نەوزادى موهەندیس: کێن ئەو هێز و چین ئەو هۆکارانەى لە پشت دابەزینى نرخەکانى نەوتن لە جیهاندا؟

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

پێشەکى
ئاشکرایە کە کەرتى وزە کەرتێکى بەرفراوان و فرە گرنگە بۆ ژیانى سەردەم و داهێنان و پێشکەوتنەکان،بەجۆرێک کە ناتوانرێت بە بێ بوونى ئەو سەرچاوانەى وزە هیچ هەنگاوێک بۆ پێشەوە بنرێت، جا سەرچاوەکانى وزە هەمەجۆرن وەک ( خەڵوزى بەردین و نەوتى خاو و غازى سروشتى و ئاو و کارەبا و یۆڕانیۆم و وزە تازەبوەکان) و دەکرێن بە دوو جۆرى سەرەکیەوە:
1- سەرچاوەى وزە هەڵهێنجراوەکان( تازە نەبۆوەکان ): وەک (( خەڵوزى بەردین ونەوتى خاو و غازى سروشتى) ،کە ئەم دوو سەرچاوەیە لە ئێستادا بونەتە سەرچاوەى گرنگ و ماوەى نزیکەى 100 ساڵێکە جێگەیان بەخەڵوزى بەردین لێژکردوەو پێشبینیش دەکرێت کە تاماوەى لانى کەم 70- 80 ساڵى تر ( بەتایبەت نەوت ) بمێنێتەوە. ئەم جۆرە لە وزە لەگەڵ تێپەڕبوونى کاتدا پۆڕبڕ دەبن و کۆتاییان دێت و بە پیسکەرى سەرەکى ژینگەش دادەنرێن.
لەپاڵ ئەمانیشدا هەندێک کانتزاى سروشتى هەن کە لە خاکدا دەردەهێنرێن و دەتوانرێت وەک سەرچاوەیەکى بەرهەمهێنانى وزە بەکاربهێنرێن وەک ( کانزاى یۆڕانیۆم ) کە سەرچاوەى وزەى ئەتۆمیە و گرانبەهایە و تائێستا بەکارهێنانى تەنهالاى وڵاتە زلهێز و خاوەن چەکە ئەتۆمیەکان و پێشکەوتوەکانە و سەرچاوەیەکى دوو ڕووە لە بەکارهێناندا کە دەکرێت بۆ دروستکردنى چەکى ئەتۆمى و کاولکارى و سەربازى بەکاربێت و دەشکرێت وەک سەرچاوەیەکى ئاشتیانە بەکاربێت بۆ بەرهەمهێنانى کارەبا.
2- سەرچاوەى وزە تازە بوەکان: وەک وزەى ( خۆر و با و شەپۆڵى ئاوى دەریاو زەریاکان و زیندەوەرە ئەندامیەکان و گەرمى زەوی و… هتد. )، ئەم جۆرە لەوزە لەگەڵ تێپەڕبوونى کاتدا لەبن نایەن و وزەیەکى پاکوخاوێنن و دۆستى ژینەگەشن، کە ئەم سەرچاوانەش تاکو ئێستا بەشێوەیەکى بەرڵاو بەکارنایەن، بەڵام گەلێک لەوڵاتە پیشەسازیە گەورەو پێشکەوتوەکان هەوڵى جدیان داوە کە بیکەنە سەرچاوەیەکى یارمەتیدەر بۆ نەوت و غازى سروشتى و تاڕادەیەک پێداویستى وڵات و کۆمەڵگاکانیانیان لێدابینکردوە.
ئەوەى ئاشکرایە نەوت بۆ یەکەم جار لە مێژوودا لە سەدەى چوارهەمى میلادى دۆزرایەوە و لەسەدەى هەشتەمدا لە بەغداد بەکارهێنراوە و لەسەدەى نۆهەمیشدا لە باکۆ و ئازەربایجان بە بڕى بازرگانى مامەڵەى پێوەکراوە و لەساڵى 1853وە نەوت پاڵێوراوە لە پۆڵەندا و بۆ یەکەم جار نەوتى سپى لێدەرهێنرا و لەساڵى 1861یشەوە ڕوسیا یەکەم پاڵوگەى نەوتى لە کێڵگە نەوتیەکانى باکۆ دامەزراند و بۆ یەکەمجاریش بیرى نەوت لە ئەمریکا و لەولایەتى پەنسلڤانیا لە ساڵى 1859 لێدرا، چونکە پێشتر تەنها ئەو بڕە نەوتە بەکاردەهات کە بە سروشتى خۆى دەهاتە دەرەوە.
زۆر لە مێژوویەکى دێرینەوە خەڵوزى بەردین بەکاردەهێنرا لەلایەن وڵاتە پیشەسازیەکانەوە تا دۆزینەوەى ئامێرە هەڵمیەکان لەسەدەى نۆزدەهەم و تاسەدەى بیستیش، بەڵام ئیدى لەسەرەتاى سەدەى بیستەوە نەوت و غازى سروشتى وەکو دوو سەرچاوەى وزە و وەک جێگرەوەیەکى خەڵوزى بەردین ( چونکە دەبوە هۆى پیسبوونى ژینگە ) بەکارهات و بە بڕٍێکى زۆر و بازرگانى کەوتە بازاڕەکانى جیهان و مامەڵەى پێوەکراو بەتەواوەتى کەوتە سەرجەم بوارەکانى ژیانەوە نەوت بوە یەکەم سەرچاوەى وزە و دواتریش غازى سروشتیش وەک جۆرێکى ترى وزە بوە دووەم سەرچاوە و لە ئێستادا کێبڕکێیەکى توند هەیە لەسەر گرتنى پلەى یەکەم لەنێوان نەوت و غازى سروشتیدا و ئەوەى پێشبینى و چاوەڕوانیش دەکرێت کە لەماوەى 70 ساڵى داهاتوودا نەوت جێگە و پلەى یەکەمى خۆى چۆڵ بکات بۆ غازى سروشتى.
ئیدى ماوەى زیاتر لە 150 ساڵە نەوت بۆتە کۆڵەکە و پایەى گرنگى نەک هەر کەرتى ئابورى بەڵکو سیاسەتیشى گرتۆتەوە و بۆتە پنت و خاڵێکى بەهێز لە سیاسەتى نێودەوڵەتیدا و بۆتە ئەو کاڵا ئابورى و بازرگانیە زۆر نایابەى کە هەموان هەوڵى بەدەستهێنانى سەرچاوەکانى دەدەن لە دونیادا و بە ملیارەها دۆلار خەرج دەکەن لەگەڕان بەدوایدا و دەرهێنان و خستنە بازاڕ و بەکارهێنانى لە کەرتەکانى پیشەسازى و کشتوکاڵ و سەربازى و… هتد.
نەوت زۆر لە مێژە بۆتە ئەو کاڵایەى کە جەنگە گەورەکانى دونیاى هەڵایسانوە و بۆتە هۆکارى خوێنڕشتن و داگیرکردنى گەلێک وڵات و لابردن و ڕووخاندنى ژمارەیەکى زیاتر لە دەسەڵاتدار و سیستەمە حوکمڕانیەکان.نەوت بۆ زۆرێک بۆتە نیعەمتێکى گەورە و بۆتە هۆکارى پێشکەوتن و گەشەکردنى وڵات و کۆمەڵگاکان و بۆ زۆرى تریش بۆتە نیقمەت و بەڵاو ناسۆرى زۆرى بەسەر هێناون و بۆتە هۆى داگیر و دابەشکردنى وڵاتان و کۆمەڵگا مرۆڤایەتیەکان.
نەوت نەک هەر حکومەتەکان بەڵکو بۆتە هۆى دروستکردن و پێکەوەنانى زۆرێک لە کۆمپانیا گەورە و زەبەلاحە ئابوریەکانى دونیا و گەلێکى زۆر گەورەکردوە و زۆرى تریشى نابوت و مایەپووچ کردوە.لەئێستادا هێندەى ئەم کۆمپانیا ئابوریانە باڵادەست و داڕێژەرى سیاسەتە نێودەوڵەتیەکانن سەرکردە و حکومەتە ڕەسمى و ئاشکراکان هێندە دەسەڵاتیان نیە. ئەم کۆمپانیایانە لە وڵاتە زلهێزەکان و دونیاشدا بونەتە حکومەتى سێبەر و زۆرجارانیش ( حکومەتى قوڵ ) کە کاریگەرى شاراوە و ئاشکرایان زۆر گەورە و بەرفراوانە و حکومەتە ئاشکراکان تەنها جێبەجێکەرى سیاسەت و تێڕوانینى ئەم کۆمپانیا نەوتیانەن.
لەجیهاندا ژمارەیەکى کەمى وڵاتان ئەم سەرچاوە سروشتیەیان هەیە و بونەتە خاوەنى سەرچاوە و داهاتێکى زۆر وزەوەند و وڵاتى وا هەیە کەتەنها سەرچاوەى داهاتى بریتیە لەنەوت و بەڕێژەى 95% و زیاتریش پشتى بەستۆتە سەر داهاتى نەوت و غازى سروشتى و ئەم وڵاتانەش پێیان دەوتریت وڵاتانى تاک سەرچاوەى داهات (ڕەیعى) کە ئەم وڵاتانە هەمیشە لەژێر مەترسى دابەزینى نرخەکانى نەوت و هەڵبەز و دابەزى بازاڕى نەوتى جیهانیدان و ئابوریەکى تۆکمە و بەهێزیان نابێت و هەمیشە لەبەر مەترسى قەیران و داڕووخان و داتەپین و چونەوەیەکى ئابوریەکەیاندان، بەڵام لەبەرامبەریشدا وڵاتانى تر هەن کە جگە لەنەوت و غازى سروشتى سەرچاوەى جیاوازى تریشیان هەیە بۆ داهات وەک ئاوى سازگار و لەوەڕگا و زەوى و خاکى بەپیتى کشتوکاڵى و کارخانە و پیشەسازى سوک و قورس و گەشتوگوزار و سەرچاوەى مرۆیى و کانزا و سامانى سروشتى تر و ماسى و دەریاو و زۆرى تریش. کەئەم وڵاتانە هیچ کات بەشێوەیەکى بنبڕ نابوت نابن و ئابوریەکى تاڕادەیەک بەهێزیان هەیە، چوون گەر سەرچاوەیەکیشیان کەم بکات یان نەمێنێت دەتوانن سوود لەسەرچاوەکانى تر وەربگرن، هەموو وڵاتانى زلهێزى ئابورى و پیشەسازى و پێشکەوتوو لە ڕیزى ئەم وڵاتانەدان، بۆیە گەرەکە ئەو وڵاتانەى کە تەنها پشتیان بەستۆتە سەر نەوت و غازى سروشتى پێویست دەکات بگەڕێن بەدواى سەرچاوەى تردا و بۆ ئەوەى هێندەى تر ئایندەى وڵات و کۆمەڵگاکانیان مسۆگەر بکەن و بچنە ڕیزى وڵاتانى پیشەسازى و بەرهەمهێنەوە نەک هەر وڵاتانێکى بەکاربەر و وەکو بازاڕێکى مسۆگەر و بەخێر وبێر بمێنننەوە بۆ کۆمپانیا و وڵاتە زلهێزەکان سەرەڕاى ئەوەى کە ئەو وڵاتانە سوود و قازانجى گەورە لەو سامانە سروشتیانەى ئەو وڵاتانە وەردەگرن و جارێکى تر بە دەهێندە وزیاتریش بە قازانج بۆیان دەگێڕنەوەو پێیان دەفرۆشنەوە.
لەجیهانى ئێستادا چەند لایەنێک کاریگەرى و ڕۆڵى گەورە دەگێڕن لە دیاریکردنى نەخشە و سیاسەتى نەوتى جیهاندا و هەرئەوان دەتوانن کە بڕیار لەسەر بڕى بەرهەم و هەناردە و نرخى نەوتیش بدەن، لەبەرئەوە ئەوەى ئەوان لە قازانجیان بێت بەخۆشى بێت یان بە زۆر هەر دەبێت جێبەجێ ببێت و بەپێچەوانەوە نەوتەکەیان دەبێتە هۆکارى سەرخواردن و ڕووخانى سیستەمى و حوکمڕانیەکان و یانیش نابوتبوونى ئابورى و سەرهەڵدانى قەیرانى قوڵ لە وڵاتەکانیاندا کە لەکۆتایشدا هەر چۆکدادەن لەبەردەم وڵاتە زلهێزەکان و کۆمپانیا نەوتیە زەبەلاحەکاندا.لەو لایەنانە:

1- ئەمریکا
وەک ئاشکرایە ئەمریکا لەسەرەتاى جەنگى جیهانى یەکەمەوە کە نزیکەى 100ساڵى ڕێکە بۆ یەکەم جار وەک زلهێزێکى نوێ بەشدارى جەنگەکەى کرد و دواتریش لە جەنگى جیهانى دووەمدا بەهێزى زیاتر و گەورەترەوە بەشدارى کرد وئیدى لەو ساتە وەختە مێژوییەوە تاکو ئێستا ئەمریکا ڕۆڵى ڕابەرایەتى لانى کەم نیوەى دونیا دەکات و لەساڵى نەوەدەکانى سەدەى ڕابووردوشەوە دواى ڕووخان و لێکهەڵوەشانى بلۆکى سۆسیالیستى بە ڕابەرایەتى یەکێتى سۆڤیەتى جاران بۆتە دەمڕاست و بڕیار بەدەستى یەکەمى جیهان و جیهانى نوێ لەسایەى سیستەمى نوێى جیهانى و بەجیهانبون و تاک جەمسەرى ئەمریکاوە بۆتە پاوانى ئەمریکا، ئەویش چۆنى بوێت و بەرژەوەندى لەچیدا بێت هەر ئەوە دەکات و دەسەپێنێت.
ئەمریکا زلهێزێکى بەدەسەڵاتى دونیایە و لە بوارى نەوتیشدا لەئێستادا و لەساڵى 2018دا بۆ یەکەم جار لە مێژوودا بۆتە یەکەم وڵاتى دونیا لەبەرهەمهێنانى نەوت کە بریتیە لە 7ر11 ملیۆن بەرمیل / ڕۆژ، بەمەش لە ڕێکەوتى نیوەى ساڵى 2016وە بڕى زیادبونى بەرهەمى نەوتى ئەمریکا بەڕێژەى5ر38% زیادیکردوە و بۆتە پلە یەک و پێش ڕوسیاى داوەتەوە و هەر بۆخۆشى یەکەم وڵاتى دونیایە لە بەکارهێنانى نەوتدا و یەکەم وڵاتیشە کە دەستى کردوە بەبەرهەمهێنانى نەوتى بەردین.
بەم شێوەیە دەتوانێت بڕیار لەسەر بڕى بەرهەم و نرخەکانى نەوت بدات لەبازاڕەکانى جیهانداو هەموو کات دابەزینى نرخەکان لە قازانجى ئەمریکادایە، چونکە پێداویستیەکانى خۆى دابین دەکات بەنرخێکى هەرزان و لەولاشەوە بەروبومە نەوتیەکان دواى پاڵاوتن هەرزانتر دەکەوێت بۆ بەکارهێنانى ناوخۆى خۆى و بەهەمان شێوەش نرخى 1 بەرمیل نەوتى بەردینى هەرزانتر بۆ دێتە بەرهەم. بۆیە هەرچى دەکات لە فشار لەسەر وڵاتانى ترى بەرهەمهێنى نەوت بۆ زیادکردنى بڕى بەرهەم و دابەزینى نرخەکان بۆ قازانجى خۆیەتى. جا بەهۆى هاوپەیمانى لەگەڵ گەلێ لەوڵاتانى دونیاى سێهەم و خاوەن نەوتى زۆر دەتوانێت بەدۆستایەتى بێت یان بە فشارى ئابورى و سەربازى و سیاسى بێت مەرامەکانى وەدیبێنێت وەک ئەوەى لەگەڵ سعودیە و ئیمارات و کوێت و عومان و جەزائیرو و… هتد، دەیکات. لەئێستادا ئەمریکا گەرەکێتى نرخەکان لە خوار 50 دۆلارەوە بن.

2- ڕوسیا
ڕوسیاش وەک وڵاتێکى دێرین و خاوەن مێژوویەکى قوڵ لە دەسەڵاتدارێتیدا لە کیشوەرى ئاسیا و لەڕۆژهەڵاتى دونیادا بەهۆى فراوانى و پانوپۆڕى خاک و زۆرى ژمارەى دانیشتوان و بەپیتى زەویەکەى و بوون و دەوڵەمەندى لەسەرچاوە سروشتى و کانزاییەکان و بەتایبەتیش نەوت و غازى سروشتیدا، بۆتە یەکێک لە بڕیاربەدەست و خاوەن کاریگەرى لە سیاسەت و ئابورى و ئەمنى دونیادا و بۆخۆشى لەئێستادا دووەم وڵاتى بەرهەمهێنى نەوتە لەجیهاندا و ڕۆژانە بڕى 41ر11 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، ڕوسیاش وەکو ئەمریکا مێژوویەکى کۆنترى هەیە لە ڕۆڵى ڕابەرایەتیکردن و وەکو زلهێزێکیش لەدواى جەنگى جیهانەوە دەرکەوت و بەهەڵکەوتە و پێگە جیۆسیاسیەکەشى هێندەى تر گرنگى پەیداکردو لەدواى جەنگى جیهانى دووهەمیشەوە بۆتە ڕابەرى لانى کەم نیوەى دونیا لەبەرامبەر بلۆکى سەرمایەدارى ئەمریکا و ئەوروپیەکاندا و تاساڵى 1991 دوژمنایەتیەکى سەرسەختى هەبوە لەگەڵ ئەمریکادا، بەڵام دواى هەڵوەشانەوەى یەکێتى سۆڤێتى جاران ئیدى ڕۆڵى ڕابەرایەتى لەدەستدا و قەوارە و تواناو کاریگەریەکەشى پوکایەوە، بەڵام لەئێستادا ولەسایەى دەسەڵاتى ڤلادیمێر پۆتیندا توانیویەتى گەشانەوە و پێشکەوتن وەدەستبێنێت و تاڕادەیەک ڕۆڵ وکاریگەرى لەجیهاندا ببوژێنێتەوە، بەتایبەتیش لەکەرتى وزە و نەوتدا و خاوەنى کۆمپانیاى گەورەى نەوتیە وەکو ڕۆزنەفت. بۆتە لایەنێکى کاریگەرى بوارى نەوت و دەتوانێت کۆنتڕۆڵى بڕى بەرهەم و نرخەکان بکات لەبازاڕەکانى جیهاندا و ڕوسیا لە ئێستادا پێى باشە نرخەکان لە 70 دۆلاردا بمێننەوە کە ئەمە لەبەرژەوەندى هەم بەرهەمێنەکان و هەمیش بەکاربەرەکانە.

3- کۆمپانیا نەوتیە زەبەلاحەکانى جیهان
ئەم کۆمپانیایانە یەکێکى ترن لەو هێزانەى کە بەئاشکرا و نهێنى ڕۆڵ و کاریگەریان هەیە لەسەر داڕشتنى سیاسەتى نەوتى جیهان و بڕى بەرهەم و نرخەکان،بەشێوەیەک زۆرجاران دەسەڵات و بڕیارەکانیان لە گەلێک لە وڵاتانى جیهاندا دەسەپێنن بەزلهێزەکانیشەوە و زۆر جارانیش کاریگەریان هەیە بەسەر بڕیار و سیاسەتى نەوتى وڵاتانیشەوە و بەرژەوەندیەکانیان هێندە فراوان و ئاڵۆزە لە دونیادا کە بەبێ ئەم کۆمپانیاینە ناتوانرێت کەرتى وزە بەگشتى و نەوت گۆڕانکاریان تیادا بکرێت، لەنمونەى ئەو کۆمپانیا نەوتیە زەبەلاحە جیهانیانە بریتین لە:

خشتەى 25 کۆمپانیاى نەوتى زەبەلاح لە جیهاندا
وڵات کۆمپانیا داهات لەساڵى 2015 ( ملیار دۆلار )
————————————————————–
سعودیە/ ئارامکۆ 478.00
چین / سینوبک 455.499
چین/ دەزگاى نەوتى نیشتیمانى چینى 428.62
چین/ پتڕۆچاینا 367.982
ئەمریکا/ ئیکسۆن مۆبێل 268.9
بەریتانیا + هۆڵەندا/ ڕویاڵ داتش شل 265
کوێت/ دەزگاى نەوتى کوێتى 251.94
بەریتانیا/ بى پى 222.8
فەڕەنسا/ توتاڵ 212
ڕوسیا/ لۆک ئۆیڵ 144
ئیتالیا/ ئیننى 131.82
ئەمریکا/ ڤالێرۆ ئەنەرجی 130.84
بەڕازیل/ پترۆِ بڕاز 130.00
ئەمریکا/ شیڤرۆن 129.9
فەنزەوێلا/ پ د ڤ سا 128.44
مەکسیک/ بیمیکس 117.50
ئێران/ کۆمپانیاى نیشتیمانى نەوتى ئێرانى 110.00
ڕوسیا/ گازپرۆم 106.3
مالیزیا/ پتڕۆناوس 100.74
چین/ دەزگاى نیشتیمانى نەوتى چینى دەریایى 98.53
ئەمریکا/ ماراسۆن پیترۆلیۆم97.81
تایلەند/ پ تت 93.55
ڕوسیا/ روسنەفت 91.72
یابان/ جی ئێکس هۆڵدون 90.67
فەڕەنسا/ ئێنجی 89.64

4.- ڕێکخراوى هەناردەکارانى نەوت ((ئۆپێک))
ئەم ڕێکخراوە لەساڵى 1960دا لەشارى بەغداد لەلایەن 5 وڵات ((سعودیە و ئێران و عێراق و کوێت وفەنزەوێلا)) دامەزرا و دواتریش ژمارەى ئەندامەکانى گەیشتە 14 ئەندام و هەندێک وڵات وەک گابۆن لەساڵى 1994 دەرچوە و ئەندەنوسیاش لەساڵى 2008دا دەرچوە لە ڕێکخراوەکە، و بارەگاى سەرەکى لە شارى ڤیەنناى نەمسایە و جێگەى سەرنجە کە زمانى ڕەسمى ڕێکخراوەکە ئینگلیزیە کە تەنها وڵاتى نەیجیریا بە ئینگلیزى دەدوێت وبەڵام 7 وڵاتى عەرەبیشى تیادایە کە زۆرینەن بەڵام زمانى عەرەبى ناڕەسمیە.لەئێستاداو لەساڵى 2017وە تەنها 12 وڵات ئەندامن کە بریتین لە ((6 وڵاتى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست (( سعودیە و ئێران و عێراق و کوێت و ئیمارات و قەتەر)) و 4 وڵاتى ئەفریقیاش ((جەزائر و لیبیا و نەیجیریا وئەنگۆلا )) و 2 وڵاتى ئەمریکاى باشور ((فەنزەوێلا و ئەکوادۆر))ن.
ئەم ڕێکخراوە کاریگەرى و ڕۆڵى گەورەى هەیە لە بڕى بەرهەم و زیادوکەمکردنى نرخەکانى نەوت لە بازاڕاکانى جیهاندا،چونکە بەپێى ئامارى ساڵى 2015، تواناى بەرهەمى بریتیە لە 42% بەرهەمى نەوتى جیهانى و73% یەدەگى نەوتى جیهانى هەیە کە دەکاتە دوولەسەر سێى یەدەگى جیهانى و 48% تەنها لە 6 وڵاتەکەى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناویندایە کە بریتین لە ((سعودیە و ئێران و عێراق و کوێت و ئیمارات و قەتەر))،بەڵام لەگەڵ زۆرى ئەو بڕە بەرهەم و یەدەگەى نەوت ژمارەى دانیشتوانى هەر 12 ولاتەکەى ئۆپیک تەنها ڕێژەى 6%ى دانیشتوانى جیهانن و ڕووبەرى خاکەکەشیان بریتیە لە تەنها لە 2%.

پشک و بەرهەمى ئۆپێک بە ملیۆن بەرمیل/ ڕۆژ
ژ وڵات پشک
1/7/2015 بەرهەم
1/7/2015 توانا
1- سعودیە 20،099 8،800 12،500
2- ئێران 4،110 3،700 3،750
3- عێراق 4،000
4- جەزائیر 894 1،360 1،430
5- ئەکوادۆڕ 520 500 500
6- کوێت 2،247 2،500 2،600
7- لیبیا 1،500 1،650 1،700
8- نەیجیریا 2،306 2،250 2،250
9- قەتەر 726 810 850
10- ئەنگۆلا 1،900 1،700 1،700
11- ئیماراتى عەرەیە یەکگرتوو 2،444 2،500 2،600
12- فەنزەوێلا 3،225 2،340 2،450
کۆ- 31،422 30،451 32،230

سعودیە یەکەم و گەورەترین وڵاتى بەرهەمهێن و هەناردەکارى نەوتى ئەم ڕێکخراوایە و لە ئێستادا ڕۆژانە بڕى 7ر10 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت.و سعودیە پێى باشە کە نرخەکانى نەوت لە نێوان 70-80 دۆلاردا بێت بەڕەچاوکردنى بەرژەوەندى وڵاتانى بەرهەمهێن و بەکاربەریش.
ئامانجەکانى ئەم ڕێکخراوە:
1- هەمئاهەنگى کردنى وڵاتانى ئەندامە لەسەر سیاسەتى نەوتى و دیاریکردنى پشکى هەر ئەندامێک لە بڕى بەرهەمدا.
2- جێگیرکردنى نرخەکانى نەوتە لە بازاڕەکانى جیهاندا بە بەرژەوەندى ئەندامان و وڵاتانى بەکاربەریش.
3- ڕێزگرتن لە بەرژەوەندى ئەندامان.
4- وەکیەکى لە پشک و بڕى بەرهەمیاندا هەریەکە بەپێى تواناى بەرهەمى خۆى.
ئەم ڕێکخراوە ساڵانە تەنها 2 کۆبونەوەى ڕەسمى گرێدەدات لەبارەگاى سەرەکى و لەکاتى نائاسایشدا کۆبونەوەى پێویست ئەنجام دەدات و ڕاپۆرتى مانگانە و ساڵانەشى هەیە دەربارەى سیاسەتى نەوتى ڕێکخراوەکە و بڕى بەرهەم و فرۆشتن و هەناردەى ئەندامانیشى.
ئەم ڕێکخراوە لەماوەى دروستبونیدا کە تەمەنى لە ئێستادا 68 ساڵە توانیویەتى تاڕادەیەکى باش هاوسەنگى بازاڕ ڕابگرێت و لەکاتى تەنگژە و جەنگ و ناکۆکیە سیاسی و سەربازیەکانیشدا هاوکارى هەموان بێت بۆئەوەى نرخەکان جێگیر بن،بەڵام ئەم ڕێکخراوەش بەدوور نیە لەململانێ لەنێوان لەلایەک ئەندامەکانى خۆى و بەتایبەتیش لە ئێستادا ((سعودیە و ئێران)) و لەلایەکى تریشەوە لەگەڵ وڵاتانى دەرەوەى ڕێکخراوەکە بەتایبەتى ڕوسیا و ئەمریکاو وڵاتانى خاوەن نفوزى ئابورى و بازرگانى و سەربازى تردا.بۆیە زۆرجاران ئەم ململانێ ناوخۆیى و دەرەکیانەى ڕێکخراوەکە وایکردوە کە نرخەکان جێگیر نەبن و دژایەتیەکانیان بگاتە ڕادەیەک کە هەموان زیانیان بەربکەوێت و زۆرجارانیش وڵاتانى ئەندام پابەند نابن بەبڕیارەکانى ڕێکخراوەکەوە و کەم وزیاد دەکەن لە بڕى بەرهەم و نرخەکانیشدا.و لەئێستا ئەمریکا فشار دەکات بۆ هەڵوەشاندنەوەى ئەم ڕێکخراوە ،چونکە بوونى ئەم ڕێکخراوە بە یەک و یەکگرتوویى و بە بەهێزى لە بەرژەوەندى خۆیدا نابینێت.

بۆچى نرخەکانى نەوت بەرز و نەزم دەکات ؟
گەلێک هۆکار هەن کە کاریگەرییان هەیە لەسەر بەزبونەوەو نزمبونەوەى نرخەکانى نەوت لە بازاڕەکانى جیهاندا و زۆر جارانیش سیاسەت و ململانێکانى نێوان زلهێزەکان و کۆمپانیا ئابوریە زەبەلاحەکانیش ڕۆڵى گەورە دەبینن،و لە ئێستادا کە مانگى 11/2018یە نرخەکانى نەوت بەڕێژەى 6% کەمیان کردوە لەماوەى 13 مانگدا، دواى کەمبونەوەى بڕى بەرهەمى ئێران بۆ 50% و بەرهەمى فەنزەوێلاش.لەو هۆکارانە بریتین لە:
1- کەمى داواکارى لەسەر نەوت لەلایەن وڵاتانى زلهێز و پێشکەوتووى پیشەسازیەوە.
2- مەترسیەکان لەسەر وەستان و گەشەنەکردنى ئابورى جیهان،وەک ئەوەى لە چین و هند و ئەوروپادا ڕوودەدات.
3- مەترسى زیادبوونى نەوتى کەڵەکەبوو لە بازاڕەکانى جیهاندا.کە دەبێتە هۆى نزمبونەوەى نرخەکان لەکاتێکدا کە داواکارى لەسەر نەبێت.
4- بەرزبونەوەى بڕى بەرهەمى نەوتى ئەمریکا بۆ بەرزترین ئاست لە مێژوودا 7ر11 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ بەهۆى بوونى سەکۆکانى هەڵکەندن و گەڕان لە و جێگایانەى کە نەوتى بەردینى تیادایە بەڕێژەى زیادبونى 2 سەکۆ کە گەیشتۆتە 888 سەکۆ.
5- پێویستى وڵاتانى بەرهەمهێن بەداهاتى زیاتر بۆ بوژاندنەوە و ئاوەدانکردنەوە و پێشخستنى وڵاتەکانیان و دابینکردنى پێداویستیەکانیان لەگەڵ زۆربونى ژمارەى دانیشتوانیان.
6- فشارەکانى ئەمریکا بۆ سەر ڕێکخراوى ئۆپیک کە بەرهەم کەم نەکەنەوە.
7- بەرزبونەوەى نرخى دۆلار وەک دراوێکى جیهانى کاریگەرى گەورەى هەیە.
8- بەرزبونەوەى بڕى مەخزونى نەوتى ئەمریکا هەرکات بەرزبۆوە نرخەکان دادەبەزێت چونکە ئەمریکا پێویستى بەنەوت کڕین نامێنێت و لە ئێستادا بڕى مەخزونى بریتیە لە 9ر446 ملیۆن بەرمیل کە بڕێکى بەرزە چونکە بڕى 9ر4 ملیۆن بەرمیل لە هەفتەیەکدا زیادیکردوە.
9- ململانێ بازرگانیەکانى نێوان ئەمریکا و چینیش کاریگەرى خۆیان هەیە.
10- بەرزبونەوەیەکى وەرزیش هەیە لەکاتى هاتنى وەرزى زستان و دابەزینى پلەکانى گەرمادا لە ئەمریکا و ئەوروپا و ئاسیاشدا.

هەڵوێستە جیاوازەکان لەمەڕ ئەم دابەزینى نرخانە:
1- هەڵوێستى ئەمریکا بریتیە لەوەى کە نرخەکان داببەزن بۆ خوار 50 دۆلار،بۆئەوەى نرخى سووتەمەنیەکانى ناوخۆى ئەمریکا گران نەبێت چونکە ئەمریکا زۆرینەى نەوت لەدەرەوەى خۆى دەکڕێت و لەکاتى گرانى بەرهەمەکاندا زیانى پێدەکەوێت و لەلایەکى تریشەوە بۆئەوەى نرخى تێچون و بەرهەمى نەوتى بەردین زۆر زیاد نەکات لە ئەمریکادا. گەرەکێتى نرخەکان بەنزمى بمێنێتەوە و لەو پێناوەشدا فشار دەخاتە سەر ڕێکخراوى ئۆپیک بۆ کەمنەکردنەوەى بڕى بەرهەمەکانیان.
2- هەڵوێستى ڕوسیا بریتیە لەوەى کە نرخەکان لە 70 دۆلاردا بمێننەوە،ئەم کارەشى لەگەڵ وڵاتانى ئۆپێک بۆ دەچێتە سەر، بەڵام بەهۆى ململانێکانى سعودیە و ئێران کە هەریەکەیان لایەنگرى ئەمریکا و ڕوسیایە و زۆرجارانیش جەنگى بەلەجیاتى ئەوان دەکەن لە وڵاتانى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوین وەک((عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن))دا .
3- هەڵوێستى ڕێکخراوى ئۆپێک بریتیە لە وەى کە نرخەکان لە نێوان 70-80 دۆلاردا بمێنننەوە ،چونکە ئەم وڵاتانە هەموانیان پێویستى زۆریان بە داهات هەیە بەتایبەتیش ئێرانى دواى 30 ساڵ گەمارۆ و عێراقى دواى شەڕى داعش و لیبیاى دواى ڕووخانى ڕژێمى قەزافى و جەزائیر و ئەوانى تریش هەروان.بۆیە ئەم ڕێکخراوە لەپێناو بەرزکردنەوەى نرخەکاندا کە بەشێوەیەکى دراماتیکى خێرا لەنێوان مانگى 6/2015 تا نیوەى یەکەمى ساڵى 2016 لە 115 دۆلارەوە دابەزیە سەر 27 دۆلار و ئەم دابەزینە کارەساتێکى گەورەى خوڵقاند و قەیرانێکى توندى دارایى لەسەرتاسەرى جیهان و بەتایبەتیش وڵاتانى ئۆپیکدا دروستکرد کە تائێستاش و بۆماوەى 4 ساڵە بەردەوامە.
جا بۆسووککردن یان هەڵگرتن و کۆتایهێنانى ئەو قەیرانە ئۆپێک بەهەمئاهەنگى لەگەڵ ڕوسیاو وڵاتانى دەرەوەى ڕێکخراوەکە ڕێکەوتنێکیان واژۆکرد لە نیوەى دووەمى ساڵى 2016 کە بڕى 8ر1 ملیۆن بەرمیل /ڕۆژ بەرهەمیان کەمبکەنەوە بەمەرجێ لەسەرەتاى ساڵى 2017دا بکەوێتە وارى جێبەجێکردنەوە و بەم کارەشیان توانیان هێواش هێواش نرخەکان بەرزبکەنەوە و هاوسەنگى بۆ بازاڕەکانى نەوتبگێڕنەوە، ئەم ڕێکەوتنە تاکۆتایى ساڵى 2018 بەردەوامى دەبێت.
بەڵام دواى ئەوەى کە نرخەکان گەیشتنەوە سەروو 80 دۆلار و ئەمەش ئەمریکاى توڕە و نیگەران کرد ،هێز و فشارى خۆى بەکارهێنا بەشێوەیەک لە ئێستادا و لە مانگى 10 و سەرەتاى مانگى 11/2018وە جارێکى تر نرخەکان ڕوو لە دابەزینن و لە ئێستادا نرخى 1 بەرمیل نەوتى برێنت 80ر58 دۆلار و نەوتى تەکساسى سوک 395ر50 دۆلارە و هێشتاش ئەمریکا گەرەکێتى زیاتر داببەزێن. هەربۆیەش سەرۆک ترامپ لە جەژنى سوپاسگوزاریدا لە 23/11دا سوپاسى تایبەتى سعودیەى کرد کە هەوڵیداوە بڕى بەرهەمى نەوت زیاد بکات و جێگەى بەرهەمى نەوتى ئێران بگرێتەوە کە لەدواى هەڵوەشانەوەى ڕێکەوتنى ئەتۆمى نێوان وڵاتانى ((5+1 )) و ئێران لەلایەن ئەمریکاوە لەمانگى 5/2018 و سەپاندنى گوژمەى دووەمى گەمارۆکانى ئەمریکا بۆ سەر کەرتى وزەى ئێران لە 5/11/2018وە سەپاندویەتى و گەرەکێتى هەناردەى نەوتى ئێران بگەیەنێتە سفر ،بەڵام بازاڕى نەوتى جیهان بێ نەوت نەکات لەڕێگەى هەناردەکردنى زیاترى نەوتى ((سعودیە و عێراق))و ئەو کەمبونەوەیە کاریگەرى نەبێت،و ئەمریکاش وەک هاوکارى و ڕاگرتنى بەڵانسى بازاڕ و دڵ ڕازیکردنى هاوپەیمان و گەورە پیشەسازیەکانى جیهان 8 وڵاتى بەشێوەیەکى کاتى هەڵاوێردوە لەو سزایانە و ئەو وڵاتانەش بریتین لە هەریەکە لە ((چین و یابان وهند و ئیتالیا و کۆریاى باشور و یۆنان و تورکیا و تایوان))ن.

هەڵوێستى نوێى ئۆپیک چى دەبێت بۆ ساڵى 2019 ؟
ئەوەى کە تائێستا پێشبینى دەکرێت و دەتوانرێت بخوێنرێتەوە لە هاوکێشە و ململانێ سیاسیەکانى نێوان سعودیە و ئێران لەلایەک و ڕێکەوتنى نێوان سعودیە و ئەمریکا و تەنانەت ڕوسیاش،ڕێکخراوى ئۆپێک گەرەکێتى بڕى بەرهەم کەمبکاتەوە بەبڕى 4ر1 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ لە جیاتى 8ر1 ملیۆن بەرمیلى 2 ساڵى ڕابووردوو، بەواتاى ئەوەى بڕى 400هەزار بەرمیل/ڕۆژ نەوت زیاتر دەخاتە بازاڕەکانى جیهانەوە بە بەراوورد بە ساڵانى 2017 و 2018.لەلایەک بۆ ڕاگرتنى هاوسەنگى نرخەکان و پاراستنى بەرژەوەندى وڵاتانى ئەندامى ئۆپیک و دەرەوەى ڕێکخراوەکەش وکەڵەکەنەبوونى بڕى زیادەى نەوت لە بازاڕەکاندا و لەلایەکى تریشەوە ڕازیکردنى دڵى ئەمریکا کە گەرەکێتى بەتەواوەتى ئەو بڕە کەمکراوەیە نەمێنێت و بازاڕەکان وەک ساڵانى 2015 و پێشتریان لێبێتەوە لە بونى بڕێکى زۆرى نەوتداو بۆئەوەى نرخەکان بەنزمى بمێننەوە.بۆیە تائێستا دیار نیە کە چ بڕٍیارێکى یەکلاکەەووە دەدرێت، لەکاتێکدا دوا کۆبونەوەى ئۆپێک لە 20/12/2018دا دەبێت لە ڤییەنا بۆ بڕیاردان لەسەر سیاسەتى داهاتوى ڕێکخراوەکە بۆ ساڵى ئایندە.
بەهەمان شێوەش ئاژانسى وزەى نێودەوڵەتیش داوا لە ئۆپیک دەکات کە بڕى بەرهەم کەمنەکاتەوە لە بازاڕدا،چونکە مەترسى بەرزبونەوەى نرخەکان سەرهەڵدەداتەوە کە ئەم بەرزبونەوەیەش دەبێتە هۆى دووهێندە بوونى بەکارهێنان.
لەلایەکى تریشەوە ێندوقى دراوى نێودەوڵەتیش ئامۆژگارى وڵاتانى ئۆپیک بەگشتى و سعودیە بەتایبەتى دەکات بۆئەوەى خەرجیەکانیان کەم بکەنەوە بۆ ئەوەى لەکاتى نرخ دابەزیندا زۆر زیانى پێنەگات و ئابوریەکەشى نەچێتەوە یەک و گەشەو بوژاندنەوە و ئاوەدانکردنەوەى وڵاتیش ڕانەوەستێت و پەکیان نەکەوێت.

عێراق و هەرێمى کوردستان لە کوێى ئەم ململانێ ئابورى و سیاسیانەى کەرتى نەوتدان ؟
بەو پێیەى عێراق وەک ئەندامێکى بنچینەیى و دامەزرێنەرى ڕێکخراوى ئۆپیک و یەکێک لەگەورە بەرهەمهێنەرەکانى نەوت لە دواى هەریەکە لە سعودیە و ئێرانەوە، پێویستە پابەندى سیاسەتە نەوتیەکانى ڕێکخراوەکە بێت و بەو پێیەش کە عێراق تازە بەتازە ڕزگاى بوە لە جەنگێکى ماڵوێرانکەر دژى تیرۆریستانى داعش و پێویستى بەداهاتێکى زۆرە بۆ ئاوەدانکردنەوە و نۆژەنکردنەوەى وڵات و سەر لەنوێ بوژانەوەى ژێرخانى ئابورى و گەشەو پێشکەوتنى زیاتر و ڕێکخستنەوەى سەرجەم سێکتەرەکان،بۆیە حەز دەکات بڕى بەرهەم بەم شێوەیەى ئێستا بمێنێتەوە بۆئەوەى نرخەکان بەبەرزى بمێننەوە و داهاتى وڵات زۆر بێت،بەڵام لەلایەکى تریشەوە لەبەرئەوەى عێراق بۆتە وڵاتێکى بەکاربەر و هیچ جۆرە بەرهەمێکى پیشەسازى و کشتوکاڵى و مرۆیى نیە و داهاتە نانەوتیەکانى تەنها 4% دەبن بۆیە هەرچەندە نرخى نەوت بەرزببێتەوە زۆر سوود نابێنێت چونکە زۆرینەى کاڵاو پێداویستیەکانى 38 ملیۆن کەس لەدەرەوەى خۆى هاوردە دەکات.بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گەرەکێتى کەتواناى بەرهەمى خۆى لە 6ر3 ملیۆن بەرمیل /ڕۆژ زیادبکات بۆ 5 ملیۆن بەرمیل تا ساڵى 2020.
هەرێمى کوردستانیش وەک بەشێک لەدەوڵەتى عێراقى فیدڕاڵ کەم تازۆر دەکەوێتە ژێر کاریگەریە باش و خراپەکانى بەرزونزمى نرخەکانى نەوت،چونکە تا ئێستا هەرێمى کوردستان تەنها لەتوانایدایە ڕۆژانە بڕى 400هەزار بەرمیل نەوت لە ڕێگەى بەندەرى جیهانى تورکیەوە هەناردە بکات کە داهاتەکەى بەشى پێداویستیەکانى ناکات لە مووچەى مووچەخۆران و وەبەرهێنان و دانەوەى قەرزە کەڵەکەبوەکانى کۆمپانیا نەوتیەکان کە بەبڕى زیاد لە 15 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
بۆیە لەکاتى بەرزبونەوەى نرخەکاندا هەم عێراق و هەم هەرێمى کوردستانیش بەشێوەیەک لەشێوەکان قازانج دەکەن و بە پێچەوانەشەوە لەکاتى دابەزینى نرخەکاندا زیانى گەورەیان پێدەگات بەتایبەتیش بۆ دانەوەى قەرزە کەڵەکەبوەکان.و نەتوانینى پێدانى مووچەى تەواو و پێشکەشکردنى خزمەتگوزاریەکان و جێبەجێکردنى پڕۆژە ئاوەدانى و ئەندازیاریەکان و بەمەش دەکرێت بوترێت قەیرانى دارایى 4 ساڵى ڕابووردوو بەردەوامى دەبێت.بەداخەوە هەرێمى کوردستان وەک هەرێمێکى تەمەن کەم لەبوارى سیاسەتى نەوت و بازاڕى نەوتى جیهانیدا نەیتوانیوە دەسکەوتى گەورە وەدەستبێنێت و سیاسەتێکى ڕاست و دروستى نەوتى پیادە بکات و باشیش خوێندنەوە بکات بۆ گۆڕانکارى و سیاسەتى نەوتیەکانى کۆمپانیاو وڵاتە زلهێزەکانى خاوەن نفوزى سیاسى و ئابورى و ئەمنى لە جیهاندا،بۆیە لەلایەک کەوتۆتە ژێر بارى قەرزێکى گەورەى کۆمپانیا نەوتیەکان و لەلایەکى تریشەوە ڕۆژوە لە قەیرانێکى دارایى قوڵدا کە تائێستا نازانرێت چۆن و کەى دەرباز دەبێت.

دەرئەنجام
لە ئەنجامى ئەو ڕاستیى و ژمارە و ململانێ و تەنگژە سیاسى و ئابورى و سەربازیانەى کە لەسەرتاسەرى جیهاندا ڕوودەدەن بەبەردەوامى دەکرێت بگەینە ئەم دەرئەنجامانەى لاى خوارەوە:
1- بازاڕەکانى نەوتى جیهانى هیچ کات ئۆقرەیى و جێگیرى لەنرخەکاندا بەخۆیانەوە نابینن.
2- وڵاتانى دونیا بەگەورە و بچوکەوە بە بەرهەمهێن و بەکاربەرەوە زیانى گەورەیان پێدەگات لە ئەنجامى هەڵبەز و دابەزى نرخەکانەوە.
3- گرنگە ڕێکخراوى ئۆپێک بە یەک و یەکگرتوویى بمێنێتەوە بەرامبەر هەژموون و هەڕەشەو فشارەکانى زلهێزەکان و بەتایبەتیش ئەمریکا ،بۆئەوەى بتوانن وەک لایەنى سێهەم و کاریگەر ڕۆڵى خۆیان ببینن لە هاوسەنگ ڕاگرتنى بازاڕەکانى نەوتى جیهانیدا.
4- گەرەکە وڵاتانى ئەندامى ئۆپیک بەگشتى و بەتایبەتى سعودیە و ئێران ڕێکبکەون و ململانێکانیان کۆتایى پێبهێنن و وەکو دوو وڵاتى یاسایى مامەڵە بکەن لە پێناو پاراستنى شکۆ و سەروەرى و بەژەوەندیەکانى خۆیاندا.
5- چەندە جیهان و ناوچە جیاوازەکان بەدووربن لە ململانێ و جەنگ و پێکادادان و ناجێگیرى سیاسى و ئابورى ئەوەندەش بازاڕەکانى نەوتى جیهانى ئۆقرەیى بەخۆوە دەبینێت کە لەبەرژەوەندى هەمواندایە.
6- بنەماى ( خستنەبازاڕى نەوت و داواکارى لەسەر نەوت ) بپارێزرێت لە بازاڕەکاندا لە پێناو زیان نەگەیاندن بە وڵاتان وکەڵەکەنەبونى نەوت لە بازاڕەکاندا و هێشتنەوەى نرخەکانیش بەبەرزى.و بەردەوامیدان بەگەشەى ئابورى و پیشەسازى.
7- عێراق و هەرێمى کوردستانیش گەرەکە هاوکارى گەرموگوڕتر بکەن لە کەرتى وزە و نەوتدا و تواناکانیان یەکبخەن بۆئەوەى بتوانن ڕووبەڕووى قەیرانى دارایى ببنەوە وگەرەکیشە ڕاستر و ووردتر لە سیاسەتى نەوتى جیهانى تێبگەن و خۆیانى لەگەڵدا بگونجێنن لەپێناو زیاترکردنى داهات بۆ ئەوەى بتوانن ئاوەدانى و گەشەو پێشکەوتنى و بوژاندنەوەى سەرجەم بوارەکانى ژیان وەدەستبێنن و هەلى کار و وەبەرهێنان و خزمەتگوزاریەکانیش بە باشترین شێوە پێشکەش بە هاوڵاتیان بکەن.

سەرچاوەکان:
========
1- https://ar.wikipedia.org/wiki
2- https://arabic.rt.com/tags/OPEC
3- www.aljazeera.net
4- https://www.nmisr.com/finance
5- http://www.akhbarak.net

نوسەر پسپۆڕە لەنەوت و پتڕۆکیمیاویات