سۆران محەمەد: لێکۆڵینەوە!
دەلاقەیەك بەرووی دنیای تەرزی قەسیدەی سامناك دا/ هۆڕەHorror / لە خوێندنەوەی دەقی (دەبڵجل…) دا
زاراوەی (هۆرۆر: / هۆڕە/ ) واژەیەکی وێژەیی و دەروونیی پێوانەییە، زیاتر لە ئەدەبی ترس (تاریکایی) و فلیمدا ڕەنگ دەداتەوە(١). ترسیش جیاوازە لە تۆقاندن چونکە لە ترساندا بە پێی نووسراوەکانی نووسەری (سامهێن): ئان رادکلیف(2) 1764-1823 وەک تۆقاندن نییە کە دەناسرێتەوە بە ناڕوونی و نادەستنیشانکردن لەمامەڵەیدا لەگەڵ ڕووداوە سامهێنەکان: ئەمەش گیان بەرفراوان دەکات و دەیخاتە پلەیەکی بەرزی ژیانەوە. بەڵام هۆرۆر (ترس) بە پێچەوانەوەیە، گیان دەبەستێت و زاڵ دەبێت بەسەریدا. گەر نموونەی نێوان ئەم دووانە بهێنینەوە ئەوا دەتوانین بڵێین وەك جیاوازی نێوان بۆن کردنی مردن و ڕێکەوتکردنی بینینی لاشەیەکی مردوو وایە.
کەواتە لە (هۆرۆر)دا: ترس روودەدات دوای بینینی شتێکی سامناك یان خوێندنەوە یان بیستن، بەڵام تۆقاندن بریتیە لە ترساندن پێش ڕوودانی کارەساتێك، باری پتر ئەمە لە فلیمدا رەنگی داوەتەوە و کەمتر پشکی بەر ئەدەب کەوتووە، چونکە زیاتر دەتوانرێ بەر هەستبکرێت و مۆسیقاش ڕۆڵی کاریگەریی دەبێت لە دەستبەسەرکردنی هزردا، بابەتەکانیشی زۆرن، لەوانە: ئاژەڵە دڕندەکان، شەڕەنگێزەکان، ئەشکەنجە، خێو، خوێنمژان، جادوو، مرۆڤخۆرەکان، گیانەکانی نێو خانووە چۆڵەکان، ئەم جۆرە فلیمانەش لەساڵانی 1930ـەوە لە ئەمریکا بەربڵاوبووەوە.
ڕەنگە لە تەواوکاریی ئەم پەیوەندییەشدا بێت شاعیر عەباس عەبدوڵلا یووسف دەڵێت:
فلمانە شیعر دەهۆنم، خۆمیش تاکبینەرو تاکبیسەر(٣)
سەبارەت هۆنراوەش ناسراوە بە قەسیدەی ڕەش کە دەربارەی مردن و ترسە، هەروەها ئەو کارەساتانەی تراژیدیاو وێرانکارییان لێدەکەوێتەوە، ئەوا لە توانای ئەم تەرزە لە نووسین و داهێنانەدا هەیە خوێنەران توشی شۆك بکات، دەبێت پێشتر ئامادەگی هزر ساز بکرێت بۆ خوێندنەوەی ئەم جۆرە لە نووسین، بە تایبەتی گەر لە تەنیایی و نیمچە تاریکیدا بخوێنرێنەوە.
لە ئەدەبی جیهانیدا لە مێژە ئەم تەرزە پێناسە کراوەو نووسەرانی بە توانا جڵەوی قەڵەمیان تیا تاو داوە، لەو کارە جیهانیانەش کە بە شیعری سامناك ناسراون چەند نموونەیەك دەخەینە بەر دیدی خوێنەران:
تی ئێس ئیلیۆت لە (سووتانی نۆرتۆن) لە ژێر سەردێڕی چوار چارەك (چوارینە) و لە کۆتایی قەسیدەکەدا دەڵێت:
ناکاو لە ڕمی تیشکی خۆردا
تەنانەت کاتێک تۆزەکە دەجوڵا
لەوێدا پێکەنینە شارراوەکە بەرز دەبێتەوە
هی منداڵەکانی ناو گەڵای درەخت
خێرا ئێستا، لێرە، ئێستا، هەمیشە-
کاتە بە هەدەرچووە خەمبارە جێی گاڵتەجاڕیەکە
درێژ دەبێت لە پێش و پاش.(٤)
Sudden in a shaft of sunlight
Even while the dust moves
There rises the hidden laughter
Of children in the foliage
Quick now, here, now, always–
Ridiculous the waste sad time
Stretching before and after.
***
هەروەها کچە شاعیری سەدەی هەژدەی ئەمریکا (ئێمیلی دیکینسن) لە ژێر سەردێڕی هۆنراوەی (ئایا هەرگیز لە ناو دەمی ئەشکەوتەکان نەوەستاویت) دەڵێت:
ئایا قەد تەماشای دەموچاوی تۆپەکانت نەکردووە—
لە نێوان چاوە زەردەکاندا—
و چوونە ناو قیامەتت –
پرسیارەکەی “دەبێت بمریت”(٥)
Did you ever look in a Cannon’s face–
Between whose Yellow eye–
And yours — the Judgment intervened–
The Question of “To die”–
***
دواجار، شاعیری خەم و داهێنان و خەون و ترسی ئەمریکی ئێدگار ئەلان پۆ لە هۆنراوەی (گیانەکانی مردووان) دەڵێت:
بێدەنگ بە لە و گۆشەگیرییە،
کە تەنیایی نییە- پاشان بۆ
گیانەکانی مردوو کە وەستاون
لە ژین پێش سێ، جارێکی تر
لە مردندا لە دەوری سێ- و ویستییان
داپۆشینت بە سێبەر: هەر وا بمێنەوە.(٥)
Be silent in that solitude,
Which is not loneliness – for then
the spirits of the dead who stood
In life before three, are again
In death around three – and their will
Shall overshadow thee: be still.
***
گەر چاوێکی خێرا بخشێنین بە ڕەوشی شیعری هاوچەرخی کوردیشدا، دەنگی جۆراوجۆرو جیاوازو داهێنەرانە لێرەو لەوێ دەبینینەوە، وەك چۆن لە لایەکی تریشەوە شاعیران چاولێکەری سروشت ژینگەی هەمەچەشنی دەوروپشت دەکەنەوە، بە سوود وەرگرتن لە کەرەسەکانیداو دوای تێپەڕاندنی بە فلتەرەکانی هونەری ڕەوانبێژی و سیمانتیکدا، شتێکی نوێیان لێ پێکدێنن، هەروەك چۆن لە لایەکی تریشەوە شیعرێکی زۆر دەبینینەوە هاوشێوەی یەکن و مۆرکی هاوبەشیان پێوە دەبینرێت، بۆیە دەتوانین بڵێین فاکتەری چاولێکەریی و نەبوونی دنیابینی و شێوازی جیاواز سیمای ئەو شیعرانە دیاری دەکات، رەنگە لەبەر ئەمەش بێت داهێنان و هەوڵی داهێنەرانە لای ئەو بەشە یان مردووە یان بە مردوویی لەدایك دەبێت. جا ئایا هۆکەی کەمی و هەژاریی پاشخانی ڕۆشنبیریی بێت، یان کەمئەزموونی و نەبوونی جورئەتی پێویست بۆ شکاندنی ئەو قاڵبە نۆستالیژیانە.
بە هەمان جۆریش ڕەخنەی ئەکادیمی و پێوانەیی( ستاندارد) کەم تا زۆر لێرەو لەوێ دەبینینەوە، بەڵام نابێت نکۆڵی ئەوەش بکەین پەتای فەلسەفاندنی ڕەخنەش کەسانێکی وا لێکردووە نەزانن خۆشیان لە کۆتایی نووسینەکاندا لە کوێدا دەبیننەوە. تا کار دەگاتە ئەوەی مانایەك بۆ شیعر دیار نامێنێت و لە پێچە تاریکەکانی ئەگەرو بیردۆزو بۆچوون و ئاماژەکانی فەیلەسوفاندا سەرە داوەکە بە تەواوی بزر دەبێت.
وا هەست ناکرێت بەمە ڕەخنەو دەق باڵا دەست بن و زیاتر ببنە جێی بایەخ لای خوێنەرانی جیددی شیعرو ڕەخنە، هەرچەندە شیعر وەك گیان و ژیان فراوان و بێ سنوورە و بەشێکیش لەو بوارانە فەلسەفەیە، بەڵام هەرگیز ناتوانین بڵێین لە سەدا سەد شیعر= فەلسەفە.
نموونەی ئەم جۆرە ڕەخنە تەمومژاویانە وەك نموونەی ئەو شیعرانە وایە بە ئەنقەست دەئاڵۆسکێنرێن تا بەرگێکی ناوازەیان بکرێت بە بەردا، ئەمە لە کاتێکدایە دەقێکی فرە ڕەهەندو ناوازەی جیهانیی دەخوێنینەوە، بە پێچەوانەوە هەرچەندە وشەکان سادەو زانراون، بەڵام توانای شاعیرانەی داهێنەرانە کاڵایەکی بە بەهای لێ وەبەرهێناون و ناوازەیی و هونەرێکی بەرچاو لە دیوی دەرەوەو ناوەوەی ئەو دەقانەدا دەبینینەوە، ئێدی پەلکێشی جیهانێکی قوڵی پڕ ماناو ڕوئیاو تازەی جۆراوجۆری ئەندێشەو هزرو گیان و دنیاکانی شیعری ڕەسەنمان دەکەن.
بێگومان هەوڵەکانی (عەباس عەبدوڵلا یووسف)-هەباسۆس- یش هەر بەهەمان ئاقاردا تێدەپەڕن، سەبارەت ئەم شاعیرە ئەزموندارە خاوەن ڕۆشنبیرییە فراوانە، دەتوانین بڵێین وێڕای ئەوەی هەرچەندە ئەو لە ساڵێکدا تەنیا چەند دەقێك دەنووسێت و بڵاودەکاتەوە، بەڵام نایەوێت هەنگاوەکانی پێش خۆی و کەسانی تر دووبارە بکاتەوە، بۆیە جیاواز دەنووسێت – بێ سڵەمینەوە، جیاواز بە ناوەڕۆك و بابەت و فۆرم.. تاد، بۆ نموونە ئەو لە دەقی (تاککلی جمزێ) دا کەرەسەی : بابەتی تووخمی سێیەم بەکار دەبات و ئاماژەیەکی شاعیرانەی پێ دەکات، وەك چۆن لە دەقی (دیکانێشە) شدا لە پشت بابەتێکی بەکارنەهاتوو و دەگمەندا کە (ماشێنی ئاگر کوژێنەوە)یە شتێکی نوێمان پێ دەڵێت، کە دەتوانین بە دڵنیاییەوە بڵێین تەنیا مۆرکی جیهانی نووسینی عەباسە بە گۆشت و خوێن و ئێسقانەوەو بەس، وەك چۆن لە دوا دەقیشدا (دەبڵجل) دەروازە لەسەر نووسینی بابەتی ترسناکی هۆنراوە واڵا دەکات.
ئەو بە ڕوونی لە زۆربەی تاکدێڕەکاندا هەندێك لە کەرەسەی دنیای داهێنانی ترسئامێزو زاراوە بەرفراوان و هەمەجۆرەکانی بەکار هێناون و بە وێنەو ئیقاع و رەهەندی جیاوازەوە لە شوێنە جیاجیاکانی دەقەکەدا تەوزیفی کردوون، وەك:
( جەهەنم، نوتەك، سەرقەبران، مەزارگە، خوێن، دەبڵجل، ترس، ئەکوژرێن، نەتەقیەوە، قەبسان، کاژەمارە، هارووت و مارووت، بە مردوویی، هێسکانە، مەرریخفرۆش، مرۆخۆر.. تاد) .
شاعیر زۆر بە راشکاوانە بەم بەیتە لە دەرگای هزری خوێنەری هوشیار دەدات و هەواڵی ئەم تەرزی نووسینەیان ڕاستەوخۆ پێ دەدات، وێنەی ترسی دەریا لە نائارامی زەوی و ناتەبایی و پارادۆکس و ناهارمۆنیەتی نێوانیان ، بە قەد پڕ بوونەوەی لاپەڕە زۆرەکانی ڕۆژنامەکان لە هەواڵی ناخۆش و داگیرکردنی شاشەی تەلەفیزیۆنەکان بە دیمەنی جەرگبڕ تا کار دەگاتە ئەوەی حاڵەتی دڵڕەق بوون ئاسایی بێت، لە دووبارە بوونەوەی ئەو تراژیدیا دوابەدوا یەك هاتووانە، لەگەڵ ئەمەشدا پێشبینی کردنی نەقەوماوێکی چاوەڕوانکراو:
دەریا لە ترسی زەویلەرزەیەکی نەقەوماو، کەرت بە کەرت دەبێ.(3)
لە رووی وشەسازی و فۆرمەوە شاعیر نەك بە تەنیا هەوڵی داوە لەم کارانەیدا زاراوەی ناوچەیی و دەشتەکی و رەسەنی کوردەواری زیندووبکاتەوەو لە لەنێوچوون بیانپارێزێت، بەڵکو خۆی وەك وەستایەکی کارامەی دارتاشیی دایاندەتاشێت و مانای نوێی بەکارنەهاتووییان لێ دروست دەکات، لە خزمەت سیاقی گشتی دەقدا کارایان دەکات، بە تایبەتی لە باری کارکردن لەسەر پێشگرو پاشگرەکان بۆ ناو و فرمانەکان.
مەسعوود محەمەد لە (زاراوە سازیی پێوانە) دا لەمبارەوە دەڵێت:
“وشەی داڕێژراو ئەو وشەیەیە کە لە وشەیێکی سەربەخۆ و لە زیادی ئەوتۆ پێك هاتبێ کە سەربەخۆ واتا نەبەخشێ)(6) مانای بە سەربەخۆیی ئەو مانایە نەگەیەنێت.
سەبارەت دەسکاریکردنی پێش و پاشی – ناو- یش دەڵێت: ( وشەیێکی لە یەکدی ناو و زیادیێکی کە بە تەنیا واتا نابەخشێت پێك بێت بە داڕێژراو دادەنرێ، زیادیش کە بێت یا بە پێشەوە یا بە دواوە، ناو ناوەش بە ناو کڵێشەی وشەوە دەلکێت)(6)
لە بارەی وشەسازیەکان و گەمە زمانەوانیەکانی نێو دەقی (دەبڵجل) یش ، هەرچەندە بۆ بەر چاو روونی خوێنەران شیکاریی هەندێك لە کورتبڕی و داتاشین و لکاندنی وشەکان دراوە، کە لە خودی خۆیدا دادەنرێت بە ئازادی ڕێزمان و شکاندنی کۆتەکانی زمان لە پێناو باری داهێنانەکانی دەقدا، هەر وەك چۆن لە فۆرمدا تاکدێڕەکان ئازادن و زیاتر وەك شێوازی شاعیری ئەمریکی سەدەی نۆزدە ( واڵت ویتمان) بە باری پەخشانە شیعردا شۆڕ دەبنەوە، بە هۆی بە هێند نەگرتنی سەرواو ئیکۆ و مۆسیقا دەرەکی و ناوەکیەکانی وشەکان، بەڵام دەکرا بۆ نموونە هەر تاکە دێڕێك بە دوو نیوە دێڕ دابنرانایە، کە ئاسانتر دەبوو سەرواو مۆسیقاکانی دەروەو ناوەوەی کۆتا وشەکان بە جۆرێکی وا ڕێکبخرانایە زیاترو زیاتر لە خزمەتی باری گشتی دەقەکەدا بوونایە لە گوێ و دڵی خوێنەردا زیاتر بزرنگانایەتەوە. هەر وەك چۆن دەکرێت هەموو تاکدێڕەکانیش بە زنجیرەیەکی شارراوە یان ئاشکرا، لە بابەت و ئیقاعدا زیاتر و پتەوتر پێکەوە ببەسترێنەوە. بەڵام لە باری ئەم دەقە ترسناکەدا ئەم شێوازە زیاتر خزمەت بە کەشی گشتی ترسی ئامادە دەکات، کە خوێنەر لەسەر هەر قەراغی پەنجەرەی تاکە دێڕێك قەلە رەشەکەی ئێدگار ئالان پۆ دەبینێتەوە، دەقیڕێنێت و دەڵێت ” هەرگیز، نا”
وەك چۆن لە دنیای چیرۆکیشدا ( گێ دی مۆپاسان) پەرەی بەم تەرزە لە نووسین داوە و ئەفراندنی تیا کردووە، کەچی لای خۆمان وەك زۆر لایەنی تر بە داخەوە فەرامۆش کراوە و تەنیا لە خولگەی چەند بابەت و کۆمەڵێك تێرمۆلیژیدا دەقەکان خۆیان دەنووسنەوە.
لێکۆڵینەوەی ئەم دەقە دەکرێت لە زۆر لایەنەوە بێت و ڕۆچوون بە هەر لایەنێکیاندا زۆر دەکێشێت، ئەوەی بۆ من ماوەتەوە لە کۆتاییدا ئاماژەی پێ بدەم ئەوەیە؛ من دەستخۆشی لە بڵاوکردنەوەی ئەم هەوڵانە دەکەمەوە و دووبارەی دەکەمەوەو دەڵێم بە قەد بەرفراوانی بوارەکانی ژیان، شیعریش بەرفراوانە، دەبا خاوەنی شیعر و دنیا بینی و شێوازی خۆمان بین و لە دووی تازەگەری و داهێنان و جیاوازیی بگەڕێین، نەك جوینەوەو خۆ لە قاڵبدان بە یەك تەرزەوە، بەوەی تەنیا بۆ ئارەزوو و دەرکردنی هەوای گەرمی ناخ بنووسین.
ژێدەرو سەرچاوەکان:
(1)deepundergroundpoetry.com/dark-poems
(2)en.wikipedia.org/wiki/Horror_and_terror
(3) پاشکۆی هزرو هونەر، ژمارە (75) ل 16
(4) poetrysoup.com/famous/poems/horror
(5) goodreads.com/topic/show/447160-creepy-classic-horror-poetry
(6) زاراوەسازیی پێوانە، مەسعوود محەمەد، 2011، لاپەڕە 26- لاپەرە 106
