەرۆک دا کۆکراوەى هەرسێ ئاینى(زەردەشتى, بوزى ومەسیحیەت)بوو لەگەڵ ئەو بەرەنگار بونەوەیەش لەناو چینى هەژاران و نەخوێندەواران وئەوانەى رۆشنبیریەکى ئەوتۆیان نەبووە بڵاوبۆوە وەک لەپیشەوە ئاماژەمان پێدا ئەم ئاینە تێکەلەیەک بوو لەزەردەشتى وبودیەت ومەسیحیەت لە قاڵبیکى نوێ (سێکوچکەیی-تەثلیث)ى لەمەسیحەیەت و (تەناسوخی-کۆپى روحى )لە بودیەکان وفیمینستى لە زەردەشت وەرگرتووە واى بۆچووە کە ئەو ئاینانە جەوهەر وگرنگى خۆى لەناو خەلک لەدەست داوە بەهۆى خوێنکارەکانى ئەو ئاینانە ,هەروەها مانى پێى وابووە کە بناغەى دونیا لەسەر دوو شت دامەزراوە ( تاریکى و ڕوناکى ئەوەشى لە زەردەشت وەرگرتبوو) رەگەزى ڕووناکى بۆ مرۆڤ گرنگە بۆیە خواوەند جیهانى خۆى یا مەملەکەتى خۆى لە رووناکى دامەزراندووە چونکە پاک وبێگەردەو تواناى زاڵ بوونى بەسەرهێزى تاریکى هەیە,لەفەلسفەى ئەو ئاینە ئەوەیە لەئەنجامى بەرەبەرەکانێى رۆشنایی وفریشتەکانى ئاسمان لەگەڵ شۆرشى تاریکى کەئەهریمەنە بۆیە هەندێ روحى لەتاریکى قەتیس کردووە ,سەبارەت جیهانى مادیەت ماددە یەکى گرتووە کە مرۆڤى یەکەم واتە ئادەم دروست بووە بۆیە تا روح ئازادى خۆى بەدەست بهێنیتەوەدەبێ جەستە لەو بەندە رزگارى بێت (لە بیردۆزەکەى ئیفلاتون دەچێ ) ئەوانەش نایەتەدى تەنها بەئازار دانى جەستە نەبێ ئەویش بەخوا پەرستى وزوهد سۆفىگەریەتى ووەستانى ئارەزوە جەستەییەکان ,بەلاى مانیەوە ئازاد کردنى رووحە لەبەندى جەستە ئەوکات دەتوانێ بۆلاى خودا بەرز بێتەوە هەروەها مانى دەلێت جەستەو روح ماوەیەکى زۆر پیکەوەن بۆیە توشى نەزانى بوون وجەستەوئارەزوەکان رێگرى لەرووح دەکەن بۆ رزگار بوون بۆیە پیویستى بەدلسۆزیک هەیە وەک (کورى خوا یا یەسوع ) رزگارى بکات ,مانى هانى خەلکى دەدا کە گۆشت نەخۆن خۆیان رەبەن کەن ئەوەى لە بوزیەت وەرگرتوە.بەلاى ئاینى مانیەوە گوناهو تاوان بە ٣ هۆکار ئەنجام دەدرێ دڵ واتە نیەت, دەم واتە قسە ,دەست واتە کردار بەکورتى گۆشت نەخورێ ,چێندراو نەدورێتەوە ,شەراب نەخوریتەوە .ئاینى مانیەکان بەهۆى کاریگەرى ئاینەکانى تر لەسەریان ٣ شتى لەزەردەشتەوە وەرگرتبوو:
• مۆرکردن یا داخستنى دەم واتە خۆراگرى لە بەکارهێنانى قسەى خراپ.
• مۆرکردن یا گرتنەوەى دەست واتە بەکار نەهێنانى بۆ کارى نەشیاو.
• مۆرکردنى دڵ واتە راگرتنى دڵ وبەکارنەهێنانى بۆ بیرۆکەى خراپ .
ئاینى مانى چینى پیاوە ئاینیەکانى کردبوو بەپێنج چینەوە, ١٢ لەوانە فریشتەکان کەبەجێنشینى مانى دەژمێردران, قەشەکان ٣٦٠ کەس بوون ,هەلبژێردراوەکان ئەوانەبوون ئەرکى بلاوکردنەوەى ئاینەکەیان لەسەر شان بوو,ملکەچەکان لەهەمو چینەکانى تر زیاتر بوون .گرنگترین سەرچاوە نوسینەکانى ئارثەر کریستنسنە سەبارە بەمێژووى کۆنى ئێران وئەدەب وکەلتورەکەیان دەڵێت ” مانى کتێبێکى پیرۆزى هەبوە بەناوى شاپورغان” بیرونیش لە کتێبى پاشماوەکۆنەکان باسى کردووە, مانى دەلێت ” حیکمەت و کردارى باش پێغەمبەرانى خودا دایدەهێنن ولەماوەیەک بۆماوەیەکى تر چون لەهیند لەسەردەستى بودا و زەردەشت لە وولاتى فارس وبۆ رۆژئاواش لەسەردەستى عیسا ومن نێردراوى خودا لەسەر زەوى بابل .
خواپەرستى و بیرو باوەر لاى مانیەکان:
باوەڕدارانى ئاینى مانى بەگشتى ١٠کردار نەکەن واتە(عوشر) وپێویست بوو بەردەوام نوێژ بکەن(رؤژى چوار نوێژیان کردووە و وەک ئیسلام بەئاوێکى پاک و لەبەر رۆیشتو دەستنوێژ بگرن گەر لە شوێنێک ئاو نەبوو دەتوانن بەخۆل تەیموم بکەن ) , ڕۆژوبگرن (ڕۆژوەکەیان ٧ ڕۆژ بووە لە مانگێکدا), زەکات بدەن و بت پەرستى نەکەن چۆن لە ئاینى ئیسلام دا هاتوە لە ئایەتێکى سورەتى الحج” فاجتنبوا الرجس من الأوثان”
مانى ئەوەشى ئاشکراکردووە دواى ئەو پێغەرێکى تر خودا دەینرێ بۆگەل بەلام عیسى پێشبینى ئەوەى کرد پێغەرمبەرێک دیت ناوى ئەحمەدەلاى مانیەکان خواردنەوەى عەرەق وشەراب یاساغ کرابوو بەلام لاى ئیسلام بەهەنگاو یاساغ کراوە وەک لەئایەتى ٩٠ى مائدە هاتووە” يا أيها الذين آمنوا إنما الخمر والميسر والأنصاب والأزلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه لعلكم تفلحون”سەبارەت بە مەسیحیش گوتویەتى لەخاچ نەدراوە چونکە سروشتێکى روحانى بووە لە ئیسلامیش دەلێت مەسیح نەکوژراوەو نە لەخاچیش دراوەبۆیە لەئایەتێکى قورئانى پیرۆزدا هاتوە “وما قتلوه وما صلبوه ولكن شبه لهم وإن الذين اختلفوا فيه لفي شك منه ما لهم به من علم إلا اتباع الظن وما قتلوه يقينا النساء157″,هەروەها مانى چۆن پێغەمبەرمان (د.خ)سەرەتاى ئاشکرا بوونى ئاینى ئیسلام نامەى بۆ سەرکردەى وولاتان و ئیمپراتۆرەکان ناردووە کە باوەڕى پێ بهێنن کەپیغەمبەرو نیردراوى خوای ئەویش بەهەمان شێوە نامەى ناردووە .
مانیەکان زۆر شت لایان یاساغ بووە کە هاندەرى ئارەزوە جەستەیی وهەستیەکان بوبێ,بەهۆى ئەوەى گۆشت لاى ئەوان لە شەیتان پەیدا دەبێ بۆیە لایان یاساغ بووە بخورێ زیاتر پشتیان بە میوە بەستوە بەتایبەت کالەک , زەیت لایان باش بووە وشەرابەکەیان هەموى لە میوە بووە ,هەروەها ئەوەشى فەرزکردبوو کە نابێ ئاو زۆر بخورێتەوە چونکە مادەیەکى جەستەییە هەروەها کوشتنى ئاژەلى قەدەغە کردبوو لەگەل بڕینەوەى دارودرەخت ,هەروەها ژنهینان و کارى سێکسى بەلایانەوە کارێکى خراپ بووە ومنال بوون کاریکى باش نەبووە موجتاباکان ئەوان بوون ئەو راسپاردانەیان جێبەجێ دەکرد بەلام گوێگرەکان کاریان ئەوەبوو موجتابکان خواردن بدەن و نەهێلن ئەوکارانە بکەن یەکێک لەووتەکانیان کاتى نانێک دەخۆیت دەلێن نەتۆم دوریوەتەوە نەهاریومى نەشیلاومى نەتۆشم سوورکردۆتەوەبەلکو یەکیکى تر ئەمانەى ئەنجامداوە.
تەنها جیاوازیەک لە نێوان ئاینى ئیسلام و مانەویەت ئەوەی ئیسلام بە زەبرى شمشێر وداگیرکارى خەلکىان موسلمان کردووە مانیەکان بەبێ زەبرو زەنگ و بەقسەکردن ورەفتار هەولیان داوە خەلک بۆ خۆیان راکێشن پێشم وایە بۆیە ئەو ئاینە گەشەى نەکرد و پۆکاوەتەوە, ئارثەر کریستنسن لەوبارەیەوە دەلێت” هۆکارى نەمان لەناوچونى ئاینى مانى دەگەرێتەوە بۆ هۆکارى سیاسى وشەڕ لەرۆژئاوا بۆیە بەرەو نەمان چووبەهۆى ئەوەى پیاوەئاینیەکانى مانى نەیانتوانى چەند وچون بەربەرەکانێى زانا لاهوتیە راهێنراوەکان بکەن ,لە رۆژهەلاتیش بەهۆى پەیدا بونى ئاینى ئیسلامەوە و لە رۆژهەلاتى دووریش بەهۆى جیاوازى بیرو بۆچونیان لەگەل بودیەکان وکۆنفۆشیەکانەوە بووە .
مێژوو نوسان لەسەر ئەوە کۆکن کە زمانى دایک لاى مانى زمانى ئارامى سریانى بووە خاوەنى ٧ کتێبە یەکیان بەناوى ئینغلیۆن (ئینجیل)ە کە ٢٢ بەندە ودواتر بەشێکى ترى بۆ زیاد کراوە بەناوى کنز الحیات و یەکى تریان ناوى شاپورکانەو کتاب الاسرارو جواهر الاحیاوکتێبى شەیتان و کلافیا وبراگماتیا
چۆن ئیدیعاى پێغەمبرایەتى کرد:
لەتەمەنى ٢٤ ساڵیدا ئیدیعاى پێغەمبەرایەتى خۆى ئاشکرا کرد بەوەى فریشتەیەک لەلایەن خوداوە هاتۆتە لاى بەناوى قەرین چۆن لاى پێغمبەرى خۆمان ناوى جوبرائیل بووە ,پێى راگەیاندوە کە خودا تۆى هەلبژاردوە ودەبیتە دوا پێغەمبەر چونکە لەڕی لادەران ئاینەکانى وەک مەسیح و زەردشت و بوزدایان بەلارێدا بردووە شیوازێکى ئیلاهى بەخۆى بەخشیوە بۆ ڕیگاى راست پێشاندانى خەلک ,مانى ئیدیعاى ئەوەى کرد ووتى ” من مانیم پیغەمبەرى خواى راستیم لەسەر خاکى بابل وتا خەلک بانگەواز بکەم بۆ ئاینەکەى خودا.
لەناوچونى مانى
دواى ئەوەى ئەو ئاینە لە زۆر شوێن بڵاو بۆوە لە نێوان سالەکانى ٢٧٤ – ٢٧٧ى زاینى مانى لە سێدارە درا بەدەرگاى جندیشابور لە ئەهواز بە بریارى ئیمپراتۆرى فارسى بەهرامى کورى شاپور هۆکارەکەشى سیاسى بوو دواى ئەوەى کە زانرا بابل دەبێتە سەنتەرێکى ئاینى جیهانى هەروەها پیاوە ئاینیەکانى زەردەشت زۆریان لێ دەخوێند چونکە ئیمپراتۆ باوەرى بە زەردەشتیەت هێنابوو ,دواى لە سێدارە دانى هەر چوار پەلى بڕدرا لاشەکەى سوتێنرا بەلام مانیەکان پێیان وابوو کە چۆن عیسا هەلکێشراوە بۆ ئاسمان ئەویش بەهەمان شێوە بۆیە لەمانگى نیسان دا ٣٠ رۆژ بە رۆژوو دەبون .
لە کۆتاییدا وێک چونێک هەیە لەنێوان ئاینى ئیسلام و پێ دەچێ زۆر شتیان لە ئاینى مانیەوە وەرگرتبێ وەک نوێژکردن و رؤژوو گرتن و زەکات و دوورکەوتنەوە لە خمر ومیسر و انصاب و چۆن درۆ و نیفاق لاى ئیسلام بەگوناه ژمێردراوە لاى ئەوانیش بەهەمان شێوە, مانیەکان پەرستگایەکیان هەبووە پێى گوتراوە خانەقا و بەخانەقاى سەردەمى ئیسلام چووە, مانى ئیدیعاى ئەوەى دەکرد کە چەند جار فریشتەى بینیوە کە ناوى قەرین بووە لاى پێغەرى خودا(د.خ) ناوى جوبرائیل بووە تا کۆتایی سروش هاتووە بۆ لاى .
