لوقمان مصطفی: لە یەکی ئایاردا هەمان یاسای کار.!

لوقمان مستەفا سالح

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

یەکی ئایار ڕۆژی جیهانی چینی کرێکاران، بیرهێنه‌ره‌وه‌ی مێژوی خه‌باتی چینی کرێکاره‌ له‌سه‌رتاسه‌ری جیهاندا. ڕۆژی یه‌کی ئایار وه‌ک ڕۆژێک بۆ چینی کرێکار له ‌میژوودا په‌یوه‌سته‌ به‌ خه‌باتی کرێکارانەوه‌ بۆ دیاریکردنی کاری ڕۆژ به‌ ( 8 )هه‌شت کاتژمێر کار، ئه‌م ڕۆژه‌ لەسەدەی نۆزدە‌‌وه‌ له‌ ئه‌مریکا له‌ په‌یوه‌ند به‌و خه‌باتەوەکراوه‌ به‌ ڕۆژی پشوو، تێکۆشان بۆ دیاریکردنی ڕۆژکار به‌ هه‌شت سه‌عات له‌ ساڵی 1860ەوه‌ له‌ ئه‌مریکا ده‌ستی پێکردووه‌. له‌ ساڵی 1884دا فیدراسیۆنی سه‌ندیکا‌و یه‌کێتیه‌ کرێکاریه‌ ڕیکخراوه‌کان له‌ ویلایەتە یه‌گرتووه‌کان‌‌ و ووڵاتی که‌نه‌دا‌ له ‌ساڵی 1881 ەوە پێکهاتووه‌‌ بڕیارێکی ده‌رکرد که‌ له‌ به‌شێکیدا‌ ده‌ڵێت:” له‌ یه‌کی ئایاری 1886 به‌دوواوه‌ ده‌بێ هه‌شت سه‌عات کار ڕۆژکاری یاسایی پێکبهێنێت، بۆ ئەم مەبەستە بانگه‌وازی هه‌موو ڕێکخراوه‌ کرێکاریه‌کانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ ده‌که‌ین که‌ یاساکان به‌ جۆرێک ئاراسته‌ بکه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌م بڕیاره‌دا بێته‌وه‌”. هەر ساڵی پاش ئه‌وه‌ش هه‌مان فیدراسیۆن به‌یانێکی بڵاوکرده‌وه‌‌ و ته‌ئکیدی کرده‌وه‌ که‌ سیسته‌می هه‌شت سه‌عات کار ده‌بێ له 1ی ئایاری 1886ەوە بخرێته‌ کاره‌وه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا له‌ ئه‌مریکا کرێکاران ناچار ده‌کران 10 و 12 و ته‌نانه‌ت 14 سه‌عات کار بکه‌ن.
بەڵام،، مەخابن چینی کرێکاران لە عیراق و هەرێمی کوردستان نەک هەشت کاتژمێر کاریان بۆ بەرجەستە نەکراوە بەڵکو ژیان و گوزەرانیان لەو پەری بەشمەینەتیدایە بە هۆی نارێک خراوەیی ریزەکانیان لەلایەک و دەست وەردانە ناو ریزەکانیان لە لایەن لایەنەسیاسیەکان لەلایەکی ترەوە ، بە شیوەیەک پەرتەوازەی کردون کە نەتوانن وەک پێوەست لە ساڵرۆژی ١ی ئایاردا داخوازیەکانیان بخەنەرو. (هەر بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندان و ڕێكخراوی ئاشتی و ئازادی، ڕاپۆرتی ڕەوشی بێكاری لە عێراق و هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە. كە تیایدا ڕێژەی بێكاری لە چاو ساڵی رابردوودا بەرزتر بووەتەوە.ڕاپۆرتەكە لەلایەن تیمەكانی چاودێری ئەو ڕێكخراوە ئامادە كراوە بە پشت بە ستن بە داتا و ئاماری هەرێم و وەزارەتی پلاندانانی هەرێمی كوردستان، بە پێی داتاكانی نێو ڕاپۆرتەكە ڕێژەی بێكاری زۆر بەرز بووەتەوە.بەرپرسی رێكخەری پرۆژەكان لە رێكخراوی ئاشتی و ئازادی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند ساڵی 2014 ڕێژەی بێكاری لەسەدا 6.53 بووە، لە ساڵی 2015 ئەو ڕێژەیە بەرز بووەتەوە بۆ 13.53، ساڵی 2016ش بۆ لە سەدا 16.6 بەرز بووەتەوە، لە چوار مانگی یەكەمی ساڵی 2017شدا ڕێژەی بێكاری لە سەدا 20ی تێپەڕ كردووە. لەگەڵ هەمو ئەم نەهامەتیانەی کەبەرۆکی کرێکارانی گرتوە کار بە یاسایەکیش دەکرێت کە سەردەمەکەی بەسەر چوەو ئێکس پایەر بونی لە مێژە راگەیەنراوە .
یاسای کار، یەکێكە لەو مەسەلە گرنگانەی کۆمەڵگای کوردستان کە لە هەردوو لایەنی کرێکارو خاوەنکار بوەتە جێگای قسەوباس‌. ئەو ئاڵوگۆڕانەی کە لەماوەی چەند ساڵی رابرودا بەسەر ژیانی ئابوری‌ کوردستاندا هاتوە، ناتوانێ بەوجۆرەی تائێستای درێژەبکێشێ‌. دیارە هەتاکو ئێستا یاسای کاری رژێمی بەعس‌ یاسای ژمارە 71ی ساڵی 1987 کە لە هەلومەرجێکی ئابوری‌و کۆمەڵایەتی تەواو جیاوازدا نوسراوە، بەشێوەی فەرمی وەکو یاسای کار لە کوردستان کاری پێکراوە، لەگەڵ ئەوەی دەستکاریەکی کەمی کراوە کە بەهیچ شێوەیەک گۆرانکاری جەوهەری درووست نەکردووە، کە جێی ئاماژەپێکردنبێت،هەتا پەرلەمان لەکار نەخرابوو چەندین پێشنیار کرابو بۆ هەموارکردنەوەی یاساکە یاخود دەرکردنی یاسای کار کەمۆرکی هەرێمی کوردستانی پێوەبێت بەڵام بەهۆی کێشەو ئاڵۆزیەکانی نێو پەڕلەمانەوە تائێستا نەچۆتە بواری جێبەجێ کردنەوە.
یاسای ژمارە 71ی ساڵی 1987 کە واژووی سەددام حسێنی دیکتاتۆری لەناوچوی لەسەرە تا ئێستاش هەر لە کاردایە. تا ئێستاش پەیوەندیەکانی کار لە نێوان خاوەنکارو و کرێکاردا لەسەر بنەمای ئەو یاسایە ڕێکدەخرێت. ئەو یاسایە کە هیچ نیە بەیانی کۆیلەکردنی بێ پەردەی کرێکار بۆ سەرمایەدارنەبێ، یەکێک لە ئاشکراترین لایەنەکانی پێ شێلکردنی مافی بنەڕەتی کرێکارانە.
بە پێی بەندی 136ی ئەو یاسایە کرێکاران تەنها لە حاڵەتێکدا مافی ڕاگرتنی کاریان هەیە، کە خاوەنکار یانخاوەن کارکان پاش سێ ڕۆژ لە دەرچونی بڕیاری دەستەی کێشەکانی کار لە دادگای پێداچوونەوە، سەرپێچی بکەن و بڕیارەکە جێ بەجێ نەکەن.
لەو حاڵەتەشدا پێویستە کرێکاران دەستبەجێ پاش بڕیاردانیان لەسەر ڕاگرتی کار وەزیری کار و سەرۆکی یەکێتی سەندیکاکانی کرێکاران لە بڕیارەکەیان ئاگادار بکەنەوە، هەروەها هۆکارەکانی دەستبردنیان بۆ ئەو کارە، ئەو ڕێوشوێنەی گرتوویانەتە بەر بۆ پاریزگاری لە شوێنکارەکەیان و ئامرازو کەرەستەکانی کار و نەزمی گشتی بە ئاگاداری ئەو لایەنانە بگەیەنن.
ئەمە لە کاتێکدایە کە سیستەمی سیاسی عیراق گۆرانی ریشەیی بەسەردا هاتوە لە سەرجەم بوارەکانی ئابوری ، سیاسی ، کۆمەڵایەتی ، بێگومان هەرێمی کوردستانیش بەدەر نیە لەو گۆرانە ، کارکردن بە یاسایەکی واسوواو تەنها بارگرانیە بەسەرشانی چینی کرێکارەوە .
دەبوو هەر لەگەڵ دەست بەکاربونیوە پەرلەمانی کوردستان لە کارنامەی کارەکانی خۆیدا دەست بکات بە هەموارکردنی یاسای ژمارە 71 ی ساڵی 1987، وە یاسایەک دەربکات کە شایستە بێت بە ژیان و گوزەرانی کرێکاران، یاساکە بە شێوەیەک بێت سەرجەم داخوازیە رەواکانی کرێکاران لە خۆ بگرێت، هەروەک دەر دەکەوێت کە گەشەونموکردنی ئابوری سەرمایەدای لە هەرێمی کوردستان، چینێکی کرێکاری فراوانی دروستکردوە کە تاکە سەرچاوەی دابینکردنی ژیانی فرۆشتنی هێزی کارەکەیەتی. رێکخستنی ئەو هەلومەرجەی کە چینی کرێکاری کوردستان کاری تێدا دەکەن‌و دیاریکردنی ئەو یاساو بڕیارانەی کە زاڵن بەسەر هەلومەرجی کاری کرێکاراندا یەکێکە لە گرنگترین پێداویستیەکانی درێژەدان بە ژیان‌و مانەوەی کرێکارو بە دابینکردنی گوزەرانی خۆی‌و خێزانەکەی.
ئەو بێ یاساییەی تائێستا بەسەر کارو ژیانی کرێکاراندا زاڵ بووە، نەك هەر لەگەڵ چاوەڕوانیەکانی کرێکارانی کوردستاندا نایەتەوە بەبەراورد بەو گەشە سەرسوڕهێنەرەی ئابوری بۆرژوازی‌و کەڵەکەی سەرمایە، بەڵکو مەترسی جدی هەیە بۆسەر ژیان‌و گوزەرانی چینی کرێکار لە کوردستان‌.
پێوەستە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاوری تەواو لە ژێرخانی ئابوری کوردستان لە بوارەکانی (پیشەسازی، کشتوکال،تەکنەلۆژیا و… هتد) بداتەوە و بەو مەبەستەی رزگارکردنی گەلانی کوردستانە لەبەر خۆری و بنیاتنانی کۆمەلگەیەکی بەرهەم هێنەر ، هەروەها دابین کردن و مسۆگەر کردنی کارە بۆ کرێکاران و بێکاران ، ئەمە جگە لەوەی کە بناغەیەکی لە دارمان نەهاتوە بۆ سەربەخۆبونی کوردستان دەبێتە سامانێکی جێگیر بۆ وەلاتێکی سەقام گیرو ئارام .