رەزا شوان: گرنگی خوێندنەوە بۆ منداڵان.
خوێندنـەوە ئارەزوو نییە، بەڵکو یەکێکە لە پێویستییە سەرەکییەکانی ژیانی مـرۆڤ، کە لە دوای هەڵمژینی هەوای پاک و خواردن و خواردنەوە و پۆشاک و نووسـتن و یـاری، ریزبەندی دێتە سەر خوێندنەوە.. خوێندنەوە خۆراکی مێشک و رووحمانە، پێویستییەکی گرنگە بۆ گەشەکردن و زاخاودانی هۆش و هزر و بیر و زەینمان.. کلیل و دەروازەیەکە بۆ وەرگـرتنی زانیـاری و زانسـتی و بابـەتی هەمەڕەنـگە.. دەلاقـەیەکە کە لە میانـەیەوە دەتوانین زانستی و رۆشنبیری و داهـێنان و زادەی ئەنـدێشە و بیری کەسانی تر ببینین.
خوێندنەوە فاکتەرێکی سەرەکییە لە شارستانێتی و پێشـکەوتن و ناسنامەی رۆشنبیریی هەر نەتەوەیەک، نەتەوەی خوێندەوار و رۆشنـبیر، نەتەوەیەکی سەرکـردە و پایـەدارە.
خوێندنـەوە بەشـێکی گـرنگە لە زمـان، بەشـێکی تەواکـەریشە لـە دروسـتکردنی ژیـانی کەسایەتي.. تەنیا رێگـەشە بۆ داهـێنان و بۆ دروستکـردنی داهـێنـەران و نووسـەران و بیرمەنـدان و هونەرمەنـدان.. هەروەهـا خوێندنـەوە بناغـەی پـەروەردە و فـێرکردنیشە، لێکۆڵینەوەیەک ئەوەی دەرخست، کە لە (لە سەدا حەفتا)ی ئەو زانیارییانەی کە مرۆڤ فـێریان دەبن، لە رێـی پەرتـووکەوە وەریـان دەگـرن.
(سـتـیل) دەڵێ:” خوێندنــەوە وەرزشـی مێشکمـانە”
خوێندنەوە بریتییە لە وەرگرتنی هەموو ئەو بابەتانەی کە نووسراون و لەبەر چاومانن.
لەم سەرەمەشـدا، خوێنـدنەوە تێـکەڵ بـە ژیانـمان بـووە و بـووە بە بەشــێک لـە ژیـانی رۆژانەمـان.. پەرتووک و گۆڤـار و سایتە ئەلیکترۆنییەکان هێندە زۆر و هەمەچەشنەن، هەر کەسێک بیەوێت دەتوانێت بیان خوێنێتەوە، چێژ و خۆشی و سوودیان لێوەربگرێت، گرنگی و چـێژی راستیی خوێنـدنەوەش، ئـەو خوێنـەرانە دەیـزانن، کە رۆژانـە خولـیای خوێندنەوە بوونە و ناتـوانن بەبـێ خوێنـدنەوە هەڵبکەن.
دێینە سـەر کـرۆکی باسەکەمـان، کـە گـرنگی و سوودەکـانی خوێنـدنـەوەیە بـۆ منـداڵان. خوێندنـەوە کۆڵەکەیەکی گرنگە لە کۆڵەکەکـانی رۆشـنبیریی منـداڵان.. لەم پێودانگەشە:
کە (خوێنـدەواری ئەمـڕۆ.. سەرکـردەی بەیـانییە)
پێویستە بایەخ بەم بابەتە بدەین، هەر لە منداڵییەوە منداڵەکانمان بیان کـەین بە هـاوڕێی پەرتـووک و گۆڤار و هۆگری خوێندنەوەیان بکەین، تا بە هەمیشەیی خووی پێوەبگرن.
لە سەرەتـادا پێویستە ئەوە بـزانین، کە چ پەرتـووک و گۆڤـارێکیان بۆ هەڵـدەبـژێـرین؟
گەر ویستمان پەرتـووک بۆ منداڵەکانمـان هەڵـبژێرین، پێویسـتە قـۆناغـەکانی تەمـەن و
گەشەکـردنی دەروونـی و پـەروەردەیی منداڵەکـانمان لەـبەرچـاو بگـرین، چونـکە هـەر قۆناغـێک لە قۆناغەکـانی منـداڵی، تایبەتمـەنـدی و پێـداویستی و ئاسـتی تێگـەیشـتن و فەرهـەنگی زمـانی خۆی هەیـە.. تا بەپێی ئەو قۆناغ و پێداویستییانەیان، پەرتـووک و گۆڤـارەکانیان بۆ هەڵبـژێرین.. گـەر پەرتـووک یا گۆڤـارێکی وێنـەداری رەنگـاوڕەنگی جـوان و ساکـار، بخـەینە بەردەسـتی منـداڵێکی سـاوا.. سـەرنجـی رادەکـێشێ و مـەیلی سەیرکردنی وێنەکانی دەکـات و پەڕەکانی هەڵدەداتەوە.. پێویستە پەرتووک و گۆڤـاری گونجـاوی تـری پێشـان بدەیـن.. تا بـەرە بـەرە هۆگـری پەرتـووک و گۆڤـار دەبێـت.
لە وڵاتانی ئەوروپیدا، من لە پەرتووکخانە گشتییەکانی نەرویج و سوید تا ئێستا چەندین جـار لە بەشی منـداڵان لە پەرتووکخانە گشتییەکانی شارەکانی ئەم دوو وڵاتـەدا، بینیم و دەبیـنم دایکـان، ساوای یەک ساڵان دێنن بۆ پەرتووکخانەکـان، کە بە دەیـان پەرتووکی وێنەداری رەنگـاورەنگی گونجاو و جوان و سەرنج راکێشیان تێـدان.. کە بە تایبەتی بۆ ئـەم تەمـەنە منـداڵییە چاپکـراون، دایکەکـان پەرتـووکە رەنگاوڕەنـگان پێشـانی منـداڵە ساواکـانیان دەدەن، هەنـدێ لە وێنەکـان دەنـگی موزیکـیشیان لەگەڵ دایـە، بۆ نموونە: لەگەڵ وێنەی چۆلەکـەدا، پەنجـە بە دووگمەیەکـدا دەنێن کە لە لاپـەڕەی چۆلەکەکەدایە، چۆلەکـەکە دەجـریوێنێت، منـداڵە ساواکـان چـێژ لە وێنەکـان و لە دەنگەکانیش دەبینن.
دوو هەفـتە جارێ، یا لایەنی کەمەوە، مانگی جارێک باخچەکـانی منداڵان، منداڵەکانیان دەبەن بۆ بەشی منـداڵان، لە پەرتووکخانەکـانی شارەکـانیان کە بە سـەدان پەرتـووک و گۆڤاری گونجاو و سیدی چیرۆکیان تێـدان، بۆ قۆنـاغی منداڵانی باخچـەی ساویـان و بۆ قۆناغەکـانی تری.. دەیانەوێت لە منداڵییەوە هۆگری پەرتووک و خوێندنەوەیان بکەن.
توێـژێنەرەکـانی بـواری منـداڵان، قۆناغەکـانی منداڵیـیان، کـردوون بە پێـنج قۆناغـەوە، تا بەپـێی قۆناغـەکـان پەرتـووک گۆڤـاریان بـۆ دابـین بـکەن.. کـە ئـەم قۆنـاغـانەن:
1- قۆناغی سـاوایی (قۆنـاغی بەرایـی منـداڵی) لە ( لانـکەوە ـ بۆ ـ چـوار سـاڵان)
2- قۆناغی ئەندێشەی دیارکراو (چوارـ بۆـ شەش ساڵان) ، (قوناغی باخچەی منداڵان)
3- قۆناغی ئەندێشەی ئازاد (شەش ـ بۆـ دوانزە ساڵان)، (قۆناغی خوێنـدنی سەرەتایی)
4- قۆناغی سەرکـێشی و پاڵەوانێتی (هەشت ـ بۆـ دوانگزە) ، ( سەرەتـایی و ناوەنـدی)
5- قۆناغی دواکەوتوویی منداڵی (دوانگزە ـ بۆ ـ هـەژدە ساڵان) قۆناغی هەرزەکاری و مەیـل و خـرۆشی رەگـەزییە.. قۆنـاغی ( ناوەنـدی و ئامـادەیی ) یە.
لەم نووسینەمانـدا، منـداڵانی قۆنـاغی قوتابخـانەی سەرەتـاییمان خسـتۆتە نـێو بازنـەی باسەکەمانەوە، کە قۆناغی ئەندێشەی ئازادە، واتە تەمەنی (شەش بۆ دوانگزە ساڵان).
خوێندنەوە و گەشەکردنی حەزی خوێندنەوە لای منداڵان، پێویستییەکی پـەروەردەیی و رۆشنبیرییە، لەبەر ئەوەی لە جیهانی ئەمڕۆدا، لە سایەی تەکنالۆژیا و داهێنانی نۆیدا، زانیاری و گۆڕان و پێشکەوتن بە خێرایی سەرهەڵدەدەن، فێرکردنی فەرمی بەس نییە بۆ مەستکردنی پێداویستییە هۆشی و دەروونییەکانیان.. بۆ ئەوی منـداڵانی ئەمڕۆمان، نابەڵەد و بێ ئاگا نەبن و بتوانـن لەگەڵ رەوتی داهـێنان و پێشکەوتن و پێویستییەکانی ئـەم رۆژگـارە جەنجـاڵ و خـێرا گـۆڕان و داهـێنانـانەدا دەربـەرن و لـە شەمەنـدەفەری پێشکەوتن و شارستانی نوێدا جێ نەمێنن، پێویستیان بە خودخوێنـدنەوەی هەمەڕەنگە و خۆڕۆشنبیریکردن هەیە.. چونکە خوێنـدنەوە لە هەموو بوارەکـاندا، بە تایبەتیش لە بـواری کۆمـەڵایەتی و سـۆزداری و هەستـیاری و دەروونـی و جەسـتەییدا، یارمـەتـیی منداڵان دەدات.. لە بواری کۆمەڵایەتیدا، خوێندنەوە یارمەتیی منداڵان دەدات کە لە جۆر و واتاکانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان تێبگەن کە تاکەکانی کۆمەڵگا پێکەوە گرێدەدەن.
لە رووی جەستەییشەوە، خوێنـدنەوە دەرفـەتێکی باشە بۆ منـداڵان، کە لە دوای ژیانی رۆتینی روژانەیان بە تایبەتیش لە دوای یـاری و چالاکییە جوڵەییەکانیان، پشووبدەن و بخوێننەوە و ئـارامی بە جەستەیان ببەخشن.. لە بـارەی گەشەکـردنی سـۆزداریشـەوە، کـاتێ کـە منـداڵان سەرسـامی کـارەکتەرەکانی چـیرۆکەکـان دەبـن، ئـەو دەرفەتـەیان بۆ دەرەخسـێت کە گـوزارشت لە هەسـت و سـۆزدارییەکـانیان بکەن.
هەنـدێ لە لێکۆڵینەوەکـان، ئەوەیـان روون کـردۆتەوە، کە زۆربـەی منـداڵان لـە رێی خوێندنەوەی پەرتـووک و گۆڤـاری منداڵانەوە، خۆیان رۆشنبیر و شارەزا کـردوون و خۆیـان بە وشەکانی زمـانی دەوڵەمەنـد کـردوون، لـە پێـش قوتابخـانەی سەرەتـاییـدا، ئامـادەییەکی باشـتریان هەیـە بـۆ فـێربوون و خوێنـدنەوە و تێـگەییشـتن و نووسـین، بەراورد بە ئەو منـداڵانەی کە ناخـوێنـنەوە.. پشکی شێری ئەم ئاکامە ئەرێنییەش بـۆ راهێنان و هەوڵـدان و هاندان و پێشبینی و دووربینی دایکـان و باوکـانی رۆشنبیریان دەگەڕێتەوە، کە خۆشـەویستی خوێنـدنەوەیان لە دڵی جگەرگۆشەکانیان رووانـدوون.
گرنگە کە دایکـان و باوکان و مامۆستاکان، تواناکانی منداڵەکانیان و قوتابییەکانیان لە هەر قۆناغێکی تەمەنیاندا بزانن، بە چ جۆرە پەرتووک و گۆڤارێکی گونجـاو ئاشنایان بـکەن.. بۆ ئـەوەی منـداڵان هـەر لە منـداڵیـیەوە ببن بە دۆسـتی پەرتـووک و هۆگـری هەمیشەیی خوێنـدنەوە ببن.. پێویستە دایکـان و باوکـان لایـەنی کەمەوە رۆژی پانـزە خولەک پەرتووک و گۆڤاری ئاسان و چیرۆک و هۆنراوە و پەخشان و بابەتی ئاسان و گونجـاو بـۆ منـداڵە ساواکـانیان بخـوێننەوە، یـا منـداڵان خۆیـان بیـان خوێنـنەوە.
لە ماڵیشەوە پەرتووکخانەی قنجیان بۆ دابین بکەن و بە کۆمەڵێک پەرتووک و گۆڤاری هەمەڕەنـگەی منـداڵان بۆیـان بـڕازێنـنەوە.. هەفـتەی جـارێکـیش بیان بـەن بۆ بەشـی منـداڵان لە پەرتووکخـانەی گشتی شارەکـانتان.. گەر بتانەوێت دەکـرێت شەوانە کاتێک بۆخوێنـدنەوە دیـاری بکەن، بە ناوی (کـاتی خوێنـدنەوەی خـیزانی) لە لایـەنی کەمەوە (بیست تا سی) خولەک پەرتووک و گۆڤـار بخوێننەوە.. خوێندنەوە بکەن بە خوویەکی
رۆژانەتـان و بە بەشـێک لـە کەسـایەتی و لە ژیانتـان.. پێویستیشە دایکـان و باوکـان ببنە نموونە و پێشەنگ بۆ منداڵەکـانیان، ئەگەر ئـەوان پەرتـووک و گۆڤـار بخوێننەوە، منداڵەکانیشیان چاویان لێـدەکەن و خوێنـدنەوەیان لا شـیرین دەبێـت.. هەڵبەت دایکان و باوکانی باوکانی رۆشنبیر، منداڵانی رۆشنبیریان لێ هەڵدەکەوێت.
زۆربـەی زانایـانی پـەروەردە هـاوڕان، کـە خوێنـدنەوە جوریـکە لـە خـووە جـوانەکـان پێویستە لە دەروونی منـداڵانی بچووکـدا بچێنرێت و رەگ بکات، تا خووی پێوەبگـرن.
لە وڵاتانی ئەوروپیدا دیومانە و دەبینین، کە لە هـاویناندا لە رۆخـی دەریاکـاندا، لەسەر لـم رادەکشـێن و پـەرتووکێکێش بە دەستیانەوەیە و دەیخـوێننەوە.. یا لە وێستگەکـانی چاوەڕێی هـاتن و دەرچوونی شەمەندەفەر دەکەن، یا لە فـرۆکەخانەکانەدا کە چاوەڕێی کـاتی فـڕینی فرۆکەکـەیان دەکەن، پەرتووکـێک لە جانتـاکەی سەرشـانیان دەردەکـەن و دەیخوێنـنەوە، تەنانەت لە ناو شەمەندەفەر و فرۆكەشدا، کـات دەقـۆزنەوە و بە فیڕۆی نادەن و پەرتـووک دەخوێنـنەوە.
ئەم نەریت و خووەشیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، کە لە منـداڵییەوە خوویان بە خوێندنەوە گـرتوون.. بە پێچـەوانەی ئەوانـەی لای خۆمـان، کـە هـەر خـەریکی تەلەفـۆنەکـانیان.
بـە کـورتی گـرنگی و بەشـێک لـە سوودەکـانی خوێنـدنەوە بـۆ منـداڵان، لـەم خـاڵانـەدا چـڕدەکەینەوە. بەو هـیوایەی دایکـان و باوکـان و مامۆستاکـان سوودیان لێوەربگرن:
1- خوێنـدنەوە مەستییەک بە ژیانی منـداڵان دەبەخشێت، ئەندێشەیان فراونتر دەبێت و ئاسۆی بیرکرنەوە و لێکدانەیان بە رووی جیهاندا دەکاتەوە، سەرنجیان قووڵتردەکات.
2- خوێنـدنەوە رێـژەی زیـرەکی و زرنـگی ئاسـتی منـداڵانی خوێنـەر بـاڵاتـر دەکـات.
3- خوێنـدنەوە تواناکانی زمانی و قسەکردنی منداڵان بەرزدەکاتەوە، فەرهەنگی وشە و رستەکانیشیان دەوڵەمەنتر دەکات، شـێوازی گوزارشـتکرن و دەربـڕینیان بە زارەکی و نووسـین باشتر دەکـات.
4- خوێنـدنەوە بەهـای رووحی و رەوشتی بەرز و جـوان لە هۆش و دەروونی منداڵاندا دەڕوێنێت، ئەگـەربێت و ئاراستەی پەرتووک و گۆڤـارەکان، بەم ئاراستە ئەرێنییەدا بن.
5- خوێنـدنەوەی هەمیشـەیی یارمـەتی منـداڵان دەدات، کـە لـە داهـاتوودا، لێکۆڵینەوەی زانیـاری و ئـەدەبی ئەنجـام بـدەن، دوای سەرچـاوەی زانیـاری و مـێژوویی بکـەون.
6- ئەو منـداڵانەی کە خوێنەری هەمیشەیی پەرتووک و گۆڤارن، لە قوتابخانەدا ئاستی خوێندن و رۆشنبیری و زانیاری گشتییان باشتر و باڵاترە لەو قوتـابیانەی ناخـوێننەوە.
7- خوێنـدنەوە روانین و سەرنجـدان و تێبینی منـداڵانی خوێنەر ورتـر و تیژتر دەکـات.
8- منـداڵانی راهاتـوو لەسەر خوێنـدنەوە، هەست بە ئـازادی و سەربەستییەکی زیـاتر دەکـەن، باوەڕێـکی زیاتریشیان بە خۆیان هەیە و دەتوانـن پشـت بە خۆیـان ببەسـت.
9- زۆربـەی کەڵـە زاناکـان و دانـاکـان و نووسەرەکـان و داهـێنەرەکـان و بیرمـەنـدە هەڵکەوتووکـان، لـە تافـی منـداڵیـیاندا خوێـنەری هەمیشـەیی پەرتـووک بوونـە.
10- خوێنـدنەوە، توانـای سەرکـەوتنی منـداڵانی خوێنـەر، لـە تاقیکـردنەوەکـان و لـە
بـوارە جیـاوازەکانی تری قوتابخـانە زیاتـر دەکـات.
11- خوێنـدنەوە، ئەو توانایەش بە منـداڵانی خوێنەر دەبەخـشـێت، کە ئـەو ئامـادەییە دەروونییەیـان هەبێت کە رووبـەڕووی گۆڕاکانییەکـانی رۆژگـارەکەیـان ببـنەوە.
12- خوێنـدنەوە دەرفەتێـکی باشە، بۆ ئـەوەی منـداڵان بۆ ماوەیـەک لـە تەلەفزیۆن و ئایپـات و کۆمپـیوتەر ویـارییە ئەلیکترۆنییەکـان دووربـکەونە.
13- خوێنـدنەوە، شـارەزایی لـۆژیکی بـە منـداڵان دەبخشـێت، لـە رێـی خوێنـدنـەوەوە
لە واتـای زاراوە تازەکان و چـەمکە رووتەکان تێدەگەن، لە هەڵوێستە جیاوازەکانیاندا بەکـاریان دەهێنن، سیناریۆکانی نێو پەرتووکەکانیش بە رووداوەکانی دەوروبەریـانەوە دەبەستن، بۆ نموونە: کە چیرۆکی ( کۆڵـوانە سوور و گـورگ) دەخوێننەوە، کە کچۆلە کۆڵوانە سوورەکە لە ئەنجامی ئەوەی کە گوێی بە ئامۆژگـاری دایکی نەدا، کە پێی وت نەکـەی لـە رێگـادا لەگەڵ گورگـدا بـوەستیت و بـۆی بگـێڕیتەوە کە بـۆ کـوێ دەڕۆیـت. ئەوەبوو کە کچـۆلە کۆڵوانەسوور، گـوێی بە ئامۆژگـارییەکەی دایکی نەدا و لە رێگـادا لەگـەڵ گـورگێکـدا وەسـتا و بـۆی گـێڕایەوە کـە بـۆ لای نەنـکی دەچـێت کـە مـاڵەکـەی لەوسەری دارستانەکە دایە، درکاندنی ئەم رازە بۆ گورگەکە رووبەڕووی هەڵوێستێکی ترسناکی کردەوە (دڵنیام کە بە منـداڵی گوێتان لەم چیرۆکە بووە یا خوێنـدووتانـەوە)
منـداڵانی خوێنەرەی ئەم چـیرۆکە، سوود و پەنـد لەم چیرۆکە وەردەگـرن، کاتێک کـە دایکـانیان ئامۆژگـارییان بکەن، نایانەوێت لـە ئامـۆژگـارییەکانی دایکـانیان دەربچـن و باشـتر بە قسەی دایکـانیان دەکـەن.
پێتان سەیر نەبێت، لەوانەیە هەندێکیشمان بـڕوا بەوە نەکەین کە کچۆلەیەکی ئەمریکی لە سکی دایکییەوە فـێری خوێندنەوە بووە.. تا تەمەنی چوار ساڵان زیـاتر لە (1000) پەرتووکی هەمەجۆرەی خوێندۆتەوە.. بە کورتی چـیرۆکی ئەم کچـۆلە سەرسوڕێنەرە:
(دالـیا مـاری ئارانا) کە بە (کـرمی پەرتـووک) نـاوی دەبـەن، لە شـاری ( گـاینزفـێل) لە ولایەتی (جۆرجـیا) ی ئەمریکی لەدایـک بـووە.. دایـکی نـاوی (حەلیـمە) یە، و بـاوکی
ناوی (میگـل) ە، کە بەڕەسەن مەکسیکییە.
دالـیا بووە بە ئاشـنای هەمیشەی پەرتووکخـانە گشتییەکـانی شارەکـەی، پەرتـووکخـانە نەماوە کە سەری پیانەکات، بە لایان دەموچاوێکی ناسراوە.. ئـەم کچـۆلەیە ئەمریکییە رۆژانـە سـەردانی پەرتووکخانەکـان دەکـات و پەرتـووک دەخـوازێت و دەیخـوێنـێتەوە.
(پسوولەی تایبەتی پەرتووکخـانە) یان پێ بەخشـیوە، بۆ خواستـنی هـەر پەرتـووکێک.
دایکی دالـیا دەڵێ:”دالیا پێش ئەوەی لە دایک بێت و چـاوی و بە رووناکـیدا هەڵبێنێت،
کە هێشـتا لە سـکم دا بـووە، بـە کـرداری فـێری خوێنـدنەوە بـووە”
زانا پسپۆرەکان لە واشنتەن، قسەکەی دایکی دالیا پشت راست دەکەنەوە و پێیان وایە، کە دالـیا، ئـەم کچـۆلە سەیـرە، لـە سـکی دایکـیدا فـێری خوێنـدنەوە بـووە، وادیـارە کە بۆمـاوەیە و لـە خێـزانەکەیـان دایە.
حەلیمە کاتێک کە دالـیا لە سکی دابوو، بە دەنگێکی بـەرز چـیرۆکی بۆ منداڵەکانی تری دەخوێندەوە، کە لە دالیا گەورەترن.. کاتێکش کە دالیا کۆرپەیەکی شیرخۆر بووە، گوێی لە دەنگی خوشک و براکـانی دەبوو، کە لە ماڵەوە بە دەنگێکی بەرز دەیـان خوێنـدەوە. ئەم بەهـرەیەی دالیا بە لای دایکییەوە کوتـوپـڕ و جێی سەرسوڕمان نەبوو، کە تەمەنی دالـیا ساڵ و نیوێک بوو، فـێری خوێنـدنەوە بوو، ئەو شـتانەی دەزانـی کە دایـکی بـۆی دەخوێندەوە، دایکی دەڵێ یەکسەر وشە و رستەکانی وەردەگـرت .. بەڵام وادیـارە تەنها خوێندنەوەکانی دایکی، توینێتی و پەرۆشی خوێندنەوەی دالیای نەشکاندوون.
دایکی دالیا لە دیمانەیەکـيدا، لەگەڵ رۆژنامەی (واشـنتەن پۆسـت) ی ئەمریکـیدا وتی:
“دالـیا لە تەمەنی ساڵ و نیوێکدا، ئارەزووی ئەوەی دەکـرد کە خـۆی بخوێنێـتەوە.. تا وشەکانی زیاتریش دەبوون.. زیاتر شەیدای خوێندەوە دەبوو.. پێش ئەوەی کە تەمەنی ببێت بە سێ ساڵ، خۆی یەکەمین پەرتووکی خوێندەوە، کە چیرۆکێکە بە ناوی (کولێرە گەورەکەی ئانا) دوایی لە بەردەم خوێندکارانی زانکۆدا ئەو پەرتووکانەی خوێندەوە کە بـۆ خوێندکـارانی زانکـۆ نووسراون.. دالـیا بووە جێی سەرسـامی و سەرنـج راکێـشانی دکـتۆرە (کـارلا هـایـدن) ی بەڕێـوەبەری (پەرتووکخـانەی کـۆنگـرێسی ئەمـریکی) کـە گەورەترین پەرتووکخانەی ئەمریکایە. بۆیە (هـایدین) وەکو رێزلێنان لە دالیای بلیمەت بۆ ماوەی رۆژێک دالـیای لە شوێنی خۆی دانا و کردی بە بەڕێوەبەری پـەرتووکخانەی کۆنگرێسی ئەمریکی.. بەمەش (دالیا) بوو بە بچووکترین بەڕێوەبەری پەرتووکخانەی کۆنگـێسی ئەمـریكی.. لـە چەنـد پەرتووکخـانەیەکی گشـتی تـری شارەکـانیـشدا هەمـان رۆڵیان بە دالیا سـپارد.
دالیا لە بوو بە چـوار ساڵ و لە پایـزی ئەمساڵدا چۆتە باخچەی ساوایان، تا ئێستا زیاتر لـە (1000) پەرتـووکی هەمەجـۆرەی خوێنـدۆتـەوە، بـەردەوامـە لـە خوێنـدنەوەدا، لە خوێندنەی (1500) پەرتـووک نـزیک بۆتەوە، بێجگە لە زمانی ئینگلیزی، خەریکە لە باوکیـیەوە زمـانی ئیسپانیش فـێربێت و دەسـتی بـە خوێنـدنەوەی ئیسـپانیش کـردووە. دالـیا دەڵێت: “لە باخچـەی ساوایانیـشدا، یارمـەتی مامۆستاکـانمان دەدەم، تا ئەوە فێری منداڵان بکەن کـە چـۆن فـێری خوێنـدنەوە ببـن و چـۆن هۆگـری پەرتووکخانەش ببن”
دالیا سەرسامی خوێنـدنەوەی پەرتووکەکـانی نووسـەری بە ناوبـانگی بـواری ئـەدەبی منـداڵانی ئەمریکی (مـو ویلیـامـز) ە، کە بـە ناوبانـگە لە نووسـین بۆ منـداڵان.
دالـیا لە ماڵیشـەوە، بـووە بە مامۆسـتای خوشـک و براکـانی، کە لە خـۆی گەورەتـرن، لە هەر وشەیەکدا گیربن و نەزانن، داوا لە دالیا دەکەن کە یارمەتیان بدات.
(دالیا ماری ئارانا) لە ئاهەنگی ساڵرۆژی یادی چالاکوانی مافە شارستانییەکانی مرۆڤ (مـارتن لۆسـەر کـینگ) دا، لەسەر داوای کچـان، وتـارە بە ناوبانگە مـارتن لۆسـەری لەبەر خوێندەوە کە بە ناونیشانی (خەونێکم هەیە) پێشکەش کرد، کە سەرنجی هەموو ئامادەبووانی راکێشا و سەرسام بوون بە بلیمەتی و کراوەیی و لە توانەبەدەری دالیا.
