دکتۆر محەمەد ئەمین گەناوی: ڀانۆراماى گەمارۆکانى سەر ئێران.
سەڀاندنى خولى دووەمى گەمارۆکانى ئەمریکا به سەر ئیرانا له 5-11 2- 18، وەرڇەرخانێکى مێژوویی دروست ئەکات له سەر داهاتووى ژیان و قەوارەى سیاسى و، ئابوورى وەکۆمەلایەتى لە سەر ئاستى ناوخۆی ئیران. وه هەروەها له سەر ئاستى ناوڇەیی وه هەتا جیهانی ڱۆرانکاریى ڕیشەیى دروست ئەکات لەسەر رەهەندى هاوسەنگى هیزى سەربازى، ورک دروسبوونى هێزى ناتۆى ئیسلامى له وولاتانى کەنداو و میسرو ئۆردۆن بەهاوکارى ئەمریکا وه ئیسرائیل، وەک کۆلەکەى ئەم ناتۆ تازەیه٫ ئابوورى وەک بریاردان له سەر سیاسەتی ووزه و بازار له لایەن ئەمریکاوه، لەگەڵ گۆرانکاریى له ڀەیوەندیه ناو دەولەتیەکان و نەخشەى جیوسیاسى و ستراتیجیەکان، که ئەمانه هەمووى نەخشەى تازەى سیاسى و ئابوورى وه هەتا جوگرافى له خۆئەگرن.
ڀاش رووداوى 11 سبتمبر ایرانیه کان که لکیان له شه رى امریکا دژى تالیبانى افغانستان وێدامىغیراق وه رڱرت٫ وه ها وکارى امریکایا کرد بۆ داڱیرکردنى هه ردوو ولا ت به ڱویره ى تئ ڱه یشتنى مه نتیقى دوژمنى دوژمنىم دۆستمه ٫ئه مه له کاتیکابووکه هه م امریکا وایران سا لانیکى دووربو به رووکه ش دوژمنى یه ک بوون یالانى که م له گه ڵ یه ک نا کۆک بوون، به ڵام بوونى دوو دوژمنى ها وبه ش امریکا وایرا نى کرده ها وکارى یه کتر له ما وه یه کى مىﮊوویی دیارى کراوا به زۆرى هه ل ومه رجیک که هیڇ کا میا ن نه یا ن ئه توانى قبولى نه که ن، به تا یبه ت امریکا که نا ڇاربوو له ڱه ڵ ایرانیه کان هه ڵبکا ت ڇونکه له دووجه نڱا له عیرا ق وافغانستان ڱیرى کردبوو۰ایرا نیه کا نیش با ش ئا ڱا دارى ئه م حا له نا جوۆره ى امریکا بوون ٫وه توانیا ن له دووو رووه وه که لک له م حا له لاوازه ى امریکا وه ربڱرن۰
1-تۆ ڵه له امریکا بکه نه وه ٫وه تووشی شکستیکى وا ى بکه ن که امریکا نه توانئ دﮊایه تى ایران بکات، وه هه تا امریکا نا اڇار بووله سه رده مى ئۆبا ئا ما فى بوون به هیزى نا وکى بدات به ایران له ڱه ڵ ڱیرا نه وه ى به شیک له شا یسته داراییه کانی ایران که له امریکا سرکارابوون٫ بۆ ده سه لات دارنى کۆمارى اسلامى۰به لام له کۆتاییدا وه ک ئه بینتن ئه مرۆ ایرانیه کان باجى لاوازى ونه رمى ئه وکاتی امریکا ئه ده ن۰
2- به که لک وه رڱرتن له لاوازى و بئ ڇاره یى امریکا ٫به هۆى ڱیر بوونى له شه رى عیراق و وافغانستان٫ ایرانیه کان توانیان راسته وخۆ نفوزو ده سه لاتى خۆیا ن به سه رلبنان ٫سوریا ٫عیراق ٫یه مه ن٫افغانستان ٫فه له ستىن وه نا را سته وخۆ به سه روه لاتانی ترى عه ره بى واسلامى دا بسه ڀینن بئ هیڇ رئ ڱریه ک ٫تا ئه و ئاسته ى ایرانیه کان بریاربه ن له کا م ولات کئ ببیته سه رۆک ٫وه زیروه هه تا ڀاریزڱار٫ وه ک له دیارى کردنى به ناوسه رۆکى ئیستاى عیراق وه سه رۆک کۆمارى لبنان بینرا٫ وه ئیستاش له دیارى کردنى وه زیره سوننه کانى ناو کابینه ى حریرى له لبنان ۰نفوزو رۆلى ایرانیه کان له وه لاتانى نا وڇه ڱه یشته ئاستئ هه تا به رڀرسا نى با ڵاى ایراتى به شانازیه وه با سى ئه مه یا ن ئه کرد که له ڇه نده ها ڀا یته ختى ولاتانى عه ره بى بریاربه ده ستن ۰
بۆ ایرانیه کان قا ودانى تورکیا له ولاتانى عه ره بى٫ که ویستى له ریڱه ى به هارى عه ره بیه وه نفوزى خۆى فراوان بکا له سوریا وه تا با کورى ئه فریقیا نه بوو به وانه ٫ وه کا تى خۆى له سه رحه زى ده سه لا ت خوازى تورکیا ئا ما ﮊه م به م خا له کرد ٫که برینى وه ده ست کارى سنوره سیا سیه کان به هه ربیا نوویه ک ته نها له ده سه لاتى هیزه هه ره مه زنه کانى جیها نه٫ وه هه رهیزئ ترهه وڵى برینى سنووره کان بدات له ناودرکى سنوره کانا وا ڱیر ئه کات که ده رڇوون تیایا ئا سا ن نا بئ وه بئ به ها نا بئ هه روه ک حاڵى ئیستاى تورکیا که ئه بینرئ۰
به ها رى خۆش خه یا لى ایرانیه کان که له 2003 وه ڀاش رووخانى رﮊیمى به عس وه نه ملنى ێدام ده ستى ڀئ کرد به ها تنى ترامڀ کۆتایى ها ت٫ وه به ره ت کردنه وه ى ریک که وتنى نا وکى که به ریک که وتنى ڱرووڀى 5+1 ناسراوه له لا یه ن ترامڀه وه له مانڱى مایسى 2018 له ڱه ڵ دانانى 12 مه رج وداوا کارى له سه رایرانیه کان که ئه بئ ئه نجامیان به ن ٫ نیشانه ى ڱه رده لوولى ى ڀایزى ایران هه ڵى کرد٫وه به سه ڀاندن وکا را کردنى ڱه ما رۆى ڱشت لا یه نه له 5-11-2018 له سه رایران کریوه ى ڀایز ایرانى ڱرته وه وبه توندى به ره و زستانیکى شوومى ئه با ت ئه ڱه رایرانیه کان معجزه ئا سا ڇا ره یه ک نه دۆزنه ٫وه به لام بریاره توند و قابیله له ق نه بووه کا نى ترامڀ وکا ربه ده ستانى امریکا به را مبه رایران هه تا بوارى هیواى معجزه ى بۆ ایرانیه کان نه هیشتۆته وه ۰
نه ک هه رایرانیه کان خۆیان ٫به لکو زۆرله شیکه ره وه سیاسیه کانی دنیاش لایان وابوو٫که ایرانیکى به ریژه یى به هیز که ببیته سه رڇا وه ى هه ره شه بۆ سه رکه نداو ٫وه به تا یبه تى بۆ سه رسعویه بۆ امریکا ڱرنڱه٫ تا ببیته بیا نوو بۆ امریکا به نا وى به رڱرى لئیان که لکیان لئ وه ربڱرئ ٫وه له به رئه مه امریکا ڇا وڀۆشى له سنوورده رڇون وزیا ده ره وییه کانی ایران ئه کات ٫به لام هه موو ئه ما نه ى که ئه مه خوینه وه یان بوو بۆ ڀیوستى نا راسته وخۆى امریکا و ایرا ن به یه کترى ٫ئه وا ئه مرۆ به دروست بوونى نا تۆى اسلامى ، وه ک ده رها ویشته ى شه رى یه مه ن ،به نه خشه ى امریکا و به ریوه به را یه تی اسرائیل ئه م خوینه وه یه یان به تا ل ئه کا نه وه ۰
فراواوان بوونى نفوزو ده سه لاتى ایران له ناوڇه ٫ له ﮊیرڇا و ڀۆشى امریکا به هۆى نا ڇارى امریکا وه ک له سه ره وه ئا ما ژه مان ڀئ کرد که ڱیرببوونى له دوو شه را له دوو ولات و نا وڇه ى جیا عیرا ق و افغانستان ٫ وه یا ن ئه شئ هه تا به هۆى تاکتیکى امریکا وه بوو بئ تا ایران زیاتر له ڇه ند کیشه زیاتر تئ وه بڱلینئ ،تا ایران وا ى لئ هات ببیته رکه به رى هیزه ناوڇه ییه کان وه ک تورکیاو اسرائیل له لوبنان وسوریاو فه له ستین وکه نىاو٫ وه هیئزه جیهانیه کان وه ک امریکاو به ریتانیا له عیرا ق و وه لا تانى نه وتى که نداو ٫وه هه تا ببیته رکه به رى رووسیا که به روو که ش له زۆرشوین و بوارا ها وراو ها وڀه یمانن وه ک له سوریا وعیرا ق وافغانستان وقه فقاس٫ به لام نا را سته وخۆ بوونه رکه به ربه ى سه ختى یه کترن۰ وه دیسان رووسه کان له به ربه ر به رژه وه ند ى سیا سه تى ووزه که شا ده مارى ئا بوورى رووسیا یه ،هه روه ک نمونه ى امریکیه کان که له سه ره وه باس کرا،له کاتى ئیستادا ناڇارن ڇاوڀۆشى له هه ند ئ ڇا لاکى ایرانیه کان بکه ن له ناوڇه کانى نفوزى خۆىان۰
به هۆى ڀه یوه ندى به هیزى مه زهه بی ٫نه ژادی وه فه رهه نڱى ایران به ڱه لانى نا وڇه ٫ توانی زوو وه به ئاسا نى نه ک هه ر تورکیا ببه زینئ ٫ به لکو ئه توانئ هه تا خۆى تورکیاش له نا وخۆیا تووشى کیشه ى جددى بکات ٫هه رله به رئه مه شه تورکیا هه مووته نا زولیکى بۆ ایران کردوه له سوریا ۰ به ڵام له به را مبه را٫ به هۆى نزیک بوونه وه ى هیزى ایران له اسرائیل تا ئاستی سنوره کانى وه هه تا نا وخۆى اسرائیل ٫بۆ اسرائیلیه کان وهیزى زایونى٫ ایران نه ک هه رخه ریکه ببیته رکه به رى بئ ها وتا ى اسرائیل له سه رجوڱرافیا و ئا بوورى رۆژهه لاتی نا وه راست ٫به لکوو ئه بیته هه ره شه ى جدد ى له سه ربوونی قه واره ى اسرائیل ٫بۆیه بۆ اسرائیل وزایونیه کان مامڵه له ڱه ڵ ایرانا ڱه یشتۆته قۆناغى بوون و نه بوون٫ وه له م قۆنا غه شا وه ک کاردانه وه هه مووڇه ک وریڱا یه ک به کا ردئ٫ هه رله به رئه مه شه اسرائیلیه کان سه رسه خت ترین ڀشتیوانانى هه ربریا ریکن که دﮊى ایران بئ۰
واته به شیوه یه کى ڱشتى فراوان بوونى نفوزی ایران له کاتى ئیستا دا به بینینى امرکا وه اسرائیل ڱه یشتوته خالى هه ره شه له سه ر
1-ئا سا یشی نه ته وه یی وه بوونى اسرائیل به هۆی هیزى مووشه کى ونزیک بوونه وه ى له سنوره کانى اسرائیل۰
2-ڱه یا ندنى بۆریه کانى نه وت وڱازى که ندا وعیرا ق وکوردوستان بۆبازاره کانى ئه وروڀا له ریڱه ى کۆمڀا نیا کانى امریکا و رۆژئا واوه ٫ تا نه بنه رکه به رى ڀرۆژه ی لوله ى نه وت و ڱازى رووسی و ایرا نى له با زاره کانى ئه وروڀا۰ وه له به را مبه را ایران ڀه یوه ندى ستراتیجى ووزه ى له ڱه ڵ رووسه کان به هیز ترکردوه وه ک له م لینکه ى Financial Times له 1-11-2017 ىا باس کراوه ٫ وه هه تا ئا ما ژه شى به نفوزى رووسیا کردوه له کوردوستانى باشوور له ریڱه ى ڱرئ به ستى رۆزنه فت له ڱه ڵ حکومه تى هه ریم ٫واته له رووى سیاسه تى ووزه وه حکومه تى هه ریم که و تۆته ناو خولڱه ى رووسیا وه به را مبه رامریکا ۰https://www.ft.com/content/141e6662-bf11-11e7-9836-b25f8adaa111
3-ئاسایشى ووزه له ریڱه ى نفوزو ده سه لا تى را سته وخۆ به سه رعیراق و سوریا ىا به تا یبه ت با شوررى سوریا وه هه روه ها له سه رسه رڇا وه کانى ووزه له که نداوله ریڱه ى خوسیه کا نه وه له یه مه ن ۰
له ڱه ڵ توند بوونى ڱه ما رۆکان له سه ردوو ه رتى ژیانى که ووزه وداراییه ٫ ایرانیه کانى خستۆته ته نڱا نه وه که له میژووى کۆمارى اسلامى وینه ى نه بووه ٫وه بۆ ده ربا زبون لئ ى باشترین ڇا ره سه ریا ن له خراڀ ترینیان دژوارتره ٫ وه ک ئیستا ئه بیین به را مبه رڱه مارۆکان ته واو بئ ده ره تا ن و بئ ىه سه لا ته وه تواناى هیڇ کا دا نه وه یه کى نیه ۰ له بئ ده سه لاتى ڀه نا بۆ هه ریمى کوردوستان ئه بات تا سنورهکانى لئ دا نه خرئ هه رئه م هه ریمه به رله سا لیک ایران هه ره شه ى ڱه ما رۆو سنوور داخستنى لئ ئه کرد۰
ڱه ما رۆکان ڇه نده زیان به خش و ترسناکن له سه رئا ستى ده ره وه بۆ داها تووى ایران ورﮊیمى کۆمارى اسلامى ، ڇه ند به را به رى ئه مه ش هه م ترسنا ک هه م زیان به خشن له سه رئا ستى نا وخۆیی٫ ڇوونکه ئه بنه هه ره شه ى جددى له سه ردارمانى زیاترى ئا بوورى تا ک وکۆمه ل ٫که ئه شئ اداره کردنى له کۆنترۆل ده ربڇئ وبه ته وا وى ئا سا یشى سیاسى و کۆمه لا یه تى نه هیلن۰
له به رئه مه٫ ده سه لات دارانى ایرانى که وتوونه ته ره وشئ که ئه زانن ئامانجى ڱه ما رۆکان نه مانى ده سه لا تیانه٫ وه بۆ ما مڵه کردن له ڱه ڵ ره وشه که ئه بئ یه کئ له م بﮊاردانه هه لبﮊیرن ٫وه ک له سه ره وه ئا ما ﮊه م ڀئ دا٫ با شه که یان له خرا ڀه که یا ن دﮊوار تره بۆیان له ﮊیررۆشنایی له م هه لو مه رجا نه ى که ئیستا بونیان هه یه له سه رئاستى ناوڇه وجیهان:
1-قبوول کردنى هه موو مه رجه کانى امریکا که ئه مه ش ڱارانتى نیه که له ڱه ڵ قبوول کردنى هه موو مه رجه کان امریکا مه رجى تا زه دانانئ له سه رهه مان مۆدیلى عیراقى کا تى ێدام ولیبیاى قه زافى که ئه مه بۆ ایرانیه کان که 40 سا ڵه ىروشمى دﮊى امریکایان هه ل ڱرتوه سه حته ۰ ته نها مه ڱه رله هه ره مى ده سه لاتى ایرانیا ڱۆران کا ریه ک بکرئ وه بۆرازى کردنى امریکا سازش بکات له سه رمه رجه کان به لام٫به هۆى ڀیک ها ته ى هه یکه لى ده سه لات له ایرانا ئه م ڱریمانه لاوازه له به رزۆر هۆکار ۰
2-هه ره شه کانیان به داخستنى به نده رى هۆرمز بخه نه بوارى کرداریه وه وه مووشه که کانیان ئا ما ده ى ها ویشتن بکه ن به ره وئه م ئا مانجانا نه ى به ڀیوستى ئه زانن ٫وه زۆرترین ولات له کیشه که تئ وه ڱلینن تا ئه بیته کیشه ى جیهانى نه ک هه رکیشه ى امریکا و ایران ٫ وه ئه ڱه رتوانیان کیشه که جیهانى بکه ن ئه شئ ڇا ره ى جیهانى بۆ ڀه یدا بئ۰ امریکا توانیویه تى ایران بکا ته کیشه یه کى جیهانى وه زۆرى ولاتانیش ڀشت ڱیرى ئه که ن به را مبه رایران ٫وه ئا یا ایرانیش ئه توانئ کیشه ى ڱه ما رۆکان جیهانى بکات به کردار کردنى هه ره شه کانى وه به کار هینانى هه موو ئه م ئامرازانه ى له به رده ستى دایه ؟
بۆ وه لا مى ئه مه امریکا له دوو ڀه یا ما (هه م به کارهینانى ڱۆڇان وه هه م ڱیزه ر) ئه م بﮊارد ه ى ایرانى تا ئیشتا بئ کاریڱه ر کردوه
A-له سه رداخستنى به نده رى هۆرمز٫ ترامڀ به راشکاوى وه ک هه ره شه راى ڱه یا ند ٫که به توند ى روو به رووى ایران ئه بیته وه ٫ بۆیه ایرانیه کان ئه زانن که بئ له ڇه ند جارزیاتر بیرله مه بکه نه وه که بیانه وئ ده ست بۆ ئه م کاره ببه ن
B-بۆ هیورکردنه وه وسا رد کردنه وه ى ایران ، تا ریڱری بکا ت له هه ر کا ردا نه وه یه کى کتوڀرى ایرانیه کان به را مبه رڱه ما رۆکان٫امریکا راى ڱه یا ند که ریڱا ئه ده ن به هیشتننه وه ى ده ریڇه یه ک بۆفرۆشتنى نه وتى ایران به هه ندئ ولات که هاوڀه یمان ونزیکى خۆنن،له هه مان کاتیشا ده رڇوونى ئه م هه والانه٫ که امریکا ڀاره ى فرۆشتنى نه وت به کاردینئ بۆ خۆراک وکه لو ڀه لى ڀیوستى بۆها ولا تیانى ایرانى، به هه مان شیوه ى که له عیراقى کا تى ێداما هه بوو نه وت بۆ خۆراک ٫ ئه شئئ وا له ایرانیه کان بکات که خۆیان رئ ڱرى له م جۆره فرۆشتنه بکه ن ٫و ه ئه وکات امریکا سه رانى ایران تۆمه ت بار ئه کات به وه ى که نا یا نه وئ خۆراک بڱا ته ها ولاتیانى بئ ڇاره ى ایرانى ۰
3-ایران به ته وا وى وه ک سوریا خۆى بخا ته ﮊیر ڇه ترى رووسیا و ببیته به شیک له ڀیک ها ته ى سه ربازى و ئا بوورى رووسیا بۆخۆ ڀاراستن ،وه رووسیا وه ک سه ودا ڱه رى کا را مه ى قه یرا نه کان له ده ره وه ى سنووره کانى خۆیان ٫ ڱه ما رۆ کا ن به کا ردینن له ڱه ڵ ایران ٫تا ایران زیاترخۆى بخا ته ڀاڵ بئ مه رج ٫وه له هه مان کاتا سه ودا به ڱه ما رۆکانه وه ئه کات له ڱه ڵ امریکا بۆ وه رڱرتنى امتیازات ڇوتکه هه ل و مه رجى سوریا جیاوازه له ایران ،ئه وه ى له سوریا بۆى فه را هه م بوو له ایران ئه ڱه رمه حالیش نه بئ ئه سته مه ،وه رووسیا ئه ڱه رله سنوورى خۆى زیاتر بروات ٫ ئه وا امریکا به هه ما ن جۆرى ایران ئه توانئ ڱه ما رۆ ئا بوورى و داراییه کان له سه ررووسیاش فراوا ترو توند تر بکات ۰ له به رئه مه رووسیا ته نها ئه یه وئ له م ئا وه لیڵه زۆرترین ما سى له هه ردوولای کیشه که که امریکا وایرانن بڱرئ ٫وه له کۆتاییدا له سه رایران وه ک ولاتیکى جیهانی سئ له ڱه ڵ امریکا ناى ڱه یه نه ته حا له تى جددى به قوربانى دان به به رﮊه وه ندیه کانى خۆى له ڱه ڵ امریکا له ڀیناو ایرانا ۰
بۆیه ئه م بﮊارده یه ش بۆایرانیه کان هیوا به خش نیه٫ به تایبه ت که ئیستا هه موان له ﮊیره وه ما مله وسه ودا له سه رایران ئه که ن ،وه تازه ترینیان به خشینى ڀا ره له لا یه ن امریکا وه بۆ هه رکه سئ زانیارى بات له سه رشوینى 3 سه رکرده ى ڀا رتى کریکارانى کوردوستا تا ده ست ڱیریا ن بکات ،که بئ ڱوومان ئه مه ش ڀه یوه ندى به ڱه ما رۆکا نى ىسه رایرا نه وه هه یه ۰
ئه وه ى که ڱوومانی تیا نیه ئه مه یه٫ که٫ئیتر ایرانى دواى ڱه ما رۆکان له 5-11-2017 وه ک ڀیش ڱه ما رۆکان نیه ٫وه هه روه ها ره وشی نا وڇه وه هه تا جیهانیش۰ وه ئه بئ ڇا وه ریی رووداوه کانى ده رها ویشته ى ڱه ما رۆکان بین له ڱه ڵ نه خشه و فۆرمیکى تربۆ داها توو که کیشراوه به لام ئیستا هه موان ناى بینن۰هه لبه ته هه موو ئه مه ش به سرا وه ته وه به وه ى ایرانیه کا تا کوئ وه تا ڇه ند ئه توانن له ڱه ڵ ڱه ما رۆکان هه ڵ بکه ن وه کۆنترۆلى ره ووش بکه ن؟
وه لا مى ئه مه وڱه لئ ڀرسى ترله هه فته وما نڱه کانى دا ها توا ئه بیستن که داها تووى ایران و نا وڇه به ره و کوئ ئه ڇئ ٫وه تا ئاینده یه کى نا دیاریش ئه بئ خه لکى هه ﮊارو زه حه ت کیشىى ایران قوربان ىسه ره کى ڱه ما رۆکان بن۰
