بەهرۆز جەعفەر: جیوپۆڵەتیکی هەرێمی کوردستان لە نێوان حەوزەکانی ووزەدا.
لە داهاتووی نزیکدا، چوار چەمکی گرنگ لەناو بابەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دا، کاریگەری ئەخەنە سەر ڕەفتاری سیاسی و ئاسایشی نیشتیمانی کوردستان،
یەکەمیان/ جیوپۆڵەتیک (یانی کاریگەری شوێن یان جوگرافیا بەسەر سیاسەتەوە).
دووەمیان/ هایدرۆپۆڵەتیک (یانی کاریگەری مەسەلەی ئاو بەسەر سیاسەتی ووڵاتانەی).
سێهەمیان/ پیترۆ- پۆڵەتیک (یانی کاریگەری سەرچاوە هایدرۆکاربۆنات یان نەوت و غازی سروشتی بەسەر سیاسەتەوە).
چوارەمیان/ چەمکی بازاڕە کە تا ئێستا مێنتاڵیەتی ناوەندی حکومڕانی کوردی ڕامی ناکات، ڕامی ناکات چونکە بازاڕ سنور ناناسێت و، هێڵە کلاسیکی و خێڵەکیەکان ئەبەزێنێت، بە کورتیەکەی بۆ ئەوەی (بازاڕ- Market) درک بکەیت، یەکێ لە بنەماکانی بازاڕ بوونی دیدێکی مۆدێرنە. ئایا چ تیۆرییەک لە پشت مامەڵەی حکومەتی هەرێم لەگەڵ بازاڕی دەرەوەدا وەستاوە؟!.
هەمیشە کێبڕکێ هەیە لە نێوان ئەوەی ئایا جێوپۆڵەتیک گرنگترە یان بازاڕ؟. تا پێش کۆتایی هاتنی جەنگی سارد جیۆپۆلەتیک گرنگتر بو، مەسەلەن پەیمانی بەغدا ساڵی 1956 عێراق و پاکستان و تورکیا لەلایەن بلۆکی خۆرئاواوە فەند کران و ڕێکخران، چونکە ئەیانویست دەوری بلۆکی سۆڤیەتی پێ بدەن تا سۆڤیەت ڕووی جوگرافی و بیری کۆمۆنیستیەوە گەشە نەکات. بەڵام نمونەی «قەتەر» لە دوای جەنگی ساردەوە نمونەی بازاڕە، مەکاو لە نزیکی چین، قوبرس لە دەریای ناوەڕاست، ئەمانە دوورگەو ووڵاتی زۆر بچوکن، بەڵام بە هۆی بازاڕ و ئاڵوگۆڕ و سوڕی خێراو دەورانی پارەوە کاریگەری گەورەیان هەیە.
هەرێمی کوردستان تا هەنووکە لە چوارچێوەی عێراقدایە، عێراقیش کەوتۆتە نێوان سێ حەوزەی گەورەوە:
یەکەم: جیۆ- ستراتیجیەتی حەوزەی قەزوین
کە لە (12ی ئۆگەستی 2018) ەدا ڕوسیاو ئێران و تورکمانستان و ئازەربایجان و کازاخستان ڕێککەوتن کە ئیدارەی حەوزەی قەزوین بدەن، وەک گەورەترین هارتلاندی ووزەی جیهان، وەک گەورەترین دەریاچەی جیهان، هەموو یەکەکانی کە ئەکەونە سەر ئەم حەوزەیە لە بەشێکی زۆری سنوری ئاویی خۆیان بۆ ڕووسیا وازیان هێنا، ئەم حەوزەیە بە نزیکەیی (53٪) غازی سروشتی جیهانی تێدایە بێجگە لە نەوت و، ڕێڕەوە ستراتیجیەکانی کە ناوەڕاستی ئاسیا بە ناوەڕاستی ئەوروپاوە ئەبەستێتەوە.
دووەمیان: مێدیتریانە حەوزەی هاوپەیمانان
دەریای ناوەڕاست (مێدیتریانە)، ئەم حەوزەیە گرنگیەکی بێشوماری هەیە، لە ڕووی مێژوویییەوە شوێنی سەرهەڵدانی بەشەریەتە پێی ئەڵێن (مانگی بە پیت)، لە ڕووی جوگرافیەوە ئاسیاو ئەفریکا و ئەوروپا پێکەوە گرێ ئەدات، لە ڕووی ئەمنییەوە مەسەلەی کۆچبەران هەیە کە لێرەوە ئەپەڕنەوە بەرەو ئەوروپا، لە ڕووی ئابورییەوە لە ساڵی (2014 ەوە بۆ 2018) نزیکەی (2000) ملیار مەتر غازی سروشتی لە سنورە ئاوییەکانی نێوان ئیسرائیل و قوبرس دۆزراوەتەوە. وەک وەڵامدانەوەیەک بۆ حەوزەی قەزوین لەم هارتلاندەشەوە، یۆنان و قوبرس و ئیسرائیل ڕێککەوتن بۆ ئیدارەدان و پاراستنی ئاسایشی دەریای ناوەڕاست کە بە پێی ڕێککەوتننامەی بەرشەلۆنە پێی ئەڵێن (Euro- Mediterranean Partnership)، ئەم ناوچەیە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بە ئەوروپاوە گرێ ئەدات، ئەفریکاش هەر بە ئەوروپاوە گرێ ئەدا، هەرێمی کوردستان نزیکترین شوێنێکە لە باکوری سوریا بە تەنیشت عیفرین دا بگاتە دەریای ناوەڕاست و ئەم کوتلەیە دەوڵەمەندتر بکات. هەریەکە لە سوریاو لوبنان و میسرو ئیسرائیل و یۆنان و قوبرس و فەڕەنساو ئیتاڵیا ئەو وڵاتە گرنگانەن کە ئەکەونە سەر دەریای ناوەڕاست، ئەم بلۆکە هەمویان هاوپەیمانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکان. کەچی ڕووسیا بە (16) کەشتی سەربازییەوە دەستی بە مانۆڕەکانی کرد لە دەریای ناوەڕاست (وەک ئەزانن ڕووس وەک تەلێکی دڕکاوی لەدوای بەهاری عەرەبیەوە هاتۆتە ئەم ناوچەیە). تورکیاش (40000) چل هەزار سەربازی لە قوبرسی باکور جێگیرکردووە، بڕیاریشیدا بنکەیەکی سەربازیی دەریاوانی لە دوورگەی قوبرس دابنات، ئەم جموجوڵەی ڕووسیاو تورکیا دوای دزە کردنی زانیاری هەواڵگری هاتووە کە گوایە لە بەرەبەیانێکدا هێزەکانی ئەمریکاو ئیسرائیل لە پڕ بنکەیەکی سەربازی گەورە لە قوبرسە تورکیەکە (قوبرسی باکور) بکەنەوەو جاربدەن و، تورکیا لەو بەشەی دوورگەکە بکەنە دەرەوە کە لەساڵی (1974) ەوە داگیری کردووە ( هێڵی ووزەی کوردستانیش بەتەنیشت فیشخابورەوە یان لە باکوری سوریاوە هەر بەم ناوچەیەدا تێ پەڕ ئەبێت).
سێهەم: حەوزەی کەنداو لە نێوان هاریکاری و ناکۆکی گەورەدا
حەوزەی کەنداوی عەرەبی یان کەنداوی فارس (ئوسامە بن لادن ئەیویست ناوەکەی بگۆڕێت بە کەنداوی ئیسلامی)، لەم ناوچەیە لەلایەک هەیمەنەی ئێران هەیە لەسەر گەرووی هورمزدا، کە ئەم گەرووە نزیکەی (40٪) بازرگانی و کاڵاو شمەکی جیهانی پێدا تێپەڕ ئەبێت، وە هەم هەرەشەیەکی گەورەشە بۆ تێپەڕبوونی نەوت لەم ناوچانەوە بۆ باشوری ئاسیا، بۆ ناوچەی دەریای سوور…تادوایی. لەلایەکی ترەوە گرفتی ئیدارەی قەبرانەکانی کەنداو هەیە لە نێوان سعودیەو قەتەردا.
چوارەم: عێراق و شەڕێکی خوێناوی
عێراق (بە هەرێمی کوردستانیشەوە) لە ڕووی جیۆپۆڵەتیک و پیترۆپۆڵەتیک و مەسەلەی مامەڵە داراییەکانی لە بازاڕی ئابوریی دا ئەکەوێتە ناوەندی ئەو سێ کوتلە گەورەیەوە کە لەسەرەوە باسمان کرد.
لە (2003 ەوە بۆ 2018) چارەنووسی عێراق لە دیدی چاودێراندا لە (3) بژاردە تێپەڕی نە کردووە، یەک (دیکتاتۆریەتێکی شیعی) ئەمە هەرەسی هێناو سەری نەگرت، دوو (دیموکراتیزەبونی عێراق)، ئەم دۆخەی ئێستا لە (2018) ەدا عێراقی پێدا تێپەڕ ئەبێت ناوی هەرەسهێنانی وەرچەرخانی عێراقە بۆ دیموکراسیەت، پرۆسەی دیموکراسی لە عێراقی دوای سەدام حوسەین دا سەتا سەت شکستی هێناوە، لە هەڵبژاردنەکاندا پتر لە (70٪) عێراقیەکان بەشداری ناکەن، بە پێی ڕاپۆرتی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی عێراق (122) ملیار دۆلار قەرزارە، (32٪) هاوڵاتیانی بێکارن….سێهەمین بژاردە بریتی یە لە (دابەشبونی عێراق) ئەم دابەشبوونە مەبەستی تەنها لە دابەشبونی جوگرافی و دروستکردنی سێ هەرێمی شیعەو کوردو سووننە نییە، بەڵکو مەبەست لێی پەرتبونی سێکتەرەکانی حکومڕانی و ئاسایشی عێراق و شەڕی شیعەو شیعەو سووننە و شیعەو سەرهەڵدانی توندوتیژییەکی زۆرە، کە هێزە هەرێمایەتیەکان وەکو سوریا ڕاوی بەرژەوەندییەکانی خۆیانی تیا بکەن.
پێنجەم: عێراق و بەریەککەوتنەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین
لە (2018) ەدا، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەریەککەوتنی سیستەمی هەرێمایەتی و جیهانی تیایدا گەیشتۆتە ترۆپک، واشینگتۆن ئینستیوت بابەتێکی بڵاوکردۆتەوە کە سەرەتای (2019) شەڕێکی گەورە بەرۆکی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئەگرێت، بەرایی ئەم جەنگەش لە لوبنان و سوریاوە بە هۆی دەستدرێژی و ختوکەدانەکانی حیزبۆڵڵاوەیە بۆ سەر ئیسرائیل، بەپێی راپۆرتێکی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی ئێران ساڵانە (700) ملیۆن دۆلاری بۆ حیزبوڵڵا سەرف کردووە. بە کورتیەکەی جەنگە ڕاستەقینەکە لە (جۆلان) ەوە دەست پێ ئەکا.
سەرباری ئەوەی زەمینە لەبارە تا عێراق بکەوێتەوە لێواری تەقینەوەیەکی گەورەی خوێناوی، ئەوەشی ئەم بۆچوونە تۆختر ئەکاتەوە ئەوەیە (کێک) ەکە بەشی هەمو سیاسیەکان ناکات. لەلایەک شیعەو شیعە تێک بەرئەبن، لەلایەک بلۆکبەندی هەرێمایەتی و لەلایەکیش نەمانی ئینتیمای هاوڵاتی بە هەڵبژاردن و بە حکومداری لە عێراق دا. عێراقێک تیایدا سیاسیەکانی موزەیەفن، هەمویان (بەوانەی کوردستانیشەوە) شانازی بەو تەزویرەوە ئەکەن کردویانە، شانازی بە موزەیەفبونی خۆیانەوە ئەکەن. (ڕەنگە) کورد فریای سیاسەت لە عێراق نەکەوێ ئەوە نەبێت بە پەلە بڕیار بدات بەشێک نییە لەو جەنگەی لە عێراق رووئەدات و، حاڵەتی نائاسایی لە هەرێم ڕابگەیەنێت.
شەشەم: کورد غائیبی حازر لە ناو ڕووداوەکان
قەوارەی کوردی لەبەردەم لەناوچوندایە، کورد مەسەلەیەکی هەیە ئەڵێ ( کورد یان ناچێ بۆ ئاش یان کە چوو ئاشەوانەکە ئەکوژێ)، بەناوی هەڵبژاردن و دیموکراسیەتەوە کوردەکان لە باشور بەربونەتە گیانی یەکتر و، ململانێیەکی زۆریان هەیە، هەڵبژاردنێکی پڕ لە خێچ و خواری بۆ مسۆگەرکردنی کورسی تا چەند ناشییەکی حیزبەکان لەسەری دانیشن، سوودێکی وای نییە کە لەولاوە قەوارەی کوردی بنکۆڵ بکرێت. کوردستان ئێستا لە ڕووی ئیداری و سیاسی و دەستوری و سەربازی و ئابوورییەوە کەرکوکی لەدەستداوە، ناکرێت ئەوەندەشی ماوە بکرێتە مەیدانی جەنگی چەند چاوچنۆک و تەزویرچییەک.
لە دەرئەنجامدا، ئەگەر کوردو کوردستان ئەیەوێ ڕزگاری بێت و، گرفتەکانی حەوزەکان و ناوچەکەو بەغدا بەرۆکی کوردستان نەگرێت (لانی کەم مەترسیەکە کەم بکرێتەوە) وە لە داڵانی قەیرانی پەرلەمانێکی پڕکێشەی هەرێمی کوردستان قوتارتان بێت و، لەگەڵیشیدا چاکسازی بکەن، ئەبێت بفەرموون ئەنجومەنێکی سیاسی و ئابوری بەرهەمدار و حوکمێکی ساڵەح دروست بکەن، ئەگەریش هەروا بەردەوام ئەبن لەو مەعمەعەیەی ڕابردوو، ئەوە چیتر مەسەلەی کورد و کوردبون نابێتە ئەو ئارگیۆمێنتەی جێی باوەڕ بێت.!.
