بورهان شێخ ڕەئوف: سەدەیەک پاش جەنگى جیهانى یەکەم.
دەمژمێر 11 ى ڕۆژى 11 مانگى 11 ساڵى 1918 شەڕى جیهانى یەکەم یان وەکو دەبێژن شەڕە گەورەکە کۆتایى هات، واتە ئێستا دە دەیەو سەد ساڵە کۆتایى بەو جەنگە نەگریسە هاتووە کە کۆتایى بە ژیانى 37 ملیۆن کەس هێنا ئەمە بۆ خەڵکى هەژارو سەرباز و هەموو خەڵکى وڵاتانى بەشداربوو لەو جەنگەدا ئاکامێکى سامناک و وێرانکەر بوو، بەڵام نەبوو بە پەندو عیبرەت بۆ ئەوەى ئیتر کۆتایى بە جەنگ بێت لە جیهاندا، بەڵکو لە دواى 21 ساڵ جەنگى جیهانى دووەمیش هەڵگیرسا .
بەڵێ ئەو شەڕە نەگریسە ئاکامەکەى هەر ئەو کووشتارە ملیۆنیە نەبوو کەبەسەر خەڵکى ئەو وڵاتانەدا هات، بەڵکو زۆر کایەو دەستەڵات و دەورانیشى گۆڕى و لولى دان لەوانەسێ ئیمبراتۆریەتى گەورەو کۆنى ڕاماڵى لە گەڵ خۆیدا ئەوانیش ئیمپراتۆریەتى عوسمانى و ئیمپراتۆریەتى نەمسا و مەجەر و دەستەڵاتى قەیسەرى ڕووسیا بوو کە بوون بە شێک لە ڕابردوو، لەگەڵ ئەوەشدا زەمینەى خۆشکرد بۆ سەرهەڵدانى سیستەمى سۆسیالیستى بە ڕابەرایەتى لینین و بەلشوویکەکان و دامەزراندنى یەکێتى سۆڤیەتى لە ئەوروپاى ڕۆژهەڵات، هەروەها لە ئەوروپاى ڕۆژئاوش زەمینەى سازکرد بۆ سەرهەڵدانى ڕەوتى فاشیزم لە ئیتالیا و ئیسپانیاو نازیزم لە ئەڵمانیا کە ئەمانەش دواتر بوونە فاکتەرێک بۆ بەرپابوونى جەنگى جیهانى دووەم کەزۆر لە جەنگى یەکەم وێرانکەرو دڕندەتربوو.
ئەگەرچى سەرەتا بە هۆى تیرۆرکردنى جێنشینى پادشاى نەمسا (ئەرشیدۆک فرانز فێردیناند )کەبە دەستى تاقمێکى تیرۆریستى سربى ئەنجامدار، بەڵام لە ڕاستیدا زۆر فاکتەر ى تر هەبوون کە وایانکرد ئەو شەڕە ماڵوێرانەکەرە بەرپا بێت و بۆ ماوەى چوار ساڵ درێژە بکێشێت ئەوانیش ئەمانەن بەڕاى زۆرێک لە چاودێران و مێژوونووسانى ئەودەم :
1- ململانێ ى سەربازى لە نێوانى نەتەوەکانى ئەوروپا لەبوارى خۆپڕچەککردن
2- هاوپەیمانێتى سیاسى لە نیوان بەریتانیاى گەورەلەلایەک و ئەڵمانیا لە لایەکى ترەوە.
3- سەرهەڵدانى ئیمپریالیزم.
4- سەرهەڵدانى نەتەوە.
خاڵێکى تر کەزۆر گرنگە لە ئاکامى ئەو شەڕەو هاتەئاراوە بەشداریکردنى سوپاى ئەمریکا لە جەنگەکەو بەتایبەتى لە سەر خاکى ئەوروپا لە دەرەوەى سنوورى خۆى .
هەرچەند پێشتر بە کورتى ئاماژەم بە پەند وەرنەگرتن لە ماڵوێرانییەکانى جەنگى گەورەى جیهانى یەکەم کرد، بەڵام پێمخۆشە جارێکى تر ئەوە بخەمەوە ڕوو کە هەرچەند سەدەیەکە ئەو شەڕە کۆتایى هاتووە، بەڵام مەیل و خواست و حەز لە شەڕککردن هەر هەیە بە داخەوە شەڕى ساردى نێوان یەکێتى سۆڤیەتى جاران و هاوپەیمانى ناتۆ بەسەرۆکایەتى ئەمریکا و شەڕە ناوچەیى و ئیقلیمیەکانى نیمچە دووڕگەى کۆریاو و شەڕى ڤێتنام و ئەمریکا و داگیرکردنى ئەفغانستان لەلایەن ڕووسیاو دواتر شۆڕش و بەرنگاربوونەوەى خەڵکى ئەفغانستان بەرامبەر داگیرکەرە سۆڤیتیەکان و شەڕى هەشت ساڵەى عێراق و ئێران و داگیرکردنى کوەیت لە لایەن عێراقەوە و شەڕى فۆکلاند لە نێوان بەریتانیا و ئەرجەنتین.
سەرەڕاى زۆر شەڕى ناوخۆیى و بزوتنەوەى ئازدیخوازى گەلان هەرلە شەڕەکانى عەرەب و ئیسرائیلەوە بگرە تا شەڕى گەلى کوردو حکومەتە یەک لە دواى یەکەکانى عێراق بۆ وەدستهێنانى مافى چارەنووس یان مافى ژیان وەکو هاوڵاتیەکى ئاسایى و شەڕى کوردەکانى ڕۆژهەڵات بۆ خودمختارى و شەڕى چل ساڵەى کورد لە باکوور لەگەڵ دەوڵەتى تورکیا و لە زۆر شوێن و کون و کەلەبەرى ترى ئەم جیهانە زمانى شەڕ و کوشتن و بڕین هەیە.
لە کۆتاییدا و لەم بۆنە سامناکەدا کە بۆنى خوێن و سووتماکى لێدێت دەبێت بپرسین ئایا کاتى ئەوە نەهاتووە جەنگ تەحریم بکرێت و لە جیاتى ئەو سیستمێک بۆ جیهان دابمەزرێت کە بە ئاشتیانەو بە دیالۆگ هەموو کێشەو قەیران وململانێکان یەکلایى بکرێنەوە ئەو پارەى بۆ خۆپڕچەککردن و کوشتار بەکاردێت هەموو برسى و هەژارو نەدارەکانى پێ تێر بکرێت؟
