چیرۆکى ئەبرەهەو فیلەکانى.
وەرگێڕانی/ عوسمان عومەر
سورەتى فیل یەکێکە لەو سورەتانەى قورئانى پیرۆز و لەمەککە هاتۆتە خوار لەسەرەتاى پەیدا بونى ئاینى ئیسلام لەگەل ئەوەى ئەو سورەتە هیچ زانیاریەکى یەقینى یا بەلگەیەکى تەواوى سەلمێنراوى تێدا بەدى ناکرێ، بەلام کەلتورى مێژویی ئیسلام دەیبەستێتەوە بە چیرۆکى هێرشى ئەبرەهەى حەبەشى بۆسەر حەرەمى کەعبە, چەند لێکدانەوەیەک بۆ ئەو سورەتە دەخەینە ڕوو, هەموو لێکدانەوەکانیش وەک تیوریەک و بیرورایەک خراوەتە ڕوو بێ ئەوەى کار لەدەقى سورەتەکەبکرێ .
بەپێى ڕیوایەتى ئیبن هشام و زۆربەى مێژوو نوسانى ئیسلامى وەک طەبەرى لە مێژووى نیردراو پاشاکان و ئیبن الاثیر و ئیبن کثیر لە البدایە والنهایە باس لەسەرکەوتنى پاشاکانى حەبەشە دەکەن بەسەر حیمیریەکانى پاشاى یەمەن و یەکێک لەسەردەکرەى حەبەشیەکان وەک والى دانراوە لەیەمەن بە راسپاردەى نەجاشى پاشایان, ئەو فەرماندە حەبەشیە دواىی دەسەلاتى رەهاى هەبوو بەسەر یەمەن دا هەلساوە کەنیسەیەکى گەورەى لە صەنعا بنیات ناوە بۆئەوەى ببیتە قیبلەیەک بۆ خەلکى نیمچە دورگەى عەرەب, بەلام ئەم کردەوەیەى لەلایەن عەرەبەکانەوە دژایەتى کرا چونکە ئەوان ساڵانە دەچون بۆ کەعبە بۆ حەج و ئەو کەنیسەیەى ئەو بنیاتى نا کەس نەدەچو بەلای دا, بۆیە ئەبرهە تورە دەبێ دواى ئەوەى یەکیک لە عەرەبەکانى جەزیرە گالتەو تانەو تەشەر بە نەصرانیەت و ئاینى ئەبرهەو کەنیسەکە دەکات، بۆیە ئەو فەرماندە حەبەشیە سوپایەکى گەورەى سازدا چەند فیلیکى لەگەل بوو یەکیکیان بەناوى مەحمود خۆى سەرپەرشتى دەکرد بەرەو مەککە بەرێ کەوت, هەرچى عەرەبى ناوچەکە هەبوو لەترسى ئەبرەهە رایان دەکردو گوند و شوێنەکانى خۆیان چۆل دەکرد دواى ئەوەى بۆیان دەرکەوت کە ناتوانن بەرەنگارى ببنەوە لەڕیگا چەند سەر ووشترێکى گرت کە خاوەنداریەتى بۆ عبدالموتەلیب کورى هشام دەگەرایەوە کاتێ هەوالەکە گەیشتە قوریشیەکان کە ماڵ و حالى خۆیان جێ هێشتبوو لە چیاکانى دەوروبەر خۆیان حەشاردابوو، بەلام عبد الموتەلیب خۆى چوو بۆ دیدەنى ئەبرەهە و ئاگادارى کردەوە کە ووشترەکانى پێ بداتەوە, ئەبرەهە زۆر لەوکارە سەرى سوڕما سەرکردەیەکى قورەیش هاتوە بۆلاى کەگفتوگۆى لەگەل بکات بۆ پێدانەوەى ووشترەکانى چۆن باسى ئەوەى لەگەل ناکات کە ئەو بەنیازى روخاندنى کەعبە هاتووە, عبد الموتەلیب لیرەدا ووتە بەناوبانگەکەى خۆى پێ ووت ” انا رب هذا البيت ,اما البيت فله رب يحميه واته من خودانى ئەو مالەم و ئەو مالەش خوایەک هەیە دەیپارێزى” لەروایەتێکى تردا هاتوە گوتویەتى انى انا رب الابل وان رباللبیت سیمنعه واتە من خودانى وشترەکانم و خاوەنى مالەکەش رێگریت لێ دەکات بەلام ئەبرهە داواکەى رەت کردۆتەوە, گوایە لەوکاتە سەربازەکانى ئەبرەهە خۆیان بۆ هێرشى سەر کەعبە ئامادە کردووەو کاتێ فێلەکانیش لیخوڕدراون بەرەو کەعبە نەجولاون و روویان لەیەمەن کردۆتەوە و ئاسمان پڕى بووە لە چەند بالندەیەک و هەربالندەیەک بەردێکى بچوکیان بەدەنوک و قاچەکانىان هەڵگرتوە و بەسەر سوپاکەى ئەبرەهەیان دا باراندوە, ئەوبەردانە جەستەى سوپاکەى ئەبرەهەیان بڕیوەو کوشتونى و زۆربەیان گەراونەتەوە بۆیە خەلکى قورەیش گەڕاونەتەوە سەرماڵ وحالى خۆیان.
ئارکیۆلۆژیاو مێژوو، لۆژیکى سەربازى
ساڵى 1951ى زاینى تیمێکى ئاسەوارناسى بەناوى کۆمەلەى رکمانز هەستاون بەچەند کنە پشکنین و لیکۆلینەوەىەک لە چەند ناوچەیەکى شانشینى عەرەبى سعودى, یەکێک لەدەرئەنجامەکانى ئەو تیمە لە ناوچەى مریغان و تەثلیث کە دەکەونە خواروى ڕۆژئاواى شانشین دەقێکى نوسراو لەسەر تاشە بەردێک دۆزیەوە بەلام لەسالى 1994 مێژوونوسى ئەمەریکى بەناوى فرانسیس ئیدوارد لەکتێبەکەى بەناوى موحەمەد و بنچینەى ئیسلام دەلێت: بەپشتیوانى خودا و مەسیح , پاشا ئەبرەهەو زیبمان پادشاى سەبەء و ذوو ریدان و حەزرەمۆت و یەمامەو هۆزە عەرەبەکانى بەرزایی و کەوناراوەکان ئەم دەستخەتەیان نوسى کاتێ پەلامارى هۆزى مەعدىان داوە, هۆزەکانى بەنى عامر لێیان ڕاپەرین بەسەرکردەى پاشا ئەبى جبر لەپیشەنگى سوپاکەوە بوو توانیان سەربڕن و دیل بگرن و دەستکەوتى زۆریان بەدەست هێنا و ئەبرەهە بەپشتیوانى خودا لە مانگى ذوعلانى سالى شەش سەدو شەت ودوو ,کەواتە ئەم دەستنوسە دەرگاى گفتوگۆى زۆرى کردەوە بۆ تێگەیشتن لە هێرشەکەى ئەبرەهە کە پێچەوانەى ریوایەتە مێژوویيە ئیسلامیەکەیە ئەوەش دەسەلمێنى کە ئەبرەهە بەسەلامەتى رزگارى بووە و بەپێى ناوى هۆزەکان قورەیشى تێدا نەبووە بەهیچ شێوەیەک و سەڕەراى ئەمانەش کاتەکەى ساڵى 662 بووە بە پێى سالنامەى سەبەئى بەرامبەر 552 زاینى دەکات و 18 ساڵ پێش 570 زاینى کەباس لە روداوەکە دەکات, گەر لیکۆلینەوە ئارکیۆلۆژیەکانى لە سعودیە کراوە بخەینە لایەک و ڕوو لەمێژووى بیزەنتیەکان بکەین دەبینین ئەو نوسینەى لەسەر ئەوتاتە بەردە نوسراوە یەکانگیر دەبێ و هۆکارى هێرشەکە دەست نیشان دەکات, گەر پشت بە مێژوونوسى بیزەنتى پروکۆبیۆسى قەیصەرى کە مێژووى شەرەکانى فارسى نوسیوەتەوە لەکتێبى (المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلامى دکتۆرجواد على) ووردبینەوە دەلێت هۆکارى هێرشەى ئەبرهە بۆ سەر وولاتى عەرەب کلیسەى قلیس و گالتەکردن وئیهانە وتەشەر نەبووە وەک ئیبن هیشام دەلێت: بەپێى ئەوەى پرۆکوبیوس باسى دەکات جۆرێک لە هاوپەیمانى لەنێوان ئەبرهەو ئیمپراتۆرى بیزەنتى کە ناوى جەستینیانى یەکەم بووە دوا ئیمپراتۆرى رۆمانەکان بووە ئامانج لەو هاوپەیمانتیە لێدانى دەستکەوتە ئابوریەکانى ئیمپراتۆریەتى ساسانی فارسى بووە و رێگەگیرى و کۆنترۆڵکردنى رێگاى ئاوریشمى کە هێلى بازرگانى بوە لەجیهانى کۆن و گۆرینى بەڕیگایەکى دەریایی هیند و ئەوروپا پێکەوە ببەستێتەوە و، بەدەریاى هیندى و دەریاى سوردا تێپەرێت و هۆزە عەرەبەکانى هاوکارانى فارس تەمێ بکەن بەپێى ئەو نەخشە بەردینەى دۆزراوەتەوە هۆکارى جێبەجێکردنى ئەم هێرشەى یەمەنیەکان و بیزەنتیەکان بووە، بەلام سەرى نەگرتووە، چونکە وولاتى حەبەشە گەشتى گەلێکى بەهێزى واى نەبوەو هۆکارێکى تریش سالى 555 ى زاینى ئەبرەهە دواى 3 سال لەگەرانەوەى لە پەلامارەکەى کۆچى دوایی کردووە.
ئەم بەرپەچ دانەوەیە بۆ ریوایە کەلتوری ئیسلامیەکە سەبارەت بە چیرۆکى فیل هەر لایەنى ئارکیۆلۆژى و سەرچاوە مێژوویەکانى بیزەنتیەکانى نەگرتۆتەوە بەلکو بەهێزترین بەرپەچ دانەوە لەرووى ستراتیژیەتى سەربازیەوەیە چۆن فێل توانیویەتى هامڕاى سوپاى حەبەشە بێ بۆ بڕینى نزیکەى 800 کم ئەو ماوەیەى نێوان صەنعاو مەککە؟ لە شوێنێک بوونى ئاوى لێ کەم بووە و هەموانیش دەزانین کە فێل پێویستى بەبڕێکى زۆر ئاو هەیە بۆ خواردنەوە ڕۆژانە. هەرچەند فێل لە شەرو شۆرەکانى سەردەمى کۆن دا بەکار هێنراوە، بەلام لەناوچەیەکى تەختى پڕ ئاوو وەک ئەوەى فارسەکان هەندێ جار لەشەرەکانىان دا فیلى ڕاهێنراویان بەکارهێناوە.
لێکدانەوەى نوێ بۆ چیرۆکەکە
زۆر گومان لەدەورى چیرۆکى فیل دەخولینەوە هەربۆیەشە زۆرێک لە زاناو لێکۆلەرانى ئیسلامى ئەم سەردەمە هەولیان داوە لێکدانەوەیەکى بابەتى و لۆژیکى بۆ سورەتى فیل بکەن وخۆیان لەو تیوریە کلتوریە ووشکە کە لەسەرچاوە مێژووییە کۆنە ئیسلامیە بدۆزنەوە یەکێک لەوانە زاناى ئاینى محمد عبدە 1849 – 1905 کۆچى دوایی کردووە کە یەکێکە لە تازەگەرەکان لە جیهانى ئیسلامى لە( تەفسیرى منار )هەولى داوە لە توندى ئەو ئیعجازەى سەبارەت سورەتى فیل کەم بکاتەوە و تێڕوانینێک و لێکدانەوەیەکى جیاوازى بۆ ئایەتەکانى سورەتى فیل کردوە دەلێت بەهۆى نەخۆشى وبلاوبونەوە(عدوى ) رەنگبێ ئەو تەیرانەى لەو سورەتەدا باسیان لێوە کراوە لە رەگەزى میشولە یا مێش بن هەلگرى هەندێ جۆرە بەکتریای نەخۆشى بوبن یا ئەو بەردانە لەجۆریک لەقوڕى ژەهراوى ووشک بوبێ بەقاچەکانى ئەو تەیرانەوە نوسابێ هەرکاتێ بەر لاشەى مرۆڤ کەوت وکونیلەکانى لەشى کەوت ئەوا دەبێتە هۆى هەوکردن و دارزانى گۆشتى لەش, ئەم جۆرە تەیرانە لە پیرۆزترین وگەورەترین سوپاى خودایە هەرکەسیکى بوێ پێى لەناو دەبات ئەم گیاندارە بچکۆلەیە ئیستا پێى دەگوترێ میکرۆب, ئەم بیروبۆچونەى محمد عبدە بەرپەچ وهێرشى کرایە سەر بەتایبەت لە کتێبى فى (ضلال القران)ى سید قطب دەلێت: عبدە خۆى وون کردوە سەبارەت بەلێکدانەوەىەکى عەقلانى” بەلام خۆى جەختى لە لایەنى ئیعجازى کردۆتەوە و دەلێت ئەوە لە خوارقەکان ودەسەلاتى خودایە نابێ ئیمە نە لێکدانەوەى بۆبکەین نەدژى بوەستین کەرێواتەکەش ڕاست نەبێ, بەلام زاناى شیعەى عیراقى سید احمد القبانى بیروراو بۆچونەکانى سەبارەت سورەتى فیل جیاوازە ئەوە داستانێک بووە لەناو عەرەبەکان بلاو بوو پێش ئیسلام خودا کەباسى ئەم چیرۆکەى لە قورئانى پیرۆزدا هێنراوەتەوە مەبەستى ئەوە نییە کە چیرۆکەکە راست بووبێ بەلکو مەبەستى پەند وعیبرەت بووە لە ناوبردنى سوپایەک کە نیازى رماندنى مالى خوداى بووە تواناى ئیلاهى بەدەر خستووە.
لە هەموو لێکدانەوەکانیش سەیرتر بۆ ئەم سورەتە لیکدانەوە تایفەى قورئانیەکان احمد سوبحى بووە ئەم تایەفەیە تەنها پشت بەلیکدانەوەى قورئان دەبەستن و پشت بە فەرمودەکان نابەستن دەلێن: ئەو سورەتەى بەناوى فیلەوە ناونراوە مەبەستى ئەو ئاژەلە نییە کەناوى فیلە بەلکو ووشەى فیل لە فەرهەنگەکانى زمانەوانى عەرەبى وبەتایبەت کتیبى (لسان العرب)ى ئیبن مەنزور کە دەلێت لە مادەى فیل دا هاتوە کە دەلێت (فال رایه) واتە هەلەى کرد و (رجل فیل الراى واتە بیروراى کزە ) بەپێى خاوەنى ئەم لیکدانەوەیە بەهیچ شیوەیەک سورەتى فیل باس لەو هیرشەى سەر کەعبە ناکات بەلکو باسى قەومى لوط دەکات کە تاوانکارى وفاحیشەیان لەناودا بلاو بۆتەوە خوداش سزاى داون بۆجەختیش لە لیکدانەوەکەیان دەلێن تەنها دووجار لە قورئان دا ووشەى سجیل هاتووە لە سورەتى هود و فیل دا لە قورئان بەکار هێنراوە کە خودا چۆن جەزرەبەى هۆزى لوط پێغەمبەری داوە وبەپێى خاوەنى ئەم بیروباوەرانە ئەم لیکدانەوە کەلتوریە بۆ چیرۆکى فیل لەگەل پەیامە ئاساییەکانى خودا گونجاو نییە چونکە ئەوکاتە خەلکى مەککە باوەردار نەبون هیچ پێغەمبەریک نەبووە لەوێ تا ئەو سورەتەى بۆ دابەزینێ کە موعجیزەى خودابێ و پشتگیرى لە پەیام وبانگخوازیەکەى بکرێ , لەمێژووى ئیسلامیش چەند جارێک هێرش کراوەتە سەرکەعبە بۆ تێکدانى لەسەردەمى قەرمەتیەکان حەجاجى کورى یوسفى سەقەفى و یەزیدى کورى معاویە کەچى هیچ موعجیزەیەک رووى نەداوە. چیرۆکى فیلیش وەک داستانەکانى ترى اصحاب الاخدود و اصحاب الڕسە. گەلانى دونیا هەرچەندە پێشبکەون لەڕووى زانستى شارستانیەتەوە کلتورى ئەو گەلانە داستان یاچیرۆکى خەیاڵییان هەر تێدا دەمێنێ وەک چۆن لە هۆزە کۆنەرەسەنەکانى ئوسترالیاوژاپۆن و چین روسەکان و ئەمریکا هەندێ لەوانە تێکەولاوى بیروباوەروە ئاینیەکانیان ورووداوى مێژویی بون وگەورەکراون یاپەیوەست کراوە بە رووداوى سروشتى کەخەلک تواناى لیکدانەوەى نەبووە وهەندێکیشى وەک داستان وچیرۆک ماوەنەتەوە کتیبە پیرۆزە ئاسمانیەکانى تەورات و ئینجیل و تەنانەت قورئانی پیرۆزیش وەک ئەوان ئەو داستانانەى تێدایەو هەندێکێشى رەت کردۆتەوە بۆنمونە ئایەتى 157 لە سورەتى نساء باس لەچیرۆکى لەخاچ دانى مەسیح رەت دەکاتەوە کە تێیداهاتووە” وقولهم انا قتلنا المسيح عيسى بن مريم رسول الله وما قتلوه وما صلبوه ولكن شبهه لهم… “قورئانیش ئەو داستانەى مەسیحى لە ئینجیل وەرگرتووە کەبالندەیەکى لەقور دروستکردوە دواتر بۆتە بالندەو فریوە لە ئایەتى 110 سورەتى مائدە “واذتخلق من الطين كهيئة الطير,باذنى فننفخ فيها فيكون طيرا ….” پێ دەچێ ئیسراو میعراج لە سەفەرەکەى ئەخنوخ و مانى و زەردەشت وەرگیرابێ .ئەوەى سەرنج ڕاکیشە هەموو ئەو داستان وچیرۆکانە لەسەردەمى مەککە بووە بەلام کە پێغەمبەر(د.خ) کۆچى کردبۆ مەدینە ئەم داستان چیرۆکانە بڕان لیکدانەوەش بۆ ئەوە ژینگەى مەککە و خەلکەکەى کاریگەرى خاوەن کتێبە ئاسمانیەکانى وەک جولەکەو نەصرانیەتیان لەسەر هەبووە .
ناوى ئەبرهە کورى صباحى حەبەشیە و، پێشى گوتراوە ئەبرهە الاشرم واتە لچ دوو لەت وبەلاتینیش Abramos واتە ئیبراهیم.
