عەلی مەحمود: شاری سەردەشت قوربانیەكی دیكەی شەڕی كۆنەپەرستانە!

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ئەم بابەتە پێشكەشە بە مام عەلی ڕەحیمی پیاوە هەرە دڵسۆزەكەی دۆسیەی كیمایابارانكردنی شاری سەردەشت و هەموو ئازیزانی شاری سەردەشتم.
دوای 73 ڕۆژ لە كیمیابارانكردنی گوندی شێخ وەسانان لە بەرواری 16-4-1987, هێشتا بریندارەكانی ئەو دەڤەرە بە دەم ئازار و خۆشاردنەوەوەو زیندەبەچاڵكردن لەناو سەربازگە تاریك و نوتەكان دەیان ناڵاند, شارێكی دیكەی كوردستان كەوتە بەر شاڵاوی كیمیابارانكردن لە لایەن فڕۆكە جەنگییەكانی ئێراقەوە, ئەویش شاری سەردەشتی بناری قەندیل بوو, كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت مژدەی هاتنی هەڵەبجەی بە گوێی هەموو لایەك دا, وەلێ هێزە سیاسییە پاشكۆكانی ئێران كە ئەوكات هەمووو گرەویان لەسەری دەكرد, عەقڵیان لێوەرنەگرت , سەردەشت دەروازەی شار كیمیابارانكردنی لە لایەن بەعسەوە خستە سەر پشت, ئیتر بەعس لە كیمیابارانكردنی شاری پڕ دانیشتوان سڵی نەكردەوە, بە كۆمەڵكوژی لادێنشینەكان دڵی ئاوی ناخواردەوە ئیتر.
بریندارەكان ئەو شارە دەڵێن و دەگێڕنەوە دوای كیمیابارانكردنی شارەكەیان پێكەوە دەستیان دەگرت و ڕێیان دەكرد, چاوەكانیان بینایی لێ سەندرابووەوە, شار لە ناو گازباراندا بە بێ كەسی بە دیار تەرم و بریندار و كەلاوەكانییەوە دەیناڵاند, بوو بووە شاری مردووەكان, تابلۆیەك وێناكراوە پاش ژەهر بارانكردنیان تەنها لە خەیەڵادانی رۆمانووسەكاندا بووە.
لە ناو شاردا مرۆڤەكان و مانگاو مەڕو بزن و هەموو جۆرە ئاژەڵ و پەلەوەرێك پێكەوە بە مردوویی و مردارەوە بوویی كەوتبوون, بۆنی بۆ گەنی گازی كیمیاوی شارە هاوینە هەوارەكەی سەردەشتی داگرتبوو, وێرانەیی و چۆڵی و تەرم و بۆن و بەرامە دیمەنێكی ترسناكیان لەو شارە چۆڵ و كاولە درووست كردبوو, ترسناكی شەقام و كوچەو كۆڵانە چۆڵ و هۆڵەكانی پاش كیمیابارانەكە وێنای شاری زیندوخۆرەكانی نەخشاندبوو.
دەگێڕنەوە ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیان لە شوێن لێدانەكە بە مردوویی كەوتبوون, شار نیمچە وێران, نزیكەی چارەكی دانیشتووانی شاریش بریندار, ئەوی دیكەش ئاوارەی شارو شارۆچكەو لادێكان دەورو بەر ببوون.
مرۆڤە مردووەكان و ئاژەڵ و پەلەوەرە مردارەوە بووەكان نزیك بە مانگێك لە سەر شەقامەكان بە پاڵ یەكەوە راكشابوون و كەوتن و كەسێك نەبوو هەڵیان گرێتەوە, تارمایی مەرگ ئەو شارە وێرانەیی داگرتبوو, تاوانی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت زۆر لەوە گەورەترە لەوەی هەستی پێ دەكەین و گوێ بۆ حەكایەتەكانی دەگرین.
دوای كیمیابارانەكە تا نزیك 13 مانگ خەڵكەكەی لە ئاوارەییدا ژیان نایان وێرا بگەڕێنەوە ئەو مەرگەستانە , مەرگی دوایی كیمیابارانەكە ئازارەكەی زیاتر بوو لە مەرگی سەروبەندی كیمیابارانەكە , دانیشتووانەكەی تا شەڕی نەگریسی كۆنەپەرستانەی عێراق –ئێران بە كۆتا نەگەیشت هەموو چركە ساتەكانی ژیانیان لە دڵە ڕاوكێی مەرگێكی نوێدا دەژیان, ترسیان لە هاتنەوە بوو بۆ سەر زێدی باو باپیریان, ئەو ترسەی كە بەعس چاندی و شارێكی كرد بە دۆزەخستان بۆ دانیشتووانەكەی.
واز لە مردووەكانی كیمیابارانەكە نەهێنرا, تەنانەت دوای مردن و ناشتنیشیان لە گۆڕ دەردەهێنران و گیرفانەكانیان دەپشكنراو زێڕ و دراوی گیرفانیان دەردەهێنرا, شاری وێرانە بۆ دزەكانی رژێم كرا بە نێچیر, دزی و تاڵان لای جەنگاوەرانی ئاینی جیهادە.
حەمامچی شار مەحمود وسوش بە زۆر ناچار كرا شار بە جێ نەهێڵێت, بۆ ئەوەی لە گەرماوەكەی پیاوانی كۆماری ئیسلامی دزەكانی شەو خۆیان بشۆن, دوای یەك مانگ لە تاوانەكە شارێكی دەیان هەزاری تەنها 11 كەسی تێدا مابووەوە, ئەوانەیش بریتی بوون لە (( حەمامچی, مردو شۆر,….)). سەرەتا 67 مردوویان بۆ شار هێنایەوە, ئەو 11 كەسەی كە لە شار مابونەوە ناشتیانیان, گۆڕی 67 كەسیان هەڵكەند, قوربانیانی كیمیابارانەكە بەشێكیان خەڵكی لادێكان دەوروبەر بوون كە ئەو رۆژە بۆ ئەنجامدانی كارەكانیان هاتبوون بۆ شار .
حەسەن كەریمی خەڵكی شاری سەردەشت لە دادگایی فرانس ڤان ئانرات, بازرگانی چەكی كیمیاوی هۆڵەندی, كە بە تۆمەتی فرۆشتنی چەكی كیمیاوی لە هۆڵەندا دادگاییكرا, بەمشێوەیە حەكایەتی ئەو ڕۆژەی خۆی گێڕایەوە (( پاش ئەوەی چووە بۆ مهاباد بۆ چارەسەری بریندارییەكەی بە چەكی كیمیاوی لە ئەنجامی كیمیابارانكردنی شار, بە داواكاری و رێنیوێنی پزیشك دووشیكردووە, بەڵام بە دووشكردن یەكسەر بینایی لە دەست دەدات , خێزانەكەی سكی پڕ بووە , لە نێوان ژن و منداڵەكەی ناو سكی , كە لە ناو مانگ و ڕۆژی خۆی بووە, بە وتەی خۆی: پزیشك داوای لێمكرد یەكیان هەڵبژێرم لە نێوان هاوسەرەكەی و منداڵەكەی ناو سكی , كەچی دوایی هەردووكیانم لە دەست دا ,ئەو لە درێژەی وتەكانیدا وتی: لە خێزانی خۆم و براكەم 9 قوربانیمان هەیە بە چەكی كیمیاوی, ئەو وتی: كە ئێستاش قسە دەكەم شتێك لە دەممەوە دەرەچێتە دەرەوە, بۆیە شەرمە كەم لەگەڵ خەڵكدا گفتوگۆی نزیك و ڕاستەوخۆ بكەم (( پەرتووكی ڤان ئانرات (بارزرگانی مەرگ ) – نووسین و كۆكردنەوەی :عەلی مەحموود محەمەد).

بۆ سەردەشت هەڵبژێردرا؟
مێژووی نوێی كورد بریتیە لە كۆمەڵێك تاوانی گەورە, لە ناو ئەوانە بڕێكیان خودی لایەنە سیاسیەكانی بەرپرسن لە خۆشكردنی زەمینەی ئەنجامدانی, بۆیە ێویستە بە چاوی ڕەخنەگرانەو بە بوێرییەكی سەربەخۆیانە و ڕاستگۆیانەوە لێكۆڵینەوەیان لیەسەر بكەین بۆ ئەوەی بگەینە ئەنجامی ڕاستییەكان و دیاریكردنی هۆكارەكان, لە گەیشتن بە ڕاستییەكانیشەوە بگەینە نووسینەوەی واقعی كارەسات و تاوانەكان, ژیاندنەوەی ڕابردوو, پشكنینی ڕابردوو بۆ ئەوە نییە هەر لە ڕابردوودا بژێین و لێی دەرنەچین , بەڵكە بۆ ئەوەیە نەبردرێینەوە بۆ هەمان مەرگەسات و رێگا لە دووبارەكردنەوەی بگرین, هەرچەندە بەردەوام لەم مەرگەسات و نوشستییەوە بەرەو ئەومەرگەسات و نوشیستی دەمان بەن, هاوكات مێژوو لە درۆ ڕزگار بكەین, ئەو مێژووەی هەمیشە دەسەڵاتداران و هەژمونگەرایان لە بەرژەوەندی خۆیان دەینووسنەوە.
با لە زمانی شایەد حاڵەكانەوە بزانین هۆكاری كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت و لەو چركە ساتەیا چی بوو؟, بۆچی عێراق شاری سەردەشت و خەڵكە سڤیلەكەی كردە نیشانەی خۆی لەو كات و زەمەندا ؟؟ , با بزانین لەم بارەیەوە چی وتراوە :(( له‌ پاش روودانی ئه‌و كاره‌ساته‌ و رۆژێك دواتر له‌ نێو خه‌ڵكی شاردا بڵاوبۆوه‌، كه‌ به‌ره‌ی كوردستانی (باشووری كوردستان) له‌ شوێنێكی شاری سه‌رده‌شت كۆبوونه‌وه‌یان كردووه‌ و رێژیمی عێراق له‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌ ئاگادار بوون. به‌ واتایه‌كی دیكه‌، ئه‌وكات باسی ئه‌وه‌ ده‌كرا، كه‌ كه‌سانی ئاگادار و ته‌نانه‌ت به‌شدار له‌ كۆبوونه‌وه‌ی به‌ره‌ی كوردستانی، وه‌ك سیخوڕ به‌رپرسانی عێڕاقیان له‌ شوێن و كاتی كۆبوونه‌وه‌ ئاگادار كردۆته‌وه‌. شایانی باسه‌، كه‌ هیچ كام له‌ به‌رپرسی حیزب و رێكخراوه‌ سیاسییه‌كانی باشووری كوردستان باسیان له‌ دروستی و ناڕاستی ئه‌و هه‌واڵه‌ نه‌كردۆته‌وه‌ و ته‌نانه‌ت له‌ راگه‌یاندنی فه‌رمی خۆیاندا زۆر به‌ كه‌می باسی ئه‌و كاره‌ساته‌ ده‌كه‌ن.- 22 ساڵه‌ی یادی كاره‌ساتی بۆمبارانكرانی شاری سه‌رده‌شت به‌ بۆمبی شیمیایی -ئا: عه‌زیز شێخانی ))” لەوكاتە بەرەی كوردستانی پێك نەهاتبوو, دواتر هەندێ لایەنی بەرەی كوردستانی دژ بە شەڕی هاوبەشی ئێران پێشمەرگە بوون دژ بە سوپای عێراق”.
بەڵام لێكۆڵەری بە ناو بانگی هۆڵەندی یۆست هلتەرمان كە توێژینەوەیەكی وردی لەم بارەیەوە كردووە”هەرچەندە لێرەو لەوێ لە نوسینەكەیدا كەوتۆتە ناو هەڵەوە ” لە بارەی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت و هۆكارەكەی دەڵێت ((سەردەشت كە شارۆچكەیەكی كورد نشینی سەر سنوور و نزیكی بەرەبوو (مەبەست بەرەی شەڕی عێراق ئێرانە) , بوو بووە داڵدە و پەناگای گوندنشینە ئاوارەكان و سەربازگەی هێزەكانی ئێران, كە وەك ناوچەیەكی پشتی بەرە بەكاریان دەهێنا, پێشتر سەردەشت گەلێ جار بە فڕۆكە بۆردمان كرابوو چەند ڕۆژێك پێش هیرشە كیمیاویەكەش , هێزەكانی ئێران و عێراق كەوتبوونە شەڕەوە لە نزیك چیای مامەندە و پاشان لە هێڵەكانی بەرەدا, یەكەمجار ئێرانییەكان بە یارمەتی پێشمەرگەكانی ینك , بەر لە هێرشێكی عێراق بگرن و بیانشكێنن, بەڵام وەك حەمەی حەمە سەعید ,كە بەشداربوویەكی ینك بوو لەو شەڕانەدا (چاوپێكەوتنێكی ساڵی2002دا) دەیگێڕێتەوە كە هێزەكانی عێراق خۆیان كۆكردەوە و جارێكیتر هێرشیان كردەوە و كۆنترۆڵی تەواوی ناوچەكەیان كرد, ئا لەم كاتەدا بووكە عێراق بە كیمیاوی پەلاماری شارۆچكەكەیدا. گەلێ شایەتحاڵ لە سەردەشتدا دەگێڕنەوە كە فڕۆكەكانی عێراق چەندین بۆمبی كیمیاییان خستووەتە خوارەوە و پاشان بۆ ماوەی بیست دەقیقە بە ئاسمانی ناوچەكەدا سوڕاونەتەوە, پێش ئەوەی لە ئاسۆدا لە چاو ونبن – كارێكی ژەهراوی-یۆست هلتەرمان، وەرگێڕانی محەمەد حەمە ساڵەح تۆفیق-كۆمپانیای ئاوێنە- ل112)) .
لەم دوو شایەدییەدا ئەوەی زیاتر لە ڕاستییەوە نزیكە و بە بەڵگە لێكۆڵینەوەی لە سەر كردووە , بۆ چونەكەی یۆست هیلتەرمانە, بوونی شەڕی هاوبەشی ئێران-یەكێتی لە ناوچەی مامەندەی قەڵادزێ بە سەرچاوەی ئەو هێرشە كیمیاوییەیە بۆ سەر شارەكە دەزانێت !!.
خەڵكی شارەكە لە كۆڕ و كۆبونەوەكان , نەیان شاردۆتەوە ڕاشكاوانە لێرەو لەوێ ئۆباڵی كیمیابارانكردنی شارەكەیان خستۆتە سەر هاوكاری ئێران-پێشمەرگە ((جێگای ئاماژه‌كردنه‌، كه‌ نه‌ ‌ ئێران و به‌رپرسانی رێژیمی تاران له‌ بیری هه‌زاران برینداری كاره‌ساتی ٧ ی پووشپه‌ڕدان و نه‌ به‌رپرسه‌ كورده‌كانی باشووری كوردستان، كه‌ هۆكارێك بوون بۆ ئه‌و په‌لاماره‌ به‌ هیچ جۆر ئاوڕیان له‌ قوربانییه‌كان و ئازاردیتوه‌كانی ئه‌و رووداوه‌ ژانهێنه‌ره‌ نه‌داوه‌ته‌وه‌.-22 ساڵه‌ی یادی كاره‌ساتی بۆمبارانكرانی شاری سه‌رده‌شت به‌ بۆمبی شیمیایی-ئا: عه‌زیز شێخانی )) .
لێرەوە دەگەینە كردنەوەی سەرەداوێك ئەویش ئەوەیە, شاری سەردەشتیش قوربانییەكی دیكەی شەڕە هاوبەشەكانی پێشمەرگەو ئێرانە.

ژمارەی قوربانیان
تاكو ئێستا ئامارێكی ورد لە سەر ژمارەی شەهیدان و بریندارانی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت لە بەردەستدا نییە, ئامارێكی زانستیش بۆژمارەی قوربانیان و زەرەرو زیانەكانی نەكراوە, تاكو وەك سەرچاوەیەكی باوەڕ پێكراو لە بەردەستدا بێت و كەڵكی لێ وەربگرترێت . ئەوانەی لە كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت بوونە قوربانی بەسەر چەند تیمێكدا دابەش دەكرێن (( خەڵكی شارەكە, خەڵكی گوندەكانی دەوروبەر, ڕێبواران , هێزەكانی ڕژێم , …)) بۆیە ئاماركردنی ئەمانە گرانە, بەڵام ئەركی سەردەشتییەكانە ئاماری وردی قوربانیانی ناو شار و گوندەكانی دەوروبەری بكەن, ئەو سەرچاوانەی ئاماژە بە قوربانیان دەكەن, ژمارەی جۆراو جۆرمان دەدەنی, كە من لێرەدا ئەوانەی خوێندومەتەوە و ئاگاداریانم سەرجەمی دەخەمە بەر دەست خوێنەرانی خۆشەویست.
مامۆستا جەماڵ نەبەز ژمارەی قوربانیان بەم شێوەیە دیاری دەكات (( رۆژی 28-6-1987رژێمی عێراق بە بۆمبای ژەهراوی بۆردومانی شاری سەردەشتی كوردستانی ژێر دەسەڵاتی ئێرانی كرد و 122كەس كوژران و 5000 كەسیش یریدار بوون ((جینۆسایدی گەلی كورد- مارف عومەر گوڵ-چاپی پێنجەم دەزگای ئاراس 2010,ل45).جەمال نەبەز,ستۆكهۆلم1989-ئێستاو پاشەڕۆژی نەتەوەی كورد لە بەر ئاگری جەنگی عیراق و ئێراندا ل94.)).
بەڵام بۆست هیلتەرمان بەم شێوەیە ژمارەی شەهیدانی شاری سەردەشت دیاریدەكات ( سەرەتا30 كەس, مانگی یەكەم 66 كەس ,1988دا 8 كەس ,13 ساڵی دواتر 7 كەس كۆی گشتی تاكو 2002 گەیشتە 111كەس شەهید بوون- كارێكی ژەهراوی- یۆست هلتەرمان، وەرگێڕانی محەمەد حەمە ساڵەح تۆفیق -كۆمپانیای ئاوێنە, ل112).
بەڵام سەردەشتییەكان بۆ خۆیان بەم شێوەیە ئاماژە بە كۆی زیانە مرۆییەكانی شارەكەیان لەو پەلامارە كیمیاوییە دەكەن ( به پێی ئاماره كان زیاتر له 8025 كه س له و شاره دا شه هید و بریندار بوونه. ئه وه له كاتێكدایه كه زۆربه ی زامداره كان ناویان له ریزی لیستی بریندار وكۆژراون تۆمار نه كراوه.- شوانە سەردەشتی ).
(( كاتژمێر چوار و نیوی پاش نیوه‌ڕۆی ٧.پووشپه‌ڕی ١٣٦٦ هه‌تاوی به‌رامبه‌ر به‌ ٢٨ ژوئه‌نی ١٩٨٧ زایینی شاری سه‌رده‌شت (رۆژهه‌ڵاتی كوردستان) كه‌وته‌ به‌ر په‌لاماری چه‌كی قه‌ده‌غه‌كراو. له ‌ئاكامی ئه‌و په‌لاماره‌ نا مرۆڤانه‌یه‌دا ‌ سه‌دان كه‌س له‌ خه‌ڵكی بێتاوان و دانیشتوانی شار بوونه‌ قوربانی و زیاتر له‌ پێنج هه‌زار كه‌سیش بریندار بوون -22 ساڵه‌ی یادی كاره‌ساتی بۆمبارانكرانی شاری سه‌رده‌شت به‌ بۆمبی شیمیایی-ئا: عه‌زیز شێخانی )).
هەرچی ڕێكخراوی سەنتەری ئەنفالە سەبارەت بە ژمارەی قوربانیانی ئەم تاوانە لە بەیاننامەی خۆیاندا لە 23هەمین ساڵیادی تاوانەكەدا دەنووسن: بەپێی نووسراوێکی فەرمی حکومەتی ئێران لە ئاماری کیمیابارانەکەدا لە ساڵی(1987)، ناوی (4500) شەهید و برینداری پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان کردووە، بەڵام ئامارە ناڕەسمیەکان باس لە شەهید و برینداربوونی(8000) هاووڵاتی دەکەن- بەیاننامەی (سەنتەری ئەنفال)لەیادی کیمیابارانکردنی شاری (سەردەشت)ی رۆژهەڵاتی کوردستان.
هەرچی هەواڵگری ئێراقییە بەم شێوەیە ئاماژە بۆ لێدانی كیمیاوی شاری سەردەشت دەكات: (( بە پێی بەڵگانامەیەك كە بۆ یەكەمجار لە لایەن نوسەری ئەم بابەتەوە بڵاو دەكرێتەوە, كە لە 4-8-1987 لە سكرتاریەتی سەرۆكایەتی كۆماری ئێراق, بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگری كەرتی ڕۆژهەڵات دەرچووەو لە لایەن عەمیدی ڕوكن بەڕێوەبەرەكەیەوە واژۆ كراوە و بۆ هەواڵگری گشتی شوعبەی 5 ی ڕۆژهەڵات نێر دراوە , خاڵی 11 لاپەڕەی سێی دۆكۆمێنتەكە تایبەتە بە لێدانی شاری سەردەشت, بەم شێوەیە ئاماژە بە زیانەكانی دەكات:
ڕژێم ئامێری تایبەتی لە شارەكە داناوە بۆ هەڵمژینی مادەی كیمیاوی بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری لێدانە كیمیاویەكە ,لە ئاكامی ئەو لێدانە كیمیاویەی كە ئاراستەی گردبوونەوەی هێزەكانی دوژمن لە شاری سەردەشت كرا ,كە ئەنجامی زیانەكانی بەم شێوەیە بوو:
ا- كوژرانی 155 كەس لە خەڵكی شاری سەردەشت.
ب- بریندار بوونی 4600 كەس لە خەڵكی شاری سەردەشت.
ج- بریندار بوونی 900 كەس لە هێزەكانی بەسیج و سوپای پاسداران لە ناویاندا فەرماندەی هێزەكانی جونداڵلەی شاری سەردەشت )).
تاوانی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت وەك تاوانی جەنگ، پێشێلكردنی یاساكانی جەنگ و پەلاماردانی ناوچەی سڤیل نشین بە یەكێك لە تاوانە مەزنە نێو نەتەوەییەكان دێتە ژماردن, كە تێپەڕ بوونی كات نابێتە هۆی بەسەر چوون و كۆنبوونی و تاوانكار لە دادگایی كردن قوتار ناكات.
بۆمبارانی ناوچەی سڤیل نشین لە ساڵی 1949 ەوە وەك تاوانی جەنگ لە ئاستی جیهانی دەناسرێت, بێشك بە پێی ئەو بەڵگە نامەیەی پێشكەشمان كرد وەك دانپێنانی خودی دەسەڵاتدارانی پێشووی ئێراقە ئەو تاوانە مەزنەیان دژ بە خەڵكی سڤیلی شاری سەردەشت ئەنجامداوە.
لە كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت سەرپێچی مەزن دەرهەق بە ڕێككەوتنامەی جنێف كراوە .هەردوو ڕژێمی ئێران و ئێراق لە هەڵەبجە و سەردەشت لە بەرامبەر بە خەڵكی سڤیل شەریعەتی دارستانیان پیادە كردووەو دەستیان لە پەلاماری خەڵكی سڤیل نەپاراستووەو یاسای جەنگیان پێشێل كردووە.
ئەم تاوانانە (( تاوانی جینۆساید , تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی , تاوانی جەنگ ,تاوانی عدوان ( هەڕەشە )., سروشتی جیهانیان هەیە و لە یاسای نێو دەوڵەتیدا وەك پێشێلكاری گەورەی یاسای نێو دەوڵەتی مرۆیی دەناسرێن , مرۆڤایەتی لە ئاستی جیهانی بەرپرسی ئەخلاقی دەكەوێتە سەر. ڕێككەوتنامەی جنێف كە لە بەرواری 12-8-1949 دا دەرچووە بۆ پاراستنی قوربانییەكانی شەڕ, بەندەكانی ئەو پێشێلكاریانەی تێدا دیاریكراوە .
بەكار هێنانی گازی كیمیاوی لە ململانێ نێو نەتەوەییەكاندا و پەلاماردانی خەڵكی سڤیل لە پایەكانی تاواندا وەك تاوانی جەنگ ناسێنراوە, سەرباری ئەوەی ئێستا بەكار هێنانی لە ململانێی ناوخۆییشدا وەك تاوانی جەنگ سەیر دەكرێت , بەكار هێنانی گازی كیمیاوی بەرامبەر بە خەڵكی شاری سەردەشت, پێشێلی ئاشكرای پرۆتۆكۆڵی ساڵی1925ی جنێفە, سەبارەت بە قەدەغەكردنی بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی.
لە دادگایی فرانس ڤان ئانرات لە وڵاتی هۆڵەندا دۆسیەی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت و گوندی ڕەشە هەرمێی قەراغی شاری سەردەشت یەكێك بوو لەو دۆسیانەی گرنگی زۆری پێدرا و بە تاوانی جەنگ هاتە ناسین, دەشێت لە پای ئەم تاوانانە (( هەڵەبجە,گۆپتەپە ,زێوە )) (( سەردەشت ,ئالوت ,زەردە,شنۆ ,…. ))* بە تاوانی بەشداری, هاندان, …. خەڵكی دیكەش دادگایی بكرێن پاش ئەوەی پشكنینی ورد لە سەر بەشداریكردنیان لەو تاوانانە دەردە كەوێت.
لەو بەڵگەیەی بڵاومان كردۆتەوە , لە سەر زمانی دەزگای هەواڵگرییەوە ئەوە سەلمێنراوە كە ***:
1-پەلاماری خەڵكی سڤیل دراوە.
2- لە پەلامارەكە گازی كیمیاوی بەكار هاتووە.
3- تاوانەكە مەزن بووە ,تزیك 4755 هاووڵاتی كوژراوەو بریندار بوونە.
4-ئەم تاوانە حیزبی بەعس ئەنجامی داوەو لە لایەن دەزگای هەواڵگرییەوە بە پێی ئەو بەڵگە نامە باوەڕ پێكراوە كە لە بەردەستدایە دانی پێدا نراوە.
وێرای ئەوەی بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی بۆ خۆی تاوانی جەنگە , هاوكات پەلاماردانی خەڵكی سڤیل بە تاوانی جەنگ دێتە ژماردن ,لە خوارەوە بەشێك لەو بڕگانە ببینن **.
نەهاتنە پێشەوەی كەیسی شاری سەردەشت لە دادگای باڵای تاوانی عێراقی بەهۆی بە كەم سەیر كردنی تاوانەكەوە نییە , بەڵكە بە هۆی سنووری جوگرافیای ئەنجامدانی تاوانەكەوەیە, كە لە سەر خاكی ئێران ئەنجام دراوە( وەك فەرمییەتی نێو دەوڵەتی) , ئەو دادگایە تایبەت بوو بە تاوانە ناو خۆییەكان نەك تاوانە دەوڵەتییەكان, بەم هۆیەوە كەیسەكە نەهاتە پێشەوە , ئەو كەیسە بەشێكە لە زنجیرەیەك تاوان لە درێژەی شەڕی عێراق ئێران بەرامبەر بە گەلانی ئێران ئەنجام دراون, كە ئەمەش ناڕەوایەو پێویستە هەموو قوربانیانی دەستی رژێمی پێشوو بە هاووڵاتیانی رۆژهەڵاتی كوردستانیشەوە لە هاووڵاتیانی سڤیل و پێشمەرگەكانی دیموكرات و كۆمەڵە مافی خۆیان لە روی مادی و مەعنەوییەوە بۆ بگەڕێتەوەو قەرەبوو بكرێنەوەو تاوانكارانیش لە سزا دەربازیان نەبێت .

چی پێویستە بكرێت بۆ سەردەشت و سەردەشتیەكان؟
خوێندنەوەی حەقیقەتەكانی ڕابردوو دیاریكردنی هۆكارە زۆرەكانی ئەو تراژیدیاو تاوان و كارەساتانەی یەك لە دوای یەك بەسەرماندا هاتوون ئەركی هەموو مێژوو نووسێكی خاوەند ویژدانە, لەم ئاستەیا بۆ تاوانی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت هیچ نەكراوە , نە تاوانەكە وەك خۆی لێكۆڵینەوەی مێژوویی و سیاسی و یاسایی لە سەر كراوە, نە ئاماری وردی قوربانیان و زەرەرو زیانی هاووڵاتیان كراوە.
زیندوڕاگرتنی ساڵانەی یاداوەریی كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت و دروست كردنی مۆنمێنت بۆ قوربانیان, مۆزەخانە و پەیكەری یاداوەری , كە دەبنە هۆی پاراستنی یادگای گشتی قوربانییەكان ئەركی هەموو لایەكە, كە ئەمەش هۆشیاری ومەعنەوی درووست دەكات سەبارەت بەپێشێلكاریەكان ڕابردوو , بۆ ئەوەی ببێتە بەربەستێك لە داهاتوو لە بەردەم دوبارە بونەوەی.
ئەركی هەموو ئەو لایەنانەی پاسداریان هێنا بۆ كوردستان بە گشتی و یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بڕیاربەدەستە سیاسی و فەرماندە سەربازییەكانی ئەو كاتی بە تایبەتی بەهۆی ڕۆڵیان لە دروست كردنی زەمینەیەكی وا شاری سەردەشت ببێتە بەشێك لە بەرەی شەڕی عێراق – ئێران:
– بە نامەی تایبەتی سەرۆكی ینك و لایەنەكان دیكەی كوردستانی ئەوانەی پاسداریان هێنایە باشووری كوردستانەوە داوای لێبوردن لە خەڵكی شاری سەردەشت بكەن.
– قەرەبووی مەعنەوی بكرێنەوە بە درووستكردنی مۆنمێنت و یادكردنەوەی یادەكە و كردنەوەی شوێنی تایبەتی لە باشووری كوردستان بە تایبەتی لە پایتەخت و شاری هەڵەبجە بە ناوی شاری سەردەشتەوە.
– مەرزی سنووری سەردەشت –قەڵادزێ بكرێتەوە وەك هاوكارییەكی مادی بۆ دانیشتوانی ئەم دو جێگەیە.
– قوربانیانی شاری سەردەشت و سەرجەم قوربانیانی رۆژهەڵات, ئەوانەی بوونە قوربانی شاڵاوەكانی بەعس بە شەهید بناسرێن.
**
(( المادە 8(2),ب
المادە 8(2),ب ,1
جریمە الحرب المتمپلە فی الهجوم علی المدنیین
الاركان
1- ان یوجه المرتكب الجریمە هجوما.
2- ان یكون هدف الهجوم سكانا مدنیین بصفتهم هژه او افرادا مدنیین لا یشاركون مباشرە فی الاعمال الحربیە.
3- ان یعتمد مرتكب الجریمە جعل هدف الهجوم السكان المدنیین بصفتهم هژه او او افرادا مدنیین لا یشاركون مباشرە فی الاعمال الحربیە.
4- ان یصدر السلوك فی السیاق نزاع مسلح دولی ویكون مقترنا به.
5- ان یكون مرتكب الجریمە علی علم بالڤروف الواقعیە التی تپبت وجود نزاع مسلح .
المادە8(2)(ب),2
جریمە الحرب المتمپلە فی الهجوم علی الاعیان المدنیە
الاركان
1- ان یوجە مرتكب الجریمە هجوما.
2- ان یكون هدف الهجوم اعیانا مدنیە,اب الاعیان لا تشكل اهدافا العسكریە.
3- ان یعتمد مرتكب الجریمە استهداف هژه الاعیان المدنیە بالهجوم.
4- ان یصدر السلوك فی السیاق نزاع المسلح دولی و یكون مقترنا به.
5- ان یكون مرتكب الجریمە علی علم بالڤروف الواقعیە التی تپبت وجود نزاع مسلح. ل288.
المادە 8(2)(ب),5
جریمە الحرب المتمپلە بالهجوم علی الاماكن عزلا‌و.
1- ان یهاجم مرتكب الجریمە واحدە او اكپر من المدن او القری او المساكن او المبانی.
2- ان تكون تلك المدن او القری او المساكن مفتوحە للاحتلال بدون المقاومە.
3- الا تشكل تلك المدن او القری او المساكناو المبانی الاهداف العسكریە.
4- ان یصدر السلوك فی السیاق نزاع مسلح دولی او یكون مقترنا به.
5- ان یكون مرتكب الجریمە علی العلم بالچروف الواقعیە التی تپبت وجدود نزاع المسلح.
المادە 8(2)(هه)1
جریمە الحرب المتمپلە فی الهجوم علی المدنیین
الاركان
1- ان یوجه المرتكب الجریمە هجوما.
2- ان یكون هدف الهجوم سكانا مدنیین بصفتهم هژه او افرادا مدنیین لا یشاركون مباشرە فی الاعمال الحربیە.
3- ان یعتمد مرتكب الجریمە جعل هدف الهجوم السكان المدنیین بصفتهم هژه او او افرادا مدنیین لا یشاركون مباشرە فی الاعمال الحربیە.
4- ان یصدر السلوك فی السیاق نزاع مسلح غیردولی ویكون مقترنا به.
5- ان یكون مرتكب الجریمە علی علم بالڤروف الواقعیە التی تپبت وجود نزاع مسلح . ل 307.
((وپائق اساسیە مختارە ژات صلە بالمحكمە الجنائیە الدولیە “منشورات محكمە الجنائیە الدولیە”,گبعە الپانیە 2009 )) .
*دەقی بكورتەی ڕیاری دادگای هۆڵەندی لەم لینكانەی خوارەوەدا بخوێننەوە,كە كیمیابارانكردنی شاری سەردەشت لە پاڵ “هەڵەبجە,گۆپتەپە,زێوە” لە باشوور , زەردە و شنۆ و ئالۆت لە ڕۆژهەڵات وەك تاوانی جەنگ دەناسێنێت,بڕیاری دادگای شاری لاهای لە هەموو وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا كاری پێدەكرێت .

Conviction Van A. for supplying raw materials for mustard gas to the Hussein regime
the Hague, 30 june 2009 – During the 1980s the defendant has supplied the Hussein regime with large quantities of raw material (TDG) for the production of mustard gas. The mustard gas thus produced by the regime, has been used by the Hussein regime from the mid eighties on against military and civilian people in a war against Iran and in an internal campaign against the Kurdish population in the northern part of Irak.
The defendant has been charged as an accessory to violations of the laws and customs of war, resulting in death and grievous bodily harm.
At the time Article 8 of the Wet Oorlogsstrafrecht (Wartime Offences Act) was applicable to the charges.On 23 December 2005 the District Court in The Hague sentenced the defendant to fifteen years imprisonment. Both the defendant and the public prosecutor appealed.
The Court of Appeal sentenced the defendant on 9 May 2007 to a term of imprisonment of seventeen years. The Court of Appeal disallowed the claims for damages, submitted by the injured parties, based on the ground that those claims are not of an uncomplicated nature, a requirement for having such (civil) claims judged by a criminal court.
Proceedings at the Supreme Court
The defendant has appealed in cassation at the Supreme Court. His counsel, Mr. G. Spong, has argued that a Netherlands Court has no jurisdiction to try a case concerning criminal acts as mentioned in Article 8 Wartime Offences Act. Moreover, he argues that the description of the criminal acts in Article 8 Wartime Offences Act is too vague.
He also argues that the Court of Appeal has ruled on insufficient evidence that the defendant committed the crimes deliberately. His further complaints in cassation deal with evidence and the sentence itself rendered by the Court of Appeal.
According to counsels for the injured parties, Mr. A.A. Franken and Ms. L. Zegveld, the Court of Appeal should have ruled in the matter of the claims for damages.
Advocate-general mr. A.J.M. Machielse advised the Supreme Court in his advisory opinion of 18 November 2008 to reject the complaints of the defendant. Furthermore he advised the Supreme Court to rule in favour of the injured parties.
The ruling of the Supreme Court
In the case against the defendant:
The Supreme Court rejects the appeal in cassation by the defendant. It finds that the defendant has been rightfully charged an accessory to the violations of the laws and customs of war, resulting in killings and inflicting grievous bodily harm.
It also rules that a Netherlands Court has jurisdiction to judge a case concerning criminal acts as mentioned in Article 8 Wartime Offences Act. This article furthermore defines sufficiently the criminal acts and behaviour to be prosecuted.
The Court of Appeal has argued and found proven that the defendant has committed these crimes deliberately.
The Court of Appeal has held that, based on the available evidence:
– the defendant knew, at least from 1986 on, that his supplies of TDG were being used for the production in Irak of poisonous gas and mustard gas, during a longlasting war with Iran and he also knew that this poisonous gas would be used in this war;
– the defendant knew that he was supplying the means for actually using mustard gas in the war, due to his deliberate contribution to the production of mustard gas;
– the TDG delivered by the defendant has actually been used for the production of mustard gas as ammunition, and has been used during the attacks mentioned in the indictment;
– from 1985 on the Iraqi regime depended solely on TDG supplies by the defendant for its production of mustard gas, causing the on-going policy of the regime to use hundreds of tons of this poisonous gas per year, from 1984 on, to be continued.
The Supreme Court holds that the facts assessed by the Court of Appeal allow to conclude that the defendant has acted deliberately.
Several other complaints concerning the evidence and the sentencing to 17 years of imprisonment have been rejected by the Supreme Court.
As the proceedings in cassation have taken an unreasonably long period, the Supreme Court has reduced the defendants term of imprisonment to sixteen years and six months.
In the case of the injured parties:
The Supreme Court rules that the Court of Appeal had decided correctly in disallowing the claims for damages by the injured parties, on the grounds that those (civil) claims are too complicated to be judged in this criminal case.
Consequences of the ruling of the Supreme Court
The sentence by the Court of Appeal in The Hague of 9 May 2007 has become final, except for the term of imprisonment. The Supreme Court has ruled this term to be sixteen years and six months.
This is an unofficial summary of the ruling of the Supreme Court of the Netherlands of 30 June 2009. The ruling has been published in Dutch on www.rechtspraak.nl and can be retrieved via number BG4822. An English translation of the full ruling will be published in due time.
The decision by the Court of Appeal can be retrieved on www.rechtspraak.nl via the numbers BA4676 (in Dutch) and BA6734 (in English) respectively.
The Hague, 30 June 2009
ms. Eveline Hartogs, registrar
Tel: 00 31 (0)70-3611236
LJ Nummers
BA4676
BA6734