نەبەز گۆران: توندوتیژی زمان لە نەفرەت لە شاجوانەوە تا شیوەنگێران بۆ سوتانی خانمێك.
نە ئەو توندوتیژییەی زمان بەرهەمیدەهێنێت و پاشان دەبێتە كردە، لەرێگەی جێندەرەوە چارەسەر دەبێت، نە ئەو دیدگا نەریتییەی دژی هەموو فۆرمێك و جەوهەرێكە جوڵە و ئازادی تێدابێت بۆ ژن، لەرێگەی جێندەرەوە چارەسەر دەكرێت. بۆئەوەی بنەوانی هەردوو بیركردنەوەكە بناسین، پێش ئەوەی قسە لەسەر ئەو زمانە بكەین خەریكی بەرهەمهێنانی توندوتیژییە، قسە لەسەر خودی _جوانی_ ئەخلاق_ نەریت_ دەكەین و پاشان دێین لەو گۆشە نیگاییەوە بە شێوەیەكی خێرا سەیری ئێستای كۆمەڵگەكەمان دەكەین.
پرۆسەی _شاجوان_ پرۆسەیەكە لەچوارچێوەی فۆڕمدا. ئەم پرۆسەیە لەنێوان چەند كەسێكی خۆهەڵبژێردا ئەنجامدەدرێت و، لەو پرۆسە شانۆییەدا یەكێك لە خۆهەڵبژێراوەكان بۆ كاتێكی دیاریكراو دەچێتە ئەو شوێنە_شاجوان_ (شاجوانی شوێنێكە وەك هەموو شوێنەكانی دیكەی ناو سیستەم، ئەرك و جوڵەكانی دیاریكراون.) گەربێین ئەم پرۆسەیە بەو واتاییە ببینین كە ئەمە: هەڵبژاردنی جوانترینە لەكۆی جوانانی ئەو وڵاتە، ئەوا نە پرۆسەكەمان ناسیوە، نە لەئەرك و شوێنەكە تێگەیشتووین. تەواوی ئەوانەی پرۆسەكەیان بەنەفرەتكرد، چ لە ژنان و كچان، چ لە پیاوان و واعیزەكان، كێشەیان لەگەڵ خودی پرۆسەكە نەبوو، هێندەی كێشەیان لەگەڵ ئەوەبوو ئەخلاقی كۆمەڵگەیەك كورتبكەنەوە بۆ جەستەی چەند كەسێكی خۆهەڵبژێدراو. كورتكردنەوەی ئەخلاق بۆ جەستە، ئەشێت تەنها ئیشی ئەو نەریتخوازانەبێت، ئەخلاق وەك خۆی ناناسن و لە دیدگایەكی نێرسالارییەوە ئەخلاقی گشتی دەبەستن بە جەستەی ئەویتری ژنەوە! هیچ كام لە دژەكانی _شاجوان_ و پرۆسەكە لە دەرەوەی سیستەمی سەرمایەداری نین. ئەو كەرەستانەی دژەكان بەكاری دەهێنن بۆ دیمەنێكی كاتی فۆرمئاسا، كەرەستەی سیستەمی سەرمایەدارین. سیستەمەكە لەگەڵ خۆیدا دونیایەك شت دەهێنێت، لەو دنیایەدا دیمەنی هەڵبژاردنی _شاجوانیش_ دەهێنێت. یان نابێت سیستەمەكە قبوڵبكەيت و بەكۆی كەرەستەو دونیاكەیەوە رەدی بكەیتەوە، یان كە سیستەمەكەت قبوڵكرد دەبێت ئەو فۆرمانەش قبوڵ بكەیت لەگەڵ خۆی دەهیهێنێت.(ئەم سیستەمە رێگەت نادا دوو فاقبیت لەگەڵی، یان دەتخاتە ناوخۆی یان دەتكاتە دەرەوەی خۆی.)
من لێرەدا كەمێك بە خێرایی لەسەر هەندێك رستەی كۆمیدی دژەكان دەوەستم. بە حساب هونەرمەندێك(ئەگەر هونەرمەندبێت) نووسیوویەتی: ” پرۆسەكە زۆر لۆكاڵی بوو!” وەك بڵێیت بوونی كورد خۆی لە چوارپارێزگادا و لەچوارچێوەی هەرێمێكی بچوك زۆر جیهانیبێت. كورد وەك مەخلوقێك لەم جیهانەدا خۆی لۆكاڵییە، دەكرێت لەم لۆكاڵیبوونە داوای بە جیهانی بوونی پرۆسەیەكی لەو جۆرە بكەین؟ دەبێت ئەو هونەرمەندە چۆن لە لۆكاڵی بوون و بەجیهانی بوون تێگەیشتبێت؟!
یەكێك لەخانمەكانی ناو رێكخراوەكانی كۆڕوسیمینار نووسیوویەتی: ” شاجوانی من گەریلایە.” ئەم خۆشاردنەوەیە لەپشت جەنگاوەرێكەوە كە فكرێك و پەروەردەیەك بەرهەمیهێناوە، هیچ نییە جگە لە خاڵیكردنەوەی گرێكی ژنانە دژی ئەویتری ژن. هەر ئەو خانمەی ناو هۆڵ و سیمینارەكان، ئامادە نییە بۆ ساتێك بچێتە شوێنی ئەو گەریلایە و، ئامادەنییە بۆ ساتێك ئەو پەروەردەیە وەربگرێت گەریلایەك لەسەری پەروەردە بووە. (پەروەردەیەك دور لە غەریزە، دور لە خۆویستی، هەڵچنراو لە بەرگری و شۆرش.) هەرچۆن كچانی سەرشانۆی پرۆسەی _شاجوان_ كەمێك نمایشدەكەن بۆ ئەوەی دیوێكی خۆیان دەرخەن، ئەم خانمەی ناو هۆڵ و سیمینارەكانیش، بەم نمایشە فریودەرانەیە دیوێكی بیركردنەوەی خۆی بۆ دەرخستین، كە خاڵییە لە پشكنین و نمایشێكە وەك هەموو نمایشەكان.
واعیزێكی ناو دونیای شاشەكانیش كە خۆی پارێزەری دەسەڵاتەكەیە هاوار دەكات: ” ئەوانە بێ ئەخلاقن.” ئەم واعیزە زمانە توندوتیژەكەی، زمانە ئاست نزمەكەی، زمانە پڕ لەجێنوەكەی، كۆڵەكەیەكە بۆ بەلارێدابردنی ئەخلاقی گشتی. ئەخلاقی گشتی كاتێك گورزی گەورەی بەردەكەوێت لە رێگەی زمانێكی لەم جۆرەوە تەفسیربكرێت. ئەم زمانە بەرهەمەكەی نزمكردنەوەی ئاستی گوێگرەكان و دنەدانی توندوتیژییەكە هیچ پەیوەندی بە ئەخلاقەوە نییە. ناشكرێت گومان لە غیابی عەقڵ بكەین بەم جۆرە سەیری ئەخلاق دەكات. ئەشێت ژن لای ئەم هاواركەرە بریتبێت لە كارەكتەرێكی داپۆشراو، رازی، خزمەتكار بە نێرسالاری، لە دەرەوەی ئەم سێ روانینە دەركەوتنی شوێنێكی جەستەی ژن، جوڵەیەكی ناجۆری ژن، ئیدی ئەخلاقی كۆمەڵگە دەكەوێتە ژێر مەترسییەوە! لەكاتێكدا ئەخلاقی كۆمەڵگە لەو تایپەیە لە ئەخلاق پەیوەندی بە جەستەی داپۆشراو یان جەستەی نیوە دەركەوتەوە نییە. خودی واعیزەكە لە هەموو شوێنێكدا خزمەت بەو دەسەڵاتە دەكات، كە بوەتەهۆی شێواندنی ئەخلاقی كۆمەڵگە و دروستكردنی جیاوازی چینایەت و، وێرانكردنی ماف و ئازادییەكانی تاك و، بەرهەمهێنانی مرۆڤی سەركز و بێ پرسیار و بێ بیركردنەوە و دورستكەری نمایش و تێكدەری جەوهەر، ئەما واعیز خۆی دەرگیری ئەم كێشە گەورانە ناكات و وەك پۆلیسێكی ئەخلاقی كۆمەڵگە خەریكی پەخشكردنی توندوتیژی و پەخشكردنی چاكە وخراپە، رەش و سپییە بەسەر تاكەداندا. وا وێنای خۆیدەكات شوناسی ئەخلاق لای ئەوە و هەرچی ئەو بیڵێت ئەخلاقە و هەرچی ئەو رەدی بكاتەوە بێ ئەخلاقییە! بەڵام هەرگیز نایەت خۆی ماندوبكات و رەگوڕیشە قوڵەكانی ئەخلاقمان بۆ رونبكاتەوە، چونكە بیركردنەوە لە خودی ئەخلاق بە ئەركی خۆی نازانێت. (بەداخەوە ئێستا لە دوو شوێنەوە جنێو، ئەویتر ناشیرینكردن پەخشدەكرێت، یەكیان مینبەرەكان، ئەویتریان شاشەكان، هەردووكیان لە رێگای زمانی ئاست نزمەوە خەریكی وردوخاشكردنی ئەخلاقن بە واتا راستەقینەكەی، بەڵام ئەوان ئەو زمانە نزمەی خۆیان بە زمانی بەرهەمهێنانی نائەخلاقی نازانن و واوێنای ئەخلاق دەكەن پەیوەندی بە زمانەوە نییە و تەنها پەیوەندی بەو دونیابچوكە چەقبەستووەی ئەوانەوە هەیە!)
رۆژنامەنووسێكی بێئاگا لە سیستەم و لە چەمكە نەرییتییەكان نووسیوویەتی: ” ژن دەكەن بە كاڵا تا خزمەتی دەسەڵاتدارەكان بكات و، شاجوانیش ناشیرنیترین كەسی ئەم وڵاتەیە!” خودی رۆژنامەنووسەكە لەناو دەزگایەكی دەسەڵات ئیشدەكات و لە رێگەی دەزگاكەیەوە رۆژانە خەریكی جیاكردنەوەی كۆمەڵگەیە لەنێوان دوو ئایدۆلۆژیای حیزبیدا. كێشەی ئەو لەگەڵ بەكالابوونەكە نییە وەك خۆی باسیدەكات، چونكە خۆی كاڵایەكە و لەناو مەكینە گەورەكەدا وزەی خۆی بەكار دەهێنێت بۆ برەودان بەو بەكاڵابوونەی مرۆڤ بۆ پاراستنی ئایدۆلۆژیایەك. كێشەی ئەو لەگەڵ دەسەڵاتیشدا نییە وەك خۆی باسیدەكات، بەڵكو نێرسالاریییەكەی جوڵاوە و ناتوانێت دیمەنەكە وەك پرۆسەیەك ببینێت و، دەیەوێت لەپشت ئەم رستە فریودەرانەوە وێنەیەكی جوانی بەرگریكارانە بۆخۆی دروستبكات و، ئەویتری ناو پرۆسەكە بە نەفرەتبكرێت. بەهەمان شێوە یەكێكی دیكە نووسیوویەتی: ” لەپێشچاوی عالەم خۆیان بادەدەن و سەما دەكەن!” پێش هەموو شت، سەما و هەڵپەڕكێ هیچ جیاوازییەكی جەوهەریان نییە، هەردووكیان جوڵەیەكن مرۆڤ لەكاتی خۆشیدا ئەنجامی دەدات و لەكتلووری هەموو میللەتێكیشدا هەیە. تەنها جیاوازییەك لەنێوان سەماو هەڵپەركێ هەبێت، ئەوەیە: كورد بەهۆی گروپ گروپ بوونی، هەڵپەركێكەی دەستگرتنی تیایە و كەمتر لە ئازادی تیاییە تا زۆرتر نەجوڵێت، میللەتەكانی دیكە هەڵپەركێكانیان جیاوازە و زۆرتر _تاك_ تێیدا ئامادەیی هەیە و تێیدا جوڵە دەكات. ئەگەر بەپێی نەریتخوازەكان بێت_سەما_ دەرچوونبێت لەسنوورەكان، ئەشێت بەهەمان نەریتەوە_هەڵپەركێش_ دەرچوونبێت.بەشێك لە میللەتەكان پێكەوە هەڵدەپەڕن، بەشێكی تریان بە تاك. بۆ نمونە: فارسێك، یان عەرەبێك، یان توركێك_ زۆرجار بەتەنیا هەڵدەپەڕێت و ئێمە ناویدەنێن سەما. لەناو فیكری سۆفیگەریشدا_سەما_ هەیە. ئەو سەمایە بناغە دانەرەكەی _مەولانا_یە. لەبەرئەوەی _مەولانا_ فەرهەنگ و رۆشنبیرییەكەی فارسی و توركییە، هەمان _سەما_ دەهێنێت دووبارەی دەكاتەوە و كەمێك لە جوڵەكانی گۆڕانكاری بەسەردادەهێنێت هەر ئەو سەمایە كچێكی كورد بە جل و بەرگی كوردییەوە بیكات، بێگومان نەریتخواز ئەوە بە بێئەخلاقی دەزانێت، چونكە پێیوایە ئەوە دەرچوونە لە سنوور! بە هەمان شێوە لەناو فیكری سۆفیگەری كوردیدا بەتایبەت تەریقەتی _قادری_ هەمان سەما هەیە، بەس بەشێوازی هەڵپەركێی كوردی. كۆمەڵێك دەروێش بە شێوە بازنەیی كۆدەبنەوە جوڵەكان دەكەن. شێوازەكەی لە هەڵپەركێوە وەرگیراوە، هەرچۆن _مەولانا_ سەماكەی لە سەمای فارس و توركەكانەوە وەرگرت. ئەم دوو جۆر لە سەما و هەڵپەركێكە، چ لە دەرەوەی سۆفیگەری چ لە ناوەوەی سۆفیگری، بەشێكن لە جوڵەی مرۆڤ. یەكێكیان كاتێك دەكرێت مرۆڤەكە لە خۆشیدابێت، ئەویتریان كاتێك دەكرێت مرۆڤەكە لە زیكردابێت. بەڵام لە جەوهەردا هەر سەما و هەڵپەركێیە و لەناو كلتوورەوە وەرگیراوە و سۆفیگەری بەرگێكی ئایینی كردوەتە بەریان. ناكرێت بۆ یەكێكیان وێنەی ئەخلاق بنەخشێنرێت و بۆ ئەویتریان وێنەی نا ئەخلاقی. من لەوە تێدەگەم ئەوانەی بەم جۆرە لە زمان قسە لەسەر شتەكان دەكەن، ئەندامی هەمان ئەم كۆمەڵگەیەن پڕە لە توندوتیژی. هەمان ئەو عەقڵەشە بە هەموو هێزی خۆی خەریكی پاراستنی نەریتەكانە تا مانایەك بە نێرسالاری بدات و، پێیوایە كۆمەڵگە كاتێك ئەخلاقی پارێزراوە نێرسالاری باڵادەست بێت و جیاوازییەكانی ناو كۆمەڵگە ئەخلاق كۆتایی پێدەهێنن و، دەركەوتنی كچێك یان ژنێك، ئیدی نەمانی ئەخلاقە! تۆچۆن قبوڵتە لە شاییەكدا لە شوێنێكدا هەڵپەری، قبوڵی بكە ئەوتریش لە شوێنێكدا هەڵپەڕێت. ئەگەر تۆ هەموو ئازادییەكی دەرەوەی نەریت رەد دەكەیتەوە، ئەمەیان خوێندنەوەیەكی دیكەیە. ئەگەر پێشتوایە تۆ نێدراوی بۆ پاراستنی ئەخلاق و ئەوانیتر نێدراون بۆ تێكدانی ئەخلاق، باشتروایە كەمێك بە فریای دونیا وێرانەكەی ناو بیركردنەوەت بكەویت. (پێشنیار دەكەم لەبارەی ئەخلاق ناسییەوە ئەو پاسەوانانەی ئەخلاق ئەم بیركەرەوانە بخوێننەوە: نیچە، ، سپینۆزا، گوستاو لوبون، دیڤید هیوم، واینت بیرگ، داریوشی ئاشوری… هتد.)
پاش ئەم سەرنجانە دێین پرسیار لە جوانی دەكەین. جوانی چییە؟ رێژەییە یان موتڵەق؟ بۆ ئەوەی جوانی وەك خۆی ببینین دەبێت دەسكاری كوێ بكەین؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە هەنگاوێك دەگەرێمەوە دواوە و لەرێگەی نمونە سادەكانەوە رێگا خۆشدەكەم بۆ ئەوەی ئێستا وێنابكەم. ” یەكەمین هۆكاری سەرهەڵدانی مرۆڤ، هەوڵێك بووە كە مرۆڤ بۆ جوان دەرخستنی خۆی ئەنجامیداوە. ویل دیورانت.” بە بڕوای ئەم مێژوونووسەی شارستانییەتەكان و میللەتانی سەرزەوی، هونەر كاتێك دەستپێدەكات، مرۆڤ بیری لەخۆ جوانكردن كردبێتەوە. چونكە مرۆڤە سەرتاییەكان نە ئایدیایەكیان بۆ جوانی و خۆ جوانكردن هەبوو، نە جوانی بەشێك بوو لە ژیانیان. بەڵام كاتێك مرۆڤ بیری كردەوە خۆی جوانبكات، ئیدی لەو بیركردنەوەیەوە هونەر لە دایك دەبێت و هونەر گەر ئەركێكی ناساندنی حەقیقەتبێت، ئەركێكی دیكەی جوانكردنی ئەویتری دەرەوەی خۆیەتی. لەیەكێك لە سەرۆك خێڵەكانی هندییە سورەكان دەپرسن: كام ژنت لا جوانە؟ لە وەڵامدا دەڵێت: ” هیچ بیرم لە شتێكی وا نەكردوەتەوە!” جوانی لەناو خێڵە كۆنەكان شوێنی بیركردنەوە نەبووە، چونكە بناغەی خێزان لەسەر ئابووریی و بەرهەمهێنانی منداڵ دروستبووە. ژنێك باشبوە بتوانێت كاربكات و منداڵی هەبێت، ژنێك بۆ خێڵە سەرەتاییەكان گرنگ نەبووە جوانە یان نا، ئەوەی گرنگ بووە چیدەكات بۆ خێزان و بۆ منداڵ. بەڵام لە شوێنێكی دیكە و سەردەمێكی دیكە جیاوازییەكە بۆ بینینی ژن و جوانی دەگۆڕێت. (ریچارد) دەڵێت: ” لەناو خێڵە رەشەكاندا ئەو ژنانە جوانن لاوازن.” كەچی (مانگۆ پارت) دەنووسێت: ” لەناو بەشێك لە خێڵەكانی نەیجیریا جوانترین ژن ئەو ژنەیە قەڵەوترین بێت!.” لە پاڵ ئەمەدا (سراندرو سیمس) باس لەوەدەكات، :” ژنانی هیتنتون جوانترینیان ئەوانەن وەرگێكی شۆڕیان هەبێت و ناشرینترین ژن ئەو ژنەیە ورگی شۆڕی نەبێت!” هەندێك لە ژنانی ینكا_ نزیكەی پەنجاكیلۆ ئاڵتون و كەلوپەلی خۆرازاندنەوەیان هەبوو. مەلیكەی خێڵی وابوینا ئەڵقەیەكی مس لە دەوری ملیی بوو كێشەكەی دەكیلۆبوو، ناچار زۆربەی ژیانی بە پاڵكەوتنەوە بەرێدەكرد. لەناو خێڵە كۆنەكانی ئوسترالیا خۆجوانكردن بۆ ژن نییە، بۆ پیاوە. ویل دیورانت.”
ئەم نمونانە بۆ بینینی جوانی لە خێلەكانەوە، دەمانبات بۆ ئەو شوێنەی بزانین جوانی وەك حەقیقەت رێژەییە. لەناو یەك كەس و لەناو یەك چوارچێوەدا كۆنابێتەوە. هەرچۆن حەقیقەت دابەشدەبێت، جوانیش دابەشدەبێت. ناكرێت لەناو پرۆسەیەكدا لەنێوان چەند كاندیدێكدا جوانێك هەڵبژێدرابێت ئیدی پێمانوابێت ئەمە جوانترینە لەناو هەموو جوانەكاندا. ئەمە جوانترینە لەناو پرۆسەكەدا. بەكارهێنانی جوانی بۆ نەفرەتكردن، بۆ بەرهەمهێنانی زمانێكی توندوتیژ، بۆ خۆی خزمەتكردنە بەو نەریتخوازییەی نایەوێت ژن ببێتە كائینێك خۆی بێت. ئەشێت ئەوەی لای من جوانبێت، لای تۆ جوانی نەبێت و ئەوەی لای تۆ جوانیبێت، لای من جوانی نەبێت. _نالی_شاعیر لە شیعرێكیدا بۆ بەرگریكردن لە جوانی _حەبیبە_ دژبوون بەو نەریتی یەكجۆر بینینە، باس لەوەدەكات خێل و خیچی لە _حەبیبەدا_ نییە، ئەوە ئێوەن خێل و خیچن و ئەو تیلە نازە نابینن لە چاوەكانی ئەودا هەیە. بەیتەكەی _نالی_ بەیتێكە جوانی بینین دەگۆڕێت. لەم بەیتەدا تەنها گومان ناخاتە سەر شێوازی بینینی گشتی بۆ جوانی، گوماندەخاتە سەر كۆی بینینی جەماعی بۆ شتەكان. بینینێك هەیە زۆرینە بەو بینینەوە سەیری ئەویتر دەكەن، ئەم زۆرینەیە بەشوێن شەپۆلەكەدا دەڕۆن و پرسیار لە بینینەكە ناكەن. شاعیر دێت سەرتاپای ئەو بینینە هەڵدەوەشێنێتەوە و بینینێكی دیكە دەخاتە شوێنی. ئەو بینینەی دەیخاتە شوێنی بینینە نەریتییەكە نییە، بینێكی گومانكەر و پرسیاركەرە. زۆرینە هەمیشە لەگەڵ نەریتێكدا دەڕۆن، _نالی_ ئەو نەریتەی زۆرینە دەبینێت بۆیە دێت لە رێگەی وێرانكردنی بینینی گشتییەوە بینینێكی دیكە دەخاتە شوێنی. ئەكرێت بۆ هەمان بینین، دێرە شیعرەكەی _سوهراب_ یارمەتیمانبدات بۆ جۆرێكی تر لە بینین. ” باچاوەكانمان بشۆین، جۆرێكی تر بڕوانین.” هەر یەك لە ئێمە پێویستی بە شۆردنی چاوەكانییەتی تا جۆرێكی تر بڕوانێت، روانینێك دونیابینی نوێ لەگەڵ خۆی بهێنێت، نەك روانینێك خزمەت بەو دونیابینیە بكات هەموو جیاوازییەك تێدا دەكرێتە دەرەوە. چاوەكان بۆ ئەوە ناشۆدرێن دووبارە بینینی نەریتی بەرهەمبهێنێتەوە، بۆ ئەوە دەشۆدرێن تەجاوزی ئەو جۆرە لە بینین بكات.
نەقرەتكردن لە جوانی كچێك چونكە چوەتە ناو پرۆسەیەك ناوی _شاجوانە_ نەفرەتكردنە لە كۆی ئەو ئازادیانەی رێگە نادەیت ئەویتر وەك خۆی بژیت و وەك خۆی بیربكاتەوە. بەراوردكردنی دونیاكەی خۆت بە دونیاكەی ئەوان، دەتكاتە دژێكی بێ پرسیار، دژێك لەگەڵ هەموو جوڵەیەكی ئەویتردا كە لەچوارچێوەی دونیاكەی تۆدا جێی نابێتەوە، بەر نەفرەتی بكەیت. لەو كاتەی دەبیتە نەریتخوازێك و نەفرەت لە هەموو جوڵەیەك دەكەیت دونیا چەقبەستووەكەت دەلەرزێنێت، لەوكاتەدا خەریكی گەورەكردنی فەزایەكی توندوتیژی لێدروست دەبێت، دەبیتە كارەكتەرێك بە كۆمەڵێك رستەی نەریتخوازانەتەوە دژی تەواوی ئەو ئارگۆمێنتانە دەوەستیتەوە روانینێكی ترت پێدەبەخشن. بەشێكی زۆری ئەوانەی پرۆسەی شاجوانیان بە نەفرەتكرد و بوونە پۆلیسی ئەخلاقی نەریتی و خۆیانكرد بە پاسەوانی پاراستنی ئەخلاق و جوانییەكان، دوای چەند شەوێك بوونە شیوەنگێری سوتاندنی خانمێك! ئەم شیوەنگێرانە نازانن شەوانی پێشو لەگەڵ واعیزەكان دژی ژن و جوڵەی ژن و ئازادییەكی فۆڕمییانەی ژن بوون، نازانن خۆیان لەناو ئەو زمانە توندوتیژەدا توندوتیژیان بەرهەمهێنا و بۆ شەوێكی دیكە خۆیان دەكەن بە شیوەنگێر. ئەم شیوەنگێڕانە لەگەڵ روداوەكاندا دەمامكەكانیان دەگۆڕن، ئامادەنین بۆ ساتێك بوەستن و پرسیار بكەن، پرسیار لە رووداوەكە بكەن، گرنگ ئەوەیە لە ساتێكدا دەبنە نەریتی و لە ساتێكی تردا دەبنە مەشخەڵی ئازادی ژن. لە ساتێكدا دژی هەر جوڵە و دەركەوتنێكی ژنن نەریتەكانیان بشێونێی، لەكاتێكی تردا لەگەڵ هەموو ئازادییەكدان بۆ ژن! ئەوەی بەلام ئەمانەوە گرنگ نەبێت، بیركردنەوەیە لە ساتەكان و بیركردنەوەیە لە رووداوەكان و لە دونیاكەی بەردەمیان. گەر گرنگی بیركردنەوە لای ئەم لەشكرە هەبوایە، شەوێك دژی جوڵەی ژن و ئازادییەكی ژن نەدەبوون و شەوێك مەشخەڵی ئازادی بۆ ژن و نەفرەتكردن لە پیاویان هەڵنەدەگرت.
یەكێك لەوژنە شاعیرانەی (كە دڵنیام نازانێت شیعر چییەو رووبەری شیعر كوێیە.) هەندێك رستەی شیوەن ئاسای نووسییبوو، ئەو شیوەنانەی رۆژانە بەناوی شیعرەوە بۆ ئەم و ئەو دەكرێن، لەناو شیوەنەكەیدا هەموو پیاوێك بە شەیتان وەسفدەكات و ژنەی سوتاویش بە فریشتە. من لێرەدا پرسیار لە ئەركی شیعر ناكەم. پرسیار لە بەكارهێنانی دوو چەمك دەكەم_فریشتە و شەیتان_ كارەكتەرێك گەر شاعیربێت، گەر بۆ یەكجاریش لێكۆڵینەوەی شیعری خوێندبێتەوە، دەزانێت چەمكی شەیتان و فریشتە، دوو چەمكن بە ئاگاییەوە بەكاریان نەهێنیت خزمەت بە نەریتێك دەكەیت، ئەو نەریتە خۆی دژی شیعرە!
كاتێك ئەدەبێك بەردەوام گەشە بەم چەمكە نەریتیانە بدات، كاتێك زمانی نووسین نەتوانێ جیاكاری بكات لە نێوان چەمكەكاندا، بێگومان چاوەرێی ئەوە دەكرێت توندوتیژی لە زمانەوە ببێتە كردە. ژنێكی سوتاو، تا لەژیاندا بووە خزمەتكار، لەترسی زمانی كۆمەڵگەی نێرسالاری نەیتوانییوە جوڵەیەك بكات لە دەرەوەی نەریت بێت، لەسەر گومانێك بسوتێنرێت و دیسانەوە تۆ بە ئەدەبێكی نەریتییەوە بیكەیتەوە بەخزمەتكار و بێ پرسیار و هەموو پیاوێكیش بكەیت بە دژی، ئەمە چ ئەدەبێكە؟ ئەم ئەدەبە چییە جگە لە خزمەتكردن بەو نەریتەی ژن دەسوتێنێت؟ تۆیەك هێشتا نەزانیت یاخی بوون و پرسیار و گومان و مەعریفە و كەشفكردن ئیشی ئەدەبە و، بێیت لە رێگەی دوو چەمكی كۆنی نەریتییەوە و شیوەنكردن بەناوی شیعرەوە وێنای ئێستای دیمەنێك بكەیت، ئەمە گەر دووبارە وزەخستنەوە نەبێت ناو دونیای نەریت بۆ وێرانكردنی هەمووئەو ئازادیانەی كە ژن دەیەوێت، دەبێت چی بێت؟ خۆ بە ئەدیب زانێك بەم جۆرە بیرنەكردنەوەیە ببێتە شێوەنگێرێكی وەك هەموو شیوەنگێرەكانی دیكە، حەتمەن كۆتایی چیرۆكەكان تراژیدیا دەبێت.
گەركمنییە لەم سەرنجە كورتكورتانەدا بچمە ناو ئەو توندوتیژیەی زمان لە رێگەی خێزان و پەروەردەوە دەیگوازێتەوە ناو كۆمەڵگە. گەر كاتم هەبێت بە پشتبەستن بە كۆمەڵێك سەرچاوە، لێكۆڵینەوەیەك لەسەر ئەو جۆرە لە توندوتیژی دەكەم لە خێزان و پەروەردەی ئێمەدا هەیە و لەناو كۆمەڵگەدا پیاوان و ژنان بە كردە پیشانی دەدەن. لەم كۆمەڵە سەرنجە كورتەدا ویستم بڵێم: زۆرێك بە ئاگاو بێئاگا، خزمەت بە نەریتێك دەكەن ئەو نەریتە نە شوێنێكی تێدایە بۆ بیركردنەوە، نە رێگەدەدات درزێك دروستبێت بۆ ئازادی مرۆڤەكان بە ژن و پیاوەوە تا مومارەسەی ئازادی خۆیان بكەن. ئەو توندوتیژیانەش كە رودەدەن، چ لە سوتاندنی خانمێك و منداڵەكانی، چ لە كوشتنی ژن، چ لە لێدان لە منداڵ، چ لە كوشتنی گیانلەبەرەكانی ئەم هەرێمە، كۆی ئەو توندوتیژیانە سەرەتا لە زمانەوە بەرهەم دێن و پاشان دەبنە كردە. كردەكان بە زمانی توندویژ كۆتاییان نایەت، بە چەمكی جێندەریش كۆتاییان نایەت. گوتاری رۆشنبیری و گوتاری هوشیاری تاك، پێویستی بە زیندوكردنەوە و خوێندنەوەی نوێیە. ئەو سیستەمی دەسەڵاتەی كە هەیە سیستەمێكە قاچێكی لەناو نەریتدایە و قاچێكی لەناو نمایشدا، ئەو سیستەمە بە وزە خستنەوە ناو یاسا و بە رهەمهێنانی گوتارێكی جیاواز دەتوانێت كەمێك لەو توندوتیژییە كاڵبكاتەوە. زۆربەمان دەركی دەكەین فاشیەتێك لە ئارادایە زۆرینەی كۆمەڵگەی بارگاوی كردووە. ئەشێت ئەم فاشییەتە بەشێوەی پچڕپچڕ لەشوێنان بیبین خۆی دەردەخات، ئەما گەر دەریچەیەك نەدۆزرێتەوە بۆ بەرگرتن لێی، لەشوێنێكی دیكە بەشێوەیەكی فراوانتر خۆی دەردەخات و كارەساتی گەورەتر لەگەڵ خۆی دەهێنێت. هەتا ئەدەب و نووسین، هەتا قسەكەر و واعیز ، هەتا میدیا و شاشەكان، خزمەت بە چەمكە نەریتییەكان بكەن، هەموو جوڵەیەكی ژن لە دەرەوەی ئەو سنوورە بەرنەفرەت دەكرێت و هەموو توندوتیژییەكیش دژی ژن شیوەنی بۆ دەگێڕدرێت. لە هەردوو دیوەكەدا، چ نەفرەتلێكەران و چ شیوەنگێڕان، نایانەوێت روانینێكی دیكە بخەنە شوێنی نەروانینەكانیان. دداننان بەوەی كۆمەڵگەی ئێمە بەردەوام بارگاوییە بە توندوتیژی و بەرهەمهێنانی مرۆڤی دوفاقی، دداننانە بەراستییەكدا هێشتا نەمانتوانییوە سەرلەنوێ كلتوور و پەروەردە و ئایین بە باشی بخوێنینەوە.
