نەوزادى موهەندیس: چۆن پڕۆسەى وەبەرهێنان لە کوردستاندا ببوژێنینەوە؟

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

سەرجەم وڵاتان بەگەورە و بچوکیانەوە، بەدەوڵەمەند و هەژاریانەوە، لەسیستەمى حوکمڕانى تاکڕەویدا بێت یان دیموکراسیدا بێت، گەر بیەوێت وڵات بەرەو پێشەوە بەرێت و دۆخى ئابورى و بازرگانى گەشەپێبدات و ئاستى ژیان و گوزەرانى هاوڵاتیانى بەرزبکاتەوە و خۆشگوزەرانیان بۆ دابینبکات، گەر بیەوێت دیاردە زیانبەخش و کوشندەکانى ناو کۆمەڵگا کەمبکاتەوە یان بنەبڕیان بکات لە هەژارى و دواکەوتویى و بێکارى وڕێژەى تاوان و تێکدانى ئاشتى کۆمەڵایەتى و هەڵاوسان و… هتد. ئەوا پێویستە هەوڵبدات لە پاڵ داهات و بودجەى گشتى وڵاتدا بگەڕێت بەدواى هێنانە ناوەوەى سەرمایەى بیانى بۆ ناو وڵات بۆ ئەوەى ببێتە پاڵپشت و تەواوکار و هاوکارى حکومەت و دەسەڵاتە نیشتیمانیەکان، چونکە لەدونیاى سەردەمدا هیچ دەسەڵات و حوکمڕانیەک بەتەنها و بێ هاوکارى و یارمەتى سەرمایەى دەرەکى و وەبەرهێنان ناتوانێت ڕابگات بە دابینکردنى هەموو پێداویستیەکانى وڵات و هاوڵاتیانیدا و ناتوانێت تەواوى سێکتەر و بوارەکانى ژیان و پێشکەوتن و گەشەکردنى وڵات فەراهەم بکات، هەربۆیە پێویستى بەیارمەتى و کۆمەکى دەرەکى دەبێت و ئەم کارەش هیچ نەنگى و کەموکورتى نیە و وڵاتانى پێشکەوتوو و زلهێزیش پەنایان بۆ بردوە، نمونەى وڵاتانیش زۆرن لەو بوارەدا هەر لە زلهێزەکانەوە وەک ئەمریکا و ڕوسیا و ئەڵمانیا و فەڕەنسا و بەریتانیاو… هتد . تادەگاتە وڵاتە گەشەسەندوەکانى وەکو هندستان و چین و وڵاتانى کیشوەرى ئەمریکاى لاتین و ئاسیا و ئەفریقیا و… هتد.
لەلایەک وەک پڕۆسەى وەبەرهێنان و ڕاکێشان و هێنانەناوەوەى سەرمایەى دەرەکى لە ڕێگەى جێبەجێکردنى پڕۆژە ستراتیژیەکانەوە کە پێویستیان بەسەرمایەى گەورە هەیە لەگشت بوارەکانى کشتوکاڵو پیشەسازى و نەوت و گەشتوگوزارى و نیشتەجێبوون و… هتد. ئەوە بە کارئاسانیکردن دەبێت بۆ خاوەن سەرمایە و کۆمپانیاکان لەڕێگەى:
1- دابینکردنى کەشوهەوایەکى سیاسى و ئابورى جێگیر لەوڵاتدا چونکە بەبێ ئەم دۆخە هیچ سەرمایە و سەرمایەدارێک بوێرى ئەوە نەکات کە مەترسى بخاتە سەر داهات و سەرمایەکەى وەک دەڵێن (سەرمایە ترسنۆکە) بۆیە پێویستە وڵات و دۆخى سیاسى جێگیر بێت و دووربێت لە شەڕ و جەنگ و ململانێکان، ئەوەتا دەبینین هەر وڵاتێک کە شەڕ و جەنگ و ناکۆکى دەرەکى یان ناوخۆیى تیادا بێت سەرمایە ڕووى تێناکات و بگرە بەجێشیدەهێڵێت.
2- هاندان و کارئاسنیکردنە بۆ سەرمایەدار و کۆمپانیاکان بەوەى کە یاسا و ڕێساى گونجاو و مۆدێرنیان بۆ دەربکات و زەوى و خزمەتگوزارى پڕۆژەکانى بۆ دابین بکات ئەگەر بەنرخى ڕەمزیش بێت ولەباجى گومرکى و ڕسومات بیانبەخشێت و لەهێنانە ناوەوەى ئامێر و کەل و پەلەکانیاندا هاوکار و کارئاسانیان بۆ بکات. دەکرێت کوردستان سوود لە ئەزموونى سەرکەوتووى وڵاتانى ناوچەکە و جدونیا وەربگرێت لەو بوارەدا بە گونجاندنیان لەگەڵ هەرلومەرجى کوردستاندا.
3- لەکۆتایى پڕۆژەکانیشدا لەڕێگەى ڕێکەوتن و تێگەیشتنى هەردوولاوە دەتوانرێتکە خاوەندارێتى پڕۆژەکان بگەڕێتەوە بۆ حکومەت دواى تەواوبونى ماوەى کەڵک وەرگرتنى پڕۆژەکە لەلایەن وەبەرهێنەکەوە لەڕێگەى (موساتەحەوە) بێت یان دیاریکردنى چەند ساڵێک لەداهات و قازانجى پڕۆژەکە یان پێدانى ئیمتیازاتى تر.
بەم شێوەیە دەکرێت هانى وەبەرهێنەرەکان بدرێت و کار و پڕۆژەى گەورە و ستراتیژى جێبەجێبکەن و وڵات و ئابورى وڵاتیش گەشە پێبدەن.
لەلایەکى تریشەوە پێویستە حکومەتەکان و دەسەڵاتە نیشتیمانیەکانیش بۆخۆیان لە بودجەى گشتى وڵات بەشێکى زۆرى داهاتەکانیان تەرخان بکەن بۆ پڕۆسەى بونیاتنانەوە و بوژاندنەوەى سەرجەم کەرتەکانى ژیان و هەوڵى دروستکردن و پتەوکردنى ژێرخانى ئابورى وڵات بدەن و بتوانن زۆرترین ئەو پڕۆژانە جێبەجێبکەن کە پێویستیان بەسەرمایەى زۆر گەورە نیە و لەتواناى حکومەتەکان خۆیاندایە. بۆ ئەم کارەش پێویستە حکومەت پلانى زانستى و کردارەکى خۆى هەبێت و بە شێوەیەکى یەکسان و دادپەروەرانە پڕۆژەکان لە تەواوى ناوچە جیاوازەکانى وڵاتدا جێبەجێبکات دوور لە ئینتیماى حیزبایەتى و بەسیاسەتکردنى ئەو بوارە و لەسەر پێداویستى و تایبەتمەندى ناوچەکانیش پڕۆژەکان جێبەجێکات لەڕووى بوونى کەرەسە خاوەکان و هەرزانى دەستى کار و بوونى شارەزاو پسۆڕ لەناوچەکاندا. ئەم جۆرە لە پڕۆسەى ئاوەدانکردنەوە ناودەبرێت بە (بەڵێندەرایەتى) و حکومەت لەڕێگەى کۆمپانیا و بەڵێندەرە ناوخۆیى و دەرەکەیەکانەوە و بە پارە و بودجەى خۆى پڕۆژەکان جێبەجێدەکات بە ڕێژەیەکى دیاریکراو لە قازانج و دواتریش کۆى پڕۆژەکە دەبێتە موڵکى حکومەت و خاوەندارێتیەکەى بۆ حکومەت دەگەڕێتەوە.
لەم پێناوەشدا هەردوو کەرتى وەبەرهێنان و بەڵێندەرایەتیش پێویستە هاوکار و کارئاسانى تەواویان بۆبکرێت لەلایەن حکومەتەکانەوە و هەردوو وەبەرهێن و بەڵێندەرانیش بە هاوکار و تەواوکەرى خۆى بزانێت نەک نەیار و ناحەز، هەربۆیە چۆن حکومەتەکان دەبێت لەبونى پڕۆژەکاندا قازانج بکەن بە پێشکەوتن و بوژاندنەوەو وگەشەى ئابورى و ژێرخانى خۆى ئاوهاش دەبێت وەبەرهێن و بەڵێندەرەکانیش قازانج بکەن. هەردووکلایان بریتین لە دوو جەمسەرى تەواوکەرى هاوکێشەى ئابورى و بوژاندنەوە و ئاوەدانکردنەوەى وڵات.
بۆیە پێویستە و ئەرکى حکومەتى هەرێمى کوردستانە کە چیدى خۆى نەبەستێتەوە بە سیاسەتى ئابورى داخراو و مەرکەزى، بەڵکو هەوڵى کرانەوەى سەرجەم دەرگاکان بدات بەڕووى وەبەرهێنە ناوخۆیى و بیانیەکاندا و بتوانێت هەلومەرجى سیاسى گونجاو ولەبار دابینبکات بۆ هاندانیان بۆ هاتنەوە ناوەوەى وڵات، گەر وانەکات ئەوا ڕۆژ بەڕۆژ وڵات بەرەو دواکەوتویى و هەژارى و بێکارى و وێرانبوون هەنگاو دەنێت،ئەم پڕۆسەیەش بۆخۆى دوولایەنەیە و دەکرێت بەباش یان خراپ ڕەنگدانەوەى هەبێت بەسەر ئایندەى وڵاتدا، ئەم جۆرە پلان و پڕۆسە گەورانەش دەبێت دووربێت لەدیاردەى گەندەڵى و و شەراکەتکردن لەگەڵ کۆمپانیاکاندا و قۆرخکارى و پاوانکردنى تەواوى سێکتەرەکان لەلایەن دەسەڵاتدار و دەستڕۆیشتوەکانەوە و دەبێت لە وڵاتدا یاسا سەروەر بێت و ڕێگە بەهیچ کەس و گروپێک نەدرێت بۆ قازانجى خۆیان دەسەڵاتەکانیان وەگەڕ بخەن.و ببنە مەترسى بۆ سەر وەبەرهێن و بەڵێندەرەکانیش، کەبەداخەوە ئەم دیاردەیە لە هەرێمى کوردستاندا باوەو و زیانى گەورەى گەیاندوە بە پڕۆسەى ئاوەدانکردنەوەى وڵات و ترساندنى وەبەرهێنەکان و هەڵاتنیان لە کوردستان.
لێرەدا پرسیارێک خۆى دەسەپێنێت، کە ئایا لەماوەى ساڵانى ڕابووردوودا حکومەتى هەرێمى کوردستان پڕۆسەیەکى وەبەرهێنانى سەرکەوتووى ئەنجامداوە؟ ئایا بە ماناى وشە وەبەرهێنى ڕاستەقینە و بەهێز و خاوەن سەرمایەى گەورەمان لە دەرەوەو ناوەوەى کوردستان هێناوە؟ ئایا ئەو پڕۆژە بەناو وەبەرهێنانەى کە ئەنجامدراون لە ئاست خواست و ویستى هاوڵاتیاندا بوون؟ ئایا گەندەڵى و مەحسوبیەت ڕۆڵیان نەبوە لە پێدانى پڕۆژەکاندا؟ ئایا بەپێى پلانى پێشوەختە پڕۆژەکان دانراون لەناوچە جیاوازەکاندا؟ و دەیان پرسیارى تریش.
وەڵامى هەموانیان بەداخەوە نەخێرە، چونکە ئەنجامى ئەو پڕۆژانە لەگەڵ ئەو بودجە زەبەلاحەى ساڵانى نێوان 2008 -2014دا، نەتوانراوە کار و پڕۆژەى وەبەرهێنى گەورە لە هیچ کەرت و سێکتەرێکدا جێبەجێبکرێت کە ڕۆڵ و کاریگەرى گەورەیان هەبێت بۆ ئایندە.جگە لەهەندێک پڕۆژە کە بەپەنجەى دەستێک دەژمێردرێن.
حکومەت و دەسەڵاتدارەکان دەبێت شانبەشانى ئەم پڕۆسە ستراتیژى و گەورەیە تەواوى لایەنە پەیوەندیدارەکانى تریش گەشە پێبدات و پێشیان بخات لە کەرتى دارایى و بانکى و کارگێڕى و… هتد، چونکە ئاڵوگۆڕ و گواستنەوەى سەرمایە گەورەکان لەنێوان وڵاتاندا پێویستى بە سیستەمێکى بانکى و دارایى گەشەکردو و پێشکەوتوو هەیە نەک وەک ئەو سیستەمەى ئێستا لە کوردستاندا هەیە و پیادە دەکرێت.
لەکۆتایدا ڕێگەى گەشەکردن و ئاوەدانکردنەوە و پێشخستنى وڵات زۆر ڕوون و ئاشکرایە، گەر نیەتى ڕاستگۆیانە و ڕاستەقینە هەبێت بۆ جێبەجێکردن و سەرخستنى ،بەو هیوایەى ئاشتى و ئارامى لە وڵاتماندا بەرقەرار بێت و حکومەتیش بتوانێت بە ئەرک و کارەکانى خۆى هەڵبستێت و بتوانێت کۆمەڵگاى کوردەوارى لەهەموو ناوچەکاندا بەرەو پێش ببات و ببوژێنێتەوە و پڕۆسەى ئاوەدانکردنەوەش باڵبکێشێت بەسەر تەواوى جومگە و ئۆرگانەکانى ژیان و گوزەرانى هاوڵاتیاندا و وڵاتمان ببێتە نمونەیەکى گەشى ئاوەدانى و پێشکەوتن لەناوچەکەدا هەروەک وڵاتانى ترى دونیا و ناوچەکە کە چەندە بچوکن بەقەوارە و ژمارەى دانیشتوان بەڵام گەورە و کاریگەرن بەهۆى ئیدارە و ئاوەدانى و گەشەو پێشکەوتنە بێوێنەکانیانەوەلەڕووى ئابوریەوە ،وەکو وڵاتانى ئیمارات و سەنگافورا و مالیزیا و تایوان و تەنانەت یابانیش. بەهیواى ئەوەى ئەو ڕۆژانە نزیک بێت هەموان بەچاوى خۆمان کوردستانێکى ئاوەدان و پێشکەوتوو ببینین.