نەوزادى موهەندیس: هەڵبژاردنەکان، هەنگاوێک بۆ دیموکراسى یان هۆکارێک بۆ ماکیاجکردن؟

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

چەمکى هەڵبژاردن
هەڵبژاردن بریتیە لە ڕێوشوێنێکى دەستورى بۆ هەڵبژاردنى تاک یان کۆمەڵێک کەس بۆ پڕکردنەوەى پۆستێکى دیاریکراو، یان بریتیە لە کۆمەڵێک بنەماى یاسایى کە پێکدێت لە سیستەمى یاسادانان کە ئامانج لێیان ڕێکخستنى پڕۆسەى هەڵبژاردنە کە لەئەنجامدا یاسایەکى نوێى لێ دێتە بەرهەم. یان هەموارکردنەوەى یاسایەک، یان سەرکەوتنى یەکێک لە کاندیدەکان یان هەر ڕووداوێکى دەستورى تر کە پەیوەستدار بێت بە هەڵبژاردنەوە بەشێوەیەکى ڕاستەوخۆ.
هەڵبژاردن هەنگاوى سەرەکى و سەرەتاییە بۆ چەسپاندن و پیادەکردنى پڕۆسە گەورە و فروان و هەمەلایەنەکەى دیموکراسى لەهەر کۆمەڵگا و وڵات و سیستەمێکى حوکمڕانیدا بێت، هەڵبژاردن نیەتە ڕاستەقینەکانى گەل و دەسەڵاتیش دەردەخات بەرەو دیموکراسیەتێکى ڕاستەقینەى ڕاستگۆیانە، چونکە گەر پڕۆسەى هەڵبژاردنەکان بەشێوەیەکى ئاسان و بێ گرێ وگۆڵ و دوور لە دەستتێوەردان و بەکارهێنانى فشار بەڕێوەچوو ئەوە ماناى وایە کە هەموان گەرەکیانە هەنگاوە ڕاستەقینەکە هەڵبنێن بەرەو دیموکراسیەتێکى ڕاستەقینە، و گەر بە پێچەوانەشەوە پڕۆسەى هەڵبژاردنەکان بەخواست و ویستى پێشوەختە و بە پیلانى تێکدان و ساختەکردن و بەلاڕێدابردن برا لەلایەن حیزب و سەرکردە دەسەڵاتدارەکانەوە ئەوە بۆخۆى تەواوى پڕۆسەى دیموکراسیەت دەخاتە ژێر پرسیار و گومانەوە و هیچ کاتیش دیموکراسیەتێکى ڕاستەقینە چێ نابێت و سەقامگیر نابێت. ئیدى لەو ساتەوە هەڵبژاردن دەبێتە نمایشکردنێکى فریودەرانەى بێ بەها و هیچ گرنگى نامێنێت و لەچەمک و ناوەڕۆکە ڕاستەقینەکەى خۆى بەتاڵ دەبێتەوە کە بریتیە لە هەنگاونان بەرەو دیموکراسیەت و ئاشتى و ئارامى و پێشکەوتن و داهێنان.
هەڵبژاردن لە سیستەمە حومکڕانیە دیموکراسیەکاندا بەشێوەیەکى سیستەماتیک و سانا بەڕێوە دەچێت و هەموو تاکەکان وەک مافێکى ئاسایى و سەرەتایى و یاسایى خۆیان لێى دەڕوانن و بەبێ هیچ جۆرە فشار و چاوسورکردنەوە و نانبڕینێک پیادەى دەکەن و دەنگى خریان دەدەنە ئەو کاندید و حیزبانەى کە بە شیاویان دەزانن و چاوەڕوانى خزمەتى زیاتر و ئارامى و ژیان و گوزەرانێکى پڕ شکۆیان لێ دەخوازن، هەڵبژاردنەکان لە سیستەمى دیموکراسى ڕاستەقینەدا دوور لە دەستتێوەردانى حیزبى و دەزگا جاسوسیەکان بەڕێوە دەچێت، هەموان کێبڕکێ دەکەن بەبەرنامە و تێڕوانین و دیدگایان بۆ ئایندە لەپێناو خزمەتکردنى زیاتر و خۆشگوزەرانى هاوڵاتیان، هەموانیش پابەندبوونى خۆیان بە ئەنجامەکانەوە دەردەبڕن و هیچ گومان و پرسیارێکیشیان لەلا دروست نابێت لەسەر ڕاستى و دروستى پڕۆسەکە چونکە هەموان دڵنیان بێگەردى و خاوێنى پڕۆسەکە، بەڵام لە سیستەمە نادیموکراسى و توتالیتارى و تاکڕەو و پۆبسیسیەکاندا یان بەناو دیموکراسیەکاندا (وەک کوردستان و عێراق)، هیچ کات پڕۆسەکانى هەڵبژاردن بەشێوەیەکى شەفاف و دور لە دەستتێوەردان و گزى و ساختەکارى تێنەپەڕیون. هەر بۆیەش هەمیشە ئەنجامەکان بەدڵى زۆربە نەبون و هەموانیش بەسەرکەوتوو و سەرنەکەوتوەوە گومان و پرسیارى زۆریان لەلا دروست دەبێت لە ئەنجامەکان و تانە و ڕەخنە و گلەیى و گازندەى زۆرى ئاڕاستە دەکەن.
هەر لەبەر ئەم هۆیەیە کە هیچ کات پڕۆسەى هەڵبژاردنەکان لە کوردستان و عێراقدا نەبونەتە هۆکار بۆ ئارامى و سەقامگیرى سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتى و نەبونەتە هۆکار بۆ پێشکەوتن و داهێنان و ڕزگاربوونى کۆمەڵگا لە دواکەوتویى و هەژارى و نەخوێندەوارى و نەبونەتە هۆکار بۆ خۆشگەوزەرانى تاک و کۆمەڵگا بەپێچەوانەى پڕۆسەى هەڵبژاردنەکانى وڵاتانى پێشکەوتوەوە کە هەمیشە هەڵبژاردنەکان بونەتە مایەى نوێبونەوە و بەهێزبوون و زیاتر چەسپاندنى دیموکراسى و قوڵبونەوەى بەهاکانى ئازادى و ماف و خۆشگوزەرانى و ئارامى و هەنگاو بەرەو پێشکەوتن و داهێنانى زیاتر.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە، لەکوردستاندا هەڵبژاردنەکان بۆچى و لە پێناو چیدا دەکرێن؟ گەرەکە هەنگاو بەرەو دیموکراسیەت بنێن یان تەنها وەک ماکیاجکردنێکە بۆ جوانکردنى سیما ناشیرینەکانى دەسەڵات؟ گەرەکە دەسەڵات گۆڕانکارى تیادا بکرێت یان زیاتر بۆ چەسپاندنى ئەوەى کە هەیە؟ زۆر پرسیارى تریش.
بەداخەوە لەکوردستاندا لەیەکەم پڕۆسەى هەڵبژاردنى پەڕلەمانى کوردستاندا لە 19/5/1992دا بە گزى و ساختەکارى دەستیپێکرد ( ساختەکارى لە جۆرى مەرەکەبى دەنگدانەوە و ساختەکارى لە ژمارەى دەنگدەران لەسنورى پارێزگاى دهۆک و… هتد)) وگەر نێوەندگیرى هێز و لایەنە دەرەکیەکان نەبوایە و گەر مەترسى لەدەستچوونى ئەزمون و دەسکەوتەکانى ڕاپەڕین نەبوایە ئەوا لەیەکەم هەنگاوى بەرەو دیموکراسیدا شکستمان دەهێناو دەستدەکرایەوە بەشەڕى ناوخۆ و هەڵپەى دەسەڵات و کۆکردنەوەى سەروەت و سامان و قۆرخکردنى و پاوانخوازى، هەربۆیە تاکو ئێستا و لەماوەى 27 ساڵى ڕابووردوودا کە پێنج خولى هەڵبژاردنى پەڕلەمان و خولێکى ئەنجومەنى شارەوانیەکان و دوو خولى ئەنجومەنى پارێزگاکان و چوار خولى هەڵبژاردنى پەڕلەمانى عێراق بەڕێوە چووە، هیچ کامیان بێ گرفت و بێ دەستێوەردانى حیزبى و بێ بوونى ساختەکارى ئەنجام نەدراون و هەموانیان بەسەدان ڕەخنە و تانەیان ئاڕاستەکراوە، هەربۆیە لەیەکەم هەنگاوى هەڵبژاردندا بەگزى و ساختەکارى دەستیپێکراوە و هەرواش بەردەوام دەبێت، بۆیە هەڵبژاردن لەکوردستاندا هێندەى بە قازانجى حیزب و سەرکردە دەسەڵاتدارەکانە و لەپێناو مانەوە و قۆرخکارى و پاوانخوازى ئەواندایە نیوهێندە لە پێناو سەقامگیرى دیموکراسیەت و ئاشتى و ئارامى و پێشکەوتن و خۆشگوزەرانى هاوڵاتیاندا نیە، تەنها و تەنها وەک ماکیاجکردنێکە بۆ جوانکردنى سیما ناشیرین و قێزەونەکانى دەسەڵاتى کوردیە لەم هەرێمەدا، چونکە دەسەڵاتدارانى ئەم هەرێمە هیچ کات ڕاستگۆ نین و نابن بۆ چەسپاندنى دیموکراسیەت و پاراستنى ئازادیەکان و مافەکان و سەروەربونى یاسا و بە دامودەزگایکردنى سەرجەم ئۆرگانەکانى دەسەڵات و حومکڕانى لەم هەرێمەدا،ئەوان تەنها هەڵبژاردن بەکاردێنن وەک هۆکارێکى فریودانى ناوخۆ و دەرەوەش تاهەموان بڕوابکەن کە سیستەمێکى دیموکراسى پیادە دەکرێت، ئەگینا هیچ کات باوەڕیان بە دیموکراسیەت و هەڵبژاردنى ڕاستەقینە نیە، دەسەڵاتدارانى کوردستان هێندەى بیر لە چەسپاندنى دەسەڵات و پاوانخوازى سەرجەم ئۆرگانەکانى ژیان و گوزەرانى خەڵکى دەکەنەوە نیوهێندە لە بیر و خەیاڵى گۆڕانکارى و چاکسازى و بەرەوپێشبردنى سیستەمى حوکمڕانى سەقەتى کوردستان ناکەنەوە، چونکە ئەم جۆرە دەسەڵاتە گەندەڵ و مافیا ئاسایە لە قازانجى مانەوە و چەسپاندنى زیاترى دەسەڵاتەکانیانە نەک پڕۆسەیەکى ڕاستەقینەى هەڵبژاردن و دیموکراسى و ئاڵوگۆڕى ئاشتیانەى دەسەڵات.
جا لە پڕۆسەیەکى وا سەقەت و دوور لەیاسا و ڕێسا دیموکراسیەکاندا دەکرێت ئەو پرسیارە بکرێت، کێ و چ لایەن و چ کەسانێک لەم هەڵبژاردنانەدا سەردەکەون یان چانسى سەرکەوتنیان بەهێزە؟ ئایا کەسانى پسپۆڕ و شارەزا و بەئەزموون سەردەکەون یان کەسانێکى ناشایستە لەهەموو ڕوەکانەوە چانسیان بەهێزە؟ بۆچى ئەم پڕۆسەیە بەم شێوەیە بەڕێوە دەچێت؟
پڕۆسەى هەڵبژاردن بەهەرسێ شێوازى ( داخراو یان کراوە یان نیمچە کراوە ) وە هەموانیان تاڕادەیەکى باش گرفتیان تیادا نیە گەر پڕۆسەکە دوور لە دەستێوەردانى حیزبى بەڕێوە بچێت بەبیانوى ساختەکردن و گزى و فرتوفێڵ. هەموانیان دەکرێت بەشێوەیەکى ئازاد و سەربەستانە پیادە بکرێن و سەرجەمى تاکەکانیش چانسى خۆیان تاقیبکەنەوە بەمەبەستى خزمەتکردنى گەل و نیشتیمان.
بەڵام ئەم پڕۆسە گرنگ و چارەنوسسازە لەهەرێمى کوردستانى بەناو دیموکراسیدا کە هێشتا بەشەرعیەتى شۆڕشگێڕى مامەڵە دەکات و هێشتا بیرى خۆسەپاندن و پاوانخوازى و قۆرخکارى لە مێشکى سەرکردە و حیزبە سیاسیەکانیدایە و هێشتا پڕۆسەى دیموکراسیان پێ هەزمناکرێت، ناتوانن دەستوەرنەدەنە پڕۆسەکە و نەیشێوێنن، ئەوان هێندەى بەرژەوەندى حیزب و سەرکردەکانیان لامەبەستە نیوهێندە بەرژەوەندى گەل و نیشتیمانیان لامەبەست نیە، ئەوان ئەوەندەى مانەوە و بەردەوامبونى دەسەڵاتەکانیان لامەبەستە نیوهێندە گۆڕانکارى و چاکسازى و چەسپاندنى دیموکراسیان لامەبەست نیە، بۆیە هەمیشە هەوڵدەدەن کەسانى سەر بەحیزب و ناشایستە و بوکەڵە و سیماجوان و قەشەنگى ژنانیان کردۆتە مەرج بۆ کاندیدەکانیان نەک توانا و لێوەشاوەیى و ئەزموون و پسپۆڕى.
هەربۆیە لەهەموو هەڵبژاردنەکاندا ئەو کەسانە سەردەکەون کە:
1- دەبنە سەرۆکى لیستەکان و ژمارە (1) و ئیدى هەموو توانا و وزەکان لە پێناو سەرخستن و سەرکەوتنى تاکە کەسێکدا دەبێت وهەموان وادەزانن کە شکۆ و کەرامەتى حیزب و سەرکردە و تەواوى ئەندام و لایەنگرانیان لەسەرکەوتنى سەرۆکى لیستەکەیاندایە و گەر سەرۆکى لیستەکەیان دەنگێکى کەم بێنێت گەرچى سەرکەوتوش بێت ئەمان خۆیان بەشەرمەزار و کەمتەرخەم دادەنێن. لەکاتێکدا سەرۆکى لیستەکانیش یەکێکن لە کاندیدەکان، کە ئەمەش ناعەدالەتیەکى زۆر زەقى ئەم هەڵبژاردنەى 30/9 بوو لەناو زۆربەى حیزبەکاندا.و بەدەیان و سەدان جار خەرجى زیادەیان بۆ کراوە.
2- پشتیوانى بەهێز دەکرێن لەلایەن حیزب و سەرکردە دەستڕۆیشتوەکانەوە لەڕووى مادى و مەعنەوەیەوە. (زۆر جاران وا دەوترێت پێش هەڵبژاردنەکانیش کاندیدە سەرکەوتوەکان دیاریکراون) و هەڵبژاردنەکان تەنها بۆ ڕووپۆشکردنى پیلانەکانیانە و هیچى تر.
3- کەسانى بێ توانا و بێ ئیڕادە و بێ ئەزموون و نەشارەزا چانسیان بەهێزترە.چونکە لە فەرمانى سەرکردە و حیزبەکانیان دەرناچن و خاوەن ڕاو و بۆچون و ڕەخنەى خۆیان نین.
4- کەسانى دەرەوەى شارە گەورەکان کە باکگراوەندى گوند و عەشایەر و ناوچەگەرێتی و شێخایەتى پاڵپشتیانە.
5- مێژوو و خەباتى باوک و بنەماڵەش ڕۆڵیان هەیە ( وەک ئەوەى ئەمە کوڕ یان کچى فڵان شەهیدە و ئەویان لە فڵان بنەماڵەیە و ئەویتریان کوڕى فڵان عەشرەتە و ئەوى کەشیان کوڕى فڵان مەکتەب سیاسى یان سەرکردایەتیە )، بەڵام لێرەشدا هەر جیاوازى گەورە دەکرێت، ئیدى جێگەیەک نامێنێتەوە بۆ کادرە دڵسۆز و بێپشتیوان وخاوەن بڕوانامە و ئەزموون و پسپۆڕیەکان.
6- بۆ ژنانیش جوانى و شۆخوشەنگى سیماوقەدوباڵا و… هتد ڕۆڵى خۆیان هەیە.
7- کەسانێکیش کە تواناى دارایى بەهێز و گەورەیان هەیە یان پاڵپشتى دەکرێن. (چونکە بەداخەوە نەفسیەتى کادریان لە پێش تاکێکى ئاساییەوە شێواندوە و سوک و ڕسوا کردوە بەوەى هیچ کەسێک بەبێ بەرامبەر کار ناکات تەنانەت بۆ کاندیدى حیزبەکەى خۆى و هەموان لە هەلدەگەڕێن بۆ ئەوەى زۆرترین دەسکەوتى مادى وەدەستبێنن لە هەڵمەتى هەڵبژاردنەکاندا لە ژمارەیەک کاندید لەیەک کاتدا).
جا ئەم کاراکتەرانە هێندەى بە سۆز و لایەنگرى خزمایەتى و عەشایەرى و ناوچەگەرێتى و پاڕانەوە و گریانەوە دەنگ کۆدەکەنەوە نیوهێندە بەتواناى کەسى و لێهاتوویى و پسپۆڕى و کار و پڕۆژەى خۆیان ناتوانن ئەو دەنگانە کۆبکەنەوە، ئەمە جگە لەوەى لەکۆتایى پڕۆسەکانیشدا دەستێوەردانى حیزب و سەرکردە دەستڕۆیشتوەکان ڕۆڵ دەبینن لە دیاریکردن و هەڵبژاردنى کاندیدە سەرنەکەوتوى (دەرچوەکاندا) و بە ئارەزوى خۆیان و لەسەر بونى وەلائى ئەوان بۆیان دیاریدەکرێن و یارى و گۆڕانکارى بەڕێژەى دەنگى ڕاستەقینەى کاندیدەکانى تر دەکرێن و ئەنجامەکان دەکرێنە پشک پشکێنە، نمونەى هەرە زەقى ئەم پڕۆسە ناشیرین و پڕاوپڕ لە فێڵ و ساختەکاریانە هەردوو ( پڕۆسەى هەڵبژاردنى پەڕلەمانى عێراق لە 12/5 و پەڕلەمانى کوردستان لە 30/9/2018) دایە.
جالێرەدا هەقە باسى ئەو ڕاستیە بکەین کە ئیتر پێویست نە بەهەڵبژاردن دەکات و نە پێویست بەو هەموو خەرجیە دەکات کە بۆ 100 کاندید خەرجى بکەن، بەڵکو بۆئەوەى کەمترین خەرجى و گوێڕایەڵترین کاندید و تاڕادەیەکیش عەدالەت لە ناوچە و پسپۆڕیەکانیشدا (چونکە وەک ئێستا ڕەچاوى بوونى نوێنەرانى ناوچەکان و پسپۆڕیە جیاواز و گرنگەکان نەکراوە ) پیادەبکرێت سیستەمى هەڵبژاردن بکرێتەوە بە لیستى داخراو و ئیدى پێویست بە لیستى کراوە یان نیمچە کراوە ناکات بەبیانوى زیاتر دیموکراسیبونەوە، چونکە لەکۆتاییدا هەر مەکتەب سیاسى و دەستڕۆیشتوى ناو حیزبەکان کادنیدەکان دیاریدەکەن نەک پڕۆسەى هەڵبژاردنەکان.
بەم شێوەیەش بڕوات خولەکانى داهاتووى پەڕلەمان هەر لە ئێستاوە هێندە لاواز و بێ دەسەڵات دەبێت کە هیچ بەهاو پیرۆزیەک بۆ گەورەترین و شەرعیترین ئۆرگانەکانى دەسەڵات نامێنێتەوە کە پەڕلەمانە و ئەوەشمان بەچاوى خۆمان بینى کاتێک لایەن و حیزبێکى سیاسى ڕێگەى لەسەرۆکى پەڕلەمان گرت و دەرگاى پەڕلەمانیشى کڵۆم دا.کە لە ڕاستیدا دەبوو پەڕلەمان بەپێى دەسەڵات و شەرعیەتە یاساییەکەن و جەماوەرییەکەى ئەو کارەى بکردایە و حکومەت و سەرۆکایەتى هەرێمیشى هەڵبوەشانایەتەوە یان هەڵپەساردایە و متمانەى لێوەربگرتنایەتەوە.
بەم شێوەیە پڕۆسەى هەڵبژاردنەکان لە عێراقیش و لە کوردستانیشدا تەنها نمایشى شانۆگەریەکى قێزەون و ناشیرین و تراجیدیایەکى تەنزئامێز و فریودەرە و نیەتیش لێیان ڕووخاندنى متمانەى جەماوەرە بەکۆى پڕۆسەى هەڵبژاردن و دیموکراسیەت و تەنهاوتەنها نیەت گرتنە دەستى دەسەڵات و بەردەوامیدانە بە سیستەمى حوکمڕانیەکى گەندەڵ و پاشاگەردانى و حیزبایەتى ( چونکە دەسەڵاتدارە گەندەڵەکان لە ئاوى لیخن و لێڵدا پیلان و بەرژەوەندیەکانیان پارێزراوترە نەک لە سیستەمێکى شەفاف و یاسا سەروەریدا ) نەک کوردایەتى و حومکڕانیەکى ساغڵەم و تەندروست. جا تا ئەوکاتەى کە ئێمەى کورد حیزبایەتى تەسک تۆخبکەینەوە و هەڵبژاردن و دیموکراسیش بکەینە گاڵتەجاڕى و وەلائ و دڵسۆزیمان بۆ مەکتەب سیاسى و سەرکردە و حیزبەکان بێت لە جیاتى بەرژەوەندیە باڵاکانى گەل و نیشتیمان بەهیچ شێوەیەک ئومێدى سەرکەوتنى کەسانى شیاو نابینین و پێشکەوتن و گەشەى ئەزمون و حوکمڕانیەکشمان دەبێتە خەونێکى زڕى بێبەر و هیچ کاتیش ئاشتى و ئارامى سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتیش بەچاو نابینین و خۆشگوزەرانى و کۆمەڵگایەکى پڕ ڕەفاهیش دەبێتە خەونى چۆلەکە و هەرگیز نایەنەدى. بۆیە هەڵبژاردنەکانى کوردستان هەنگاوێکە بۆ دوورکەوتنەوەى زیاتر لە دیموکراسیەت و نەمانى متمانەى جەماوەر بە دەسەڵات و تەنهاوتەنها هۆکارێکە بۆجوانکردنى سیماى ناشیرینى حوکمڕانى لەم هەرێمەدا.