کارا فاتیح: كە بومەلەرزە دێت، مولحید بەدەم هاوار و هانا بۆ خودا ڕا دەكات.
یەكێك لەو بەڵگە و دڵخۆشییانەی ئیماندار بۆ قاییمیی ئیمانەكەی بە خوداوەندی خۆی دەیهێنێتەوە ئەوەیە, گوایە ئەوانەی بڕوایان بە خودا نییە، لە كاتی تەنگانە و مەترسیدا جگە لە خوداوەند هیچی تر نییە هانای بۆ بهێنن و مولحیدان هەمیشە لە كاتی لێقەومانیاندا، بە تایبەت لە كاتی بومەلەرزەدا بەدەم هاوار و هاناوە بۆ خودا ڕا دەكەن و ئەوە لە بیر دەكەن كە ئەوان پێشتر لافی بێباوەڕییان لێ دەدات و گاڵتەیان بە توانای خودا دەهات و بگرە بڕوایشیان پێی نەبوو. بە چاوپۆشین لەوەی شەبەقی بێئیمانیی ئەوانی تر بكرێتە بەڵگەی بەهێزیی ئیمانداری، ئەوە خۆی بەڵگەی بوونی شەبەقە لە ئیمانداریدا. بەهێزی، خۆی پایە و بنەمای خۆی هەیە و چاوەڕێی بێپایەیی و بێبنەماییی ئەوانی تر ناكات، ڕاستیبوونی باوەڕێك لە سەر بنەمای ڕاستینەبوونی باوەڕێكی تر ڕانەوەستاوە، هاوكات ئەم دۆخەیش كە مولحیدان و بێباوەڕان لە كاتی تەنگانەدا هانا بۆ خودا دەبەن، خوێندنەوە و شیكار هەڵدەگرێت، بۆیە لێرەدا بە تایبەت دەمانەوێت لە دۆخی بوومەلەرزە بدوێین.
لە سادەترین نیگای زانستیدا، بومەلەرزە كارەساتێكی سروشتییە لە جووڵاندنەوەی چینەكانی خوارەوەی زەوی و بەریەككەوتن و لێكخشاندنیان، كە وەك هەر مادەیەكی تری گەردوون بەردەوام لە جووڵەدان، دێتە ئاراوە، بەرزی و نزمیی پلەكەی، ئاستی كاریگەرییەكەی بۆ سەر زەوی دیاری دەكات، لە پلە زۆر نزمەكاندا زۆر جار مرۆڤ هەستی پێ ناكات، لە پلە مامناوەندییەكاندا دۆخی ترس و دڵەڕاوكێ دروست دەكات، لە پلەی بەرزیشدا بوومەلەرزە كارەسات و ناهەمەتی و وێرانی و مەرگ دەهێنێت، بوومەلەرزە هەندێ جار لە چەقی دەریا و بیابانەكان ڕوو دەدات و هەندێ جاریش لە ئاوەدانی و شوێنی ژیانی مرۆڤ، گۆی زەمین هەندێكی كەوتوەتە سەر هێڵی بوومەلەزە، لەوانە وڵاتانی عەرەبی و ئێران، كە چەندین جار بومەلەرزە تێیاندا ڕووی داوە و چەندین كارەساتی خوڵقاندوە و گەلێ ناوچەی خاپوور كردوە، هەندێ لە وڵاتانی جیهانیش نەكەوتوونەتە سەر ئەو هێڵە و لەو ڕوەوە سەلامەت و ئارامن.
تا ئەم ساتەی پێشكەوتن و زانست، مرۆڤ لە ئاست بوومەلەرزەدا، توانای ڕووبەڕووبوونەوەی گۆڕانێكی زۆر بە سەردا نەهاتوە، جگە لە هەندێ ڕێنمایی و هەندێ حاڵەتی فریاگوزاری، ئەویش دوا ڕوودانی کارەساتەکە، ئێستایش بۆ مرۆڤ بوومەلەرزە ڕووداوێكی لە ناكاو، پێشبینینەكراو و تا ڕادەیەك بە تایبەت بۆ زۆرینەی خەڵكی وڵاتانی دواکەوتوو و هەژار خۆبۆئامادەنەكراوە، لە چركەساتی بومەلەرزەدا مرۆڤ هەمان مرۆڤی سەرەتاییی ناو ئەشكەوت و شاخەكانە كە وەك گیاندارێكی سروشتی مامەڵەیەكی سروشتییانە لەگەڵ ژیاندا دەكات، لە چركەساتی بومەلەرزەی مەترسیداردا، زانست و توانای عەقڵی و كەلتوور و شارستانیەت و هیچ داهێنانێکی تر، زۆر كۆمەك بە مرۆڤ ناكەن و مرۆڤ وەك گیاندارێكی ڕووتی بێدەسەڵاتی سروشت دەبێتە نێچیر، بۆیە هەر هێندەی پێ دەكرێت هەڵبێت و غەریزەی مانەوە بەرەو خۆپاراستن پاڵی پێوە بنێت، ئەگەر چی پێشکەوتن و داهێنانەکانی لەم کاتەدا دەبنە بەڵا بۆی، وەک باڵەخانە و بینا چەند نهۆمییەکان.
لە سادەترین نیگای فەیلەسووفانی مەتریالیستیشدا، دین بەرهەمی هۆشیاریی مرۆڤی سەرەتایی بووە لە سەر گەردوون و ژیان و مردنی خۆی، چەمكی خودا بەرهەمی سەردەمی ئوستوورەیی مرۆڤ بوە لە بیركردنەوەی لە ژیان و بوون، بە تایبەت لەو چركەساتانەدا سەری هەڵداوە، كە مرۆڤ لە بەرانبەر هێزی دڵڕقانەی سروشت و كارەساتەكانیدا بێ دەسەڵات و بێ چەكی ڕووبەڕووبەڕووبوونەوە و بێ تەفسیر و لێكدانەوە بوە و توانای تێگەییشتنی لێیان نەبوە، لە لایەكی ترەوە بە بۆچوونی هیگڵ مرۆڤ گەر سروشتی بیر كاتەوە و ژیان و دەوروبەر هەڵبسەنگێنێت، ئەوا میتافیزیكییانە بیر دەكاتەوە، ئەوجا بە پێی قۆناغەكانی بیری مرۆڤ و پێشكەوتنی هۆشیاری، دین و خودا و چەمكە میتافیزیكییەكانی تر گۆڕانكاریی زۆریان بە سەردا هاتوە، دین وەك سیستمێك بۆ ڕێكخستنی ژیانی مرۆڤ و پرۆسەی بەكۆمەڵایەتیبوون خۆی پێشكەش كردوە، چەندین نوێنەر وەك پەیامهێن خۆیان ناساندوە، چەمكی خودایش گۆڕانی بە سەردا هاتوە و لە فرەخودایییەوە بەرەو تاكخودایی، لە فرەخودایی (خوداوەندی خێر، خوداوەندی شەڕ و… هتد) بەرەو خودای تاك و تەنهای هەمووشتزان و خاوەن توانای بێسنوور گۆڕانكاریی بە سەردا هاتوە، ئەنگلس لەم ڕوەوە بەردەوام پێداگریی لە سەر سروشتی مێژوویی– كۆمەڵایەتیی ئایین دەكاتەوە، پێی وایە ئایین بەگوێرەی تێپەڕبوونی مێژوو و گۆڕانی كۆمەڵگا ئەویش گۆڕانی بە سەر هاتوە. لەم نێوەدا دەپرسین ئەی مولحید كێیە؟ ئەگەر چی پرسیارێكی ئاڵۆزە، بەڵام لێرەدا هەر دیسان پەنا بۆ نیگا سادەكان دەبەین، مولحید كەسێكە باوەڕی ئایینی ڕەت دەكاتەوە، هەموو ئەو بەڵگە و ئەرگۆمێنتانەی بۆ بوونی خواوەندێك كە دەسەڵاتی بێسنووری هەبێت و خالقی تەواوی گەردوون و ژیان بێت، پوچەڵ دەكاتەوە. مولحید هەوڵ دەدات لە بیركردنەوە و تەنانەت لە دەربڕینیشدا، چەمكی خودا لە سەری زمانی بسڕێتەوە، ڕەنگیشە بیەوێت بە بەڵگە و ڕوونكردنەوە و پێوەری زانست، ئەوانی تری وا لێ بكات و تێیان بگەیەنێت، لە مێژووی مرۆڤ و كەوندا دەسەڵاتی خودا دیار نییە و تەنانەت زەڕڕەیەك كاریگەریی لە سەر ژیانی مرۆڤ نییە و ئەوە مرۆڤ خۆیەتی بە پێی هۆشیاریی خۆی لە بێدەسەڵاتی و نەزانینیی بۆ تێگەییشتن لە سروشت و دیاردەكانی، لە ژیان و ئاڵۆزییەكانی چەمكی خودای داهێناوە و دینی كردوە بە سیستمێك بۆ ژیان و بیركردنەوەی. كە ئەمە سروشتی كەسێكی مولحیدە و سیمای سەرەكییەتی، دەپرسین بۆچی لە چركەساتی تەنگانە و بە تایبەت لە كاتی ڕوودانی بومەلەرزەدا، ئەوەی بە خورافیی دەزانی، دەبێتەوە بەشێك لە كارەكتەری و ئەوەی دەیویست لە سەر زمان و زەینی ئاسەواری نەهێڵێت، لەو لەحزەیەدا هانای بۆ دەباتەوە و خودا دەبێتە تاكە چەمك كە بە بیركردنەوە و زاریدا تێپەڕ دەبێت؟ بۆچی وشەیەكی تر نییە هانای بۆ بهێنێت و چەمكێكی تر نییە پەنای بۆ ببات؟
پێشتر گوتمان لە چركەساتی بوومەلەرزەدا، مرۆڤ دەگەڕێتەوە سەر زەمەنێك كە خاوەنی هیچ كەلتوور و زانست و شارستانیەتێك نەبوو، مرۆڤ لەو ساتەدا غەریزەی مانەوەی چالاكە و بەرەو هەڵهاتن لە مەرگی دەبات، بۆیە مرۆڤ چ مەلحید بێت یان ئیماندار، سەر بە هەر ئایینێك بێت یان نەبێت، خاوەنی هەر زانستێك بێت یان نەبێت، هەموو ئەمانە لەو ساتە بەتاڵ دەبنەوە و بایەخیان نامێنێت، مرۆڤ دەگەڕێتەوە سەر بنچینە سەرەتایییەكە: بێ زانست، بێ كەلتوور، بێ شارستانیەت و بێ هیچ پێشكەوتنێك لە ژیانیدا.
بە پێی ئەو دابەشكارییەی فەیلەسووفی كۆمەڵایەتی، ئوگوست كۆنت، بۆ مێژووی مرۆڤایەتیی دەكات: سەردەمی ئوستوورەیی، سەردەمی فەلسەفی و سەردەمی زانستی لە لەحزەی ڕوودانی بومەلەرزەدا، مرۆڤ لە هەر سەردەمێكدا بێت دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتا و بۆ سەردەمی ئوستوورەیی، بۆ بیركردنەوەی خورافی و دەربڕینی نازانستی، بۆیە ئەو بەڵگە و دڵخۆشییەی ئیماندار بۆ قاییمیی ئیمانەكەی بە خوداوەندی خۆی دەیهێنێتەوە، گوایە ئەوانەی بڕوایان بە خودا نییە، لە كاتی تەنگانە و مەترسیدا جگە لە خوداوەند هیچی تر نییە هانای بۆ بهێنن، لە جێی خۆی نییە و بە سەرنجدانێكی كەمێك ورد دەردەكەوێت، ئەم دۆخە بەڵگەیەكی بەهێزە بۆ ئەو بۆچوونەی مەتریالیستییەی پێی وابوو دین بەرهەمی هۆشیاریی مرۆڤی سەرەتایییە لە سەر گەردوون و ژیان و مردنی خۆی، ئەو بۆچوونەی پێی وابوو، چەمكی خودا بەرهەمی سەردەمی ئوستوورەیی مرۆڤ بوە لە بیركردنەوەی لە ژیان و بوون، بە تایبەت لەو چركەساتانەدا سەری هەڵداوە، كە مرۆڤ لە بەرانبەر هێزی دڵڕقانەی سروشت و كارەساتەكانیدا بێ دەسەڵات و بێ چەكی ڕووبەڕووبوونەوە و بێ تەفسیر و لێكدانەوە بوە و توانای تێگەییشتنی لێیان نەبوە، چونكە ئێستایش لە بەرانبەر بومەلەرزە بێ دەسەڵات و بێ چەكی ڕووبەڕووبوونەوەیە، هەروەها بومەلەرزەی مەترسیدار كە یەكسەر مرۆڤ ڕووبەڕووی مەرگ دەكاتەوە، واتە مرۆڤ یەك جار دەمرێت و ناتوانێت مردن ئەزموون بكات، بۆیە مرۆڤ لە ململانێی لەگەڵ مەرگدا، مەبەست لە مەرگ بە هۆی بوومەلەرزەوە، هەر چەند لە ناو چەندین بوومەلەرزەی وێرانكەریش ڕزگاری بوو بێت، هێشتا مرۆڤێكی بێ ئەزموونە و ناتوانێت لەگەڵ مەرگی ڕابێت، ئەزموون بریتییە لە كەڵكەبوونی تاقیكردنەوەكان، كەڵەكەبوونی ئەزموونەكانیش زانست بەرهەم دەهێنێت، مرۆڤ هەرگیز ناتوانێت مەرگ تاقی بكاتەوە بیكاتە و ئەزموون بۆ خۆی، چونكە یەك جار دەمرێت، كەواتە بوومەلەرزەی وێرانەكەر تاقی ناكرێتەوە، كە تاقییش نەكرایەوە نابێتە ئەزموون بۆ مرۆڤ و مرۆڤ بێ ئەزموون و بێ زانست و بێ هۆشیاری و كەلتوور و شارستانیەت و پێشكەوتن تووشی بوومەلەزرە دەبێت، بۆیە ئەوەی ڕووبەڕووی بوومەلەرزە دەبێتەوە، مرۆڤە بە بێ دەسەڵات، بێدەسەڵاتییش سەرچاوەیەكی بەهێز و ڕوونی سەرهەڵدانی خورافاتە، خۆ ئەگەر بهاتایە مرۆڤ توانای ڕووبەڕووبوونەوەی هەبوایە، یان ئاستی پێشكەوتنی بەو شێوەیە بێت، كە شوێنی ژیانی هیچ پلەیەكی بومەلەرزە كاری تێ نەكات و خۆی لە مەترسییەكانی بپارێزێت، ئەو كات دۆخەكە بە جۆرێكی تر دەبوو، كاردانەوەكانیش بە چەشنێكی جیاوار ز دەبوون.
ئەوەی ماوە قسەیەكی كورتی لە سەر بكەین، ئەوەیە، هاو كات لەگەڵ كەیف و بڵندیی دەنگی مرۆڤی ئیماندار بە سەر دۆخی مولحیددا، كاتێك كە بومەلەرزە دێت بەدەم هاوار و هانا بۆ خودا ڕا دەكات، هەر چەند خۆیشی بە هەمان شێوە ڕا دەكات، بەگاڵتەجاڕییەوە بە مولحید، بەوە دەنگی دلێرە گوایە بومەلەرزە پیشاندانی دەسەڵاتی خودایە بە بێباوەڕان، بەڵام هەرگیز لە خۆی ناپرسێت، ئەگەر بوومەلەرزە نیشانی دەسەڵاتی خودا بە بێباوەڕانە، بۆچی:
1- هەزاران و بگرە زیاتریش بوومەلەزەی بێهێز ڕوو دەدەن و مرۆڤ هەستیشی پێیان ناكات، ئایا دەكرێت خودا لەو هەموو هەوڵانەی بۆ نیشاندانی دەسەڵاتی خۆی بە مرۆڤ، شكست بهێنێت.
2- بۆچی زۆر جار بوومەلەرزەی بە هێز و بێهێز لەو ناوچانە ڕوو دەدەن كە ئاوەدانی نیین مرۆڤی لێ ناژیت، وەك دەریا و زەریاكان و بیابان و… هتد، ئایا ڕوودانی ئەم بومەلەرزانە نیشانی دەسەڵاتی خودایە بە كێ؟
3- بۆچی هەندێ ناوچە هەرگیز بومەلەرزە، بەتایبەت بومەلەرزەی وێرانكەری پلە بەرزی تێیدا ڕوو نادات و هەندێ ناوچەیش زۆر ڕوو دەدات، ئەگەر چی لەو شوێنانەی ڕوو دەدەن، زیاتر مەڵبەندی ئاییین و مرۆڤ ئیماندارن بە خودا؟
4- بومەلەرزە چەندە ئیماندار هێندەیش بێ باوەڕ دەترسێنێت، ئەگەر مرۆڤ بكوژێت، لە گیاندارانی تریش دەست ناپارێزێت، ئەگەر مەترسی بێت بۆ گەورە بۆ منداڵیش هەر وایە، جیاوازی لە نێوان ژن و پیاو، چاك و خراپ، مزگەوت و مەیخانە، نەحۆشخانە و باڕەكان، قوتابخانە و قومارخانەدا ناكات، ئیتر خودا دەیەوێت دەسەڵاتی نیشانی كێ بدات
