نەبەز گۆران: حیزب، پاسەوانی شەو، پۆلیسی رۆژ… بەشی دووەم و کۆتایی.
بەشی دووەم
حیزبی ناو مێژوو، ئەو حیزبەیە مێژووێكی هەیە لە بەرگری و بەردەوام لەناو مێژووەكەی خۆیدا دەمێنێتەوە و، ئەو مێژووە دەكاتە وزەیەك بۆ هێشتنەوەی خۆی لە دەسەڵاتی ئێستادا. مێژوو بۆ حیزبێك لە رووبەری فاشییەتدا كاردەكات، یەكێكە لە بنەما گرنگەكانی بەردەوامیدان بە خۆی. سەنگەر و بەرگری، بەرزكردنەوەی گوتاری پڕلە سیمبولی، مەكینەی میدیاییەكی روكەشی، خۆكردن بە خاوەنی گوتارە نەتەوەییەكان، درێژەدان بە خوێن و شانازیكردن بە رووباری خوێن، _شەهید، گەشمەردە_ وەك رەمزێكی تێكۆشان و رابردوو، سەركردەی كاریزمی و خۆبەستنەوە بە حیكمەتی سەركردەوە، بەحیكایەتكردنی مێژوو، خۆراوەشاندن بە دەستكەوتی بچوكی كاتییەوە، سپیكردنەوەی شكست و خاڵە رەشەكانی سەر مێژووی حیزب، هەموو ئەمانە دەبنە بەشێك لە پەروەردەی حیزب و بەشێك لە منەت بەسەر ئەویتری هاوڵاتییەوە. حیزبی ناو مێژوو وێناو دیدگای بۆ ئایندە روون نییە و لەگەڵ رووداوەكاندا رێدەكات. ئەوەی لای روونە گەڕانەوەیە بۆ ناو مێژوو تا لەوێوە بە ئێستا بڵێت: پێویستە من بمێنمەوە، چونكە لەناو مێژوودا بوونم هەیە، ناڵێت پێویستە من بمێنەوە، چونكە دونیابینییەكی نوێم هەیە بۆ ئایندە. هەر رووداوێك روودەدات لەتەكیا خۆی دەگونجێنێت. گەر لە ناو رووداوەكەدا چانسێكی سەركەوتن هەبوو، دەیكاتە دەستكەوتێك بۆخۆی و حیكمەتی سەركردەی رەمزی. گەر شكستێك هەبوو راستەوخۆ لە رێگەی زمانی شەعبی و میدیای فاشییەوە دوژمن دادەتاشێت و شكستەكە لە خۆیەوە دەگوازێتەوە بۆ دوژمنی داتاشراو.
گوتاری ئەم جۆرە لە حیزب، هەرگیز لەگەڵ گوتاری فاشییەت جیاناكرێتەوە. (تێكدەر) یەكێكە لەو چەمكانەی لەم جۆرە لەحیزب بەرامبەر ئەویتری دەرەوەی خۆی بەكاری دەهێنێت.” مۆسۆلۆنی بەشانازییەوە باسی رابردووی خۆیدەكرد كە هەموو كۆسپەكانی بەردەمی تێكداوە، بەڵام ئەوانەی رەخنەیان لەخۆی و حیزب و دەسەڵاتەكەی دەگرت، بە تێكدەر ناوی دەبردن.(3)” هەمان ئایدیا لە حیزبی مێژوویی لە باشووریی كوردستاندا ئامادەیی هەیە. هەمیشە سەركردە و دەستەی دووهەمی حیزب و جەماوەری دەمكراوەی حیزب، یەكێك لە شانازییەكانیان رابردوویانە و، دەیانەوێت بە چیرۆكی ئەفسانەیی و وەهمی گوتاری بەردەوامیدان بەخۆ، باس لە مێژووێك بكەن ئەوان تێكیانداوە و نەیانهێشتووە میللەتێك شوناسەكەی كۆتایی بێت و، چركەساتی دەستپێكردنی ئەوان، چركەساتێكە دەسەڵاتە سەركوتكەرەكانی تێكداوە و بوونەتە وێستگەیەك بۆ تێكدانی ئەو دەسەڵاتانەی هەرەشەبوون بۆسەر خەڵك. بەڵام لە تەنیشت ئەوەدا كاتێك خۆیان دەبنە دەسەڵات، یان دەبنە شوێنی رەخنەلێگرتن، هەمان چەمكی (تێكدەر) بەكاردەهێننەوە بۆ رەخنەگران و، بۆ ئەو هێز و گروپ و كارەكتەرانەی، لە دەرەوەی حیزبدان و دەیانەوێت ئەو مۆدێلە خراپەی دەسەڵات، كە بەرهەمی حیزبی ناو مێژووە، بگۆڕێت بۆ دەسەڵاتێك مانایەك بە ئازادی و ماف و هاوڵاتی بوون بدات. لە دیدی حیزبی ناو مێژووە تێكدەرەكان تەنها بریتی نین لەوانەی دونیابینیەكی جیاوازیان هەیە، بریتین لە هەموو ئەو هێز و گروپ و كارەكتەرانەی نایەنە ژێر چەتری حیزبەوە و، ئایدۆلۆژیاكەی قبوڵناكەن و داوای دونیایەكی نوێ دەكەن. تێكدەرەكان هەندێكجار لەناو حیزبدان و گومانكەرەكانی سەر گوتاری حیزبی دەخرێنە خانەی تێكدەرەكانەوە و، مەترسین بۆ چارەنووسی دەسەڵاتەكانی حیزب. چەمكی تێكدەر لە وێستگەیەكی سنووردارەوە دەبرێتە ناو رووبەرێكی فراوانەوە و، دەبێتە گاڵۆكێك بە دەست حیزبی ناومێژووە تا بیكێشێت بەسەری هەموو ئەوانەی لە شوێنێكدا گومان و پرسیار دروستدەكەن لەبەردەم وەهمەكانی حیزبدا. هەر حەقیقەتێكیش خۆی دەربخات، لە بەرامبەریدا جەماوەری حیزبی جۆش دەدرێت تا لە رێگای چەمكی تێكدەرەوە دژ بەو حەقیقەتە بوەستنەوە و ئاوەژووی بكەنەوە. هەرچۆن لە زمانە شەعبی و توندوتیژییەكەی حیزبدا هەمیشە وێنەی داتاشراو ئامادەیی هەیە بۆ بەرامبەر، بەهەمان شێوەش چەمكی تێكدەر لەناو پەروەردە و دونیای حیزبی ناو مێژوویدا پانتاییەكی فراوان داگیردەكات و، دەبێتە چەكێكی لاستیكی بتوانرێت بۆ هەموو كەسێك بەكار بهێنێت، ئەگەر ئەو كەسە یان ئەو گروپە رەنگێكیان هەبێت جیاواز لە رەنگی ئایدۆلۆژیای حیزب.
گوتاری نەتەویی یەكێكی دیكە لە كۆڵەكەكانی ئەم تایپەیە لە حیزب. هەڵبەتە ئەم گوتارە بۆخۆی دونیایەك كێشە و گرێی تێدایە و پێویستە خوێندنەوەی بۆ بكرێت، تا ئەو كێشەو گرێیانەی چارەسەر بكرێن. (من لە شوێنێكی دیكە قسە لەسەر ئەم گوتارە دەكەم، لەبەرگە راستەقینەكەی خۆی و دایدەماڵم لە ئایدۆلۆژیای حیزب و دەچمەوە سەر بنەوانەكەی، لای حاجی قادری كۆیی تابزانین بەرگە ئەسڵەكەی چییە و حیزب چۆن شێواندی و بێمانای كرد.) یەكێك لە كێشە گەورەكانی گوتاری نەتەوەیی لەو ساتەوە دەستپێدەكات، ماناكەی خۆی لەدەستدەدات و بارگاوی دەكرێت بە ئایدۆلۆژیا و بەرژەوەندی حیزبی ناو مێژووەوە. حیزب ئەم گوتارە دەكاتە كەرەستەیەك بۆ بە جەماوەری بوونی خۆی و بۆ دروستكردنی دۆخی شەیدایی و، دەركردنی عەقڵ لەناو كۆمەڵگەدا و، داپۆشینی بە كۆمەڵێك هەستی نەتەوەیی، كە كۆی ئەو هەستانە لەشوێنە راستەقینەكەی خۆیان نەماون و حیزب بووە بەخاوەنییان. هەموو ئەو قسانەی ئەمڕۆ لەسەر ئەو گوتارە دەكرێت، قسەكردن نییە لەسەر جەوهەری گوتارەكە خۆی، هێندەی قسەكردنە لەسەر شێواندنی گوتارەكە و بێماناكردنی تا لەو گۆشە نیگایەوە خۆرزگاربكەیت لە ناساندنی بنەوانی گوتارەكە! لەكاتێكدا ئەوەی گوتارەكە دەشێونێت حیزبە خۆیەتی و هەموو شێواندنێك و لێدانێكی دیكە لە جەوهەری گوتارەكە، خزمەتكردنە بە حیزبی ناو مێژوو. لەبری ئەوەی ئەم گوتارە بچێتەوە شوێنی خۆی و لەو چەمكانەی داوای دەكا بكۆڵرێتەوە، بەنەفرەت دەكرێت! نەفرەتەكە پەرچەكردارە، نەفرەتێك نییە بتوانێت بەهۆی لێدان لەم گوتارە گوتارێكی دیكەی عەقڵانی دروستبكات، نەفرەتێكە جۆرێكی دیكەی سەفسەتەیە بۆ خۆماندونەكردن لە ناسینی گوتارەكە و بینینی لە ئاستە ئایدۆلۆژییە حیزبییەكە هەروەك ئەوەی حیزبی ناو مێژووی دەیەوێت. حیزبی ناو مێژوو پێویستیەكی زۆری بەوە هەیە ئەم گوتارە بە تەواوەتی بشیوێت و چەمكەكانی ناوی خاڵیبكرێنەوە و ببنە دینەمۆیەك بۆ بەهێزكردنی ئایدۆلۆژیای حیزبی. چونكە شێواندنەكە دەیباتە ئاستێكەوە ئیدی لەو كاتەی گرنگە بیكاتە مەكینەی دۆشدادان بەكاری دەهێنێت و، لەوكاتەی دەبێتە مەترسی بۆ بەرژەوەندییەكانی دژی دەوەستێتەوە و دژی جوڵە دەكات. تەواوی گوتارەكە بە خۆی و چەمكەكانی ناو جەوهەرەكەیەوە_ ئازادی، ماف_ سەربەخۆی، خۆبوون، مانەوە، شوناس_ هتد. دەشێوێنێت و چەمكەكانی دەكاتە پەتێك بۆ یارییە ئایدۆلۆژییەكەی خۆی. بەجۆرێك لە جەوهەری گوتارەكە دەدات ئیدی مانایەك بۆ جەوهەرەكەی نامێنێتەوە و، ئەوانەشی پەرچەكردار وەردەگرن لەسەر ئەم گوتارە و نەفرەتی لێدەكەن، ئەوانیش خزمەت بەو جوڵەیە دەكەن حیزب بەم گوتارەی دەكات.
لە كاتی پیشاندانی جەستەی حیزب، توانای حیزب، تارمایی حیزب، بانگەشەكان دەستپێدەكەن. بانگەشەكانی حیزبی ناو مێژوو هەندێكجار تا ئاستی كۆمیدی بوون دەڕۆن. “دەستكەوتەكان دەبێت بە شایەستەیی تەماشا بكرێن(4)” دەستكەوتی حیزبی تا ئاستی دروستكردنی شەقامێك و ئاوەڕۆیەك دەڕوات. ” لەسەردەمی مۆسۆلۆنیدا دروستكردنی شەقامێك، یان ئاوەڕۆیەك دەكرایە دەستكەوت و بە خەڵك دەفرۆشارایەوە، كە دەسەڵات دۆخێكی دروستكردوە ناهێڵێت خەڵك لە دواكەوتوویدا بمێنێتەوە.(5)” بیگۆمان دیمەنەكان لەناو حیزبێك لە رووبەری فاشییەتدا جێی خۆیكردبێتەوە لە هەركوێكی دونیابێت دووبارە دەبنەوە. ئەوەی لە قۆناغێك بەر لە ئێستا لە دەسەڵاتە فاشییەكەی_ئیتاڵیا_ دەكرا، ئەمڕۆ لە شوێنێكی دیكە و لە قۆناغێكی دیكە حیزبی ناو مێژوو دووبارەی دەكاتەوە. ئەو دەستكەوتانەی حیزب دەیكاتە منەتێك بەسەر خەڵكەوە، دەستكەوت گەلێك نین شایەنی قسە لەسەر كردبن. دۆخی باشووریی كوردستان دۆخێكە حیزبی ناو مێژوو كە دەبێتە دەسەڵات، ئەو قۆناغە دووبارە دەكاتەوە لە سەدەكانی پێشوودا حیزبی فاشیی لەشوێنی دیكەو زەمەنی دیكە ئەنجامی داوە. ئازادییەكانی مرۆڤ لە سەروەختی حیزبی ناو مێژوو، كورتدەكرێنەوە بۆ قسەكردن! قسەكردن وەك دەنگ، هاوار، وتنی بەردەوام و سەفسەتە، دەبنە كەرەستەیەك بۆ كورتكردنەوەی ئازادییەكان و لە بانگەشەكاندا ئەم قسەكردنە بە دەستكەوت دەفرۆشرێتەوە بە خەڵك. لەكاتێكدا لەم سەردەمە نوێیەدا قسەكردن هیچ كاتێك نە سەرەتایەكە نە بنەمایەكە بۆ ئازادی و یەكێكە لە خاڵە ئاساییانەی لەناو ئازادیدا شوێنێكی زۆر گرنگی نییە. خوێندنەوەی نوێ بۆ چەمكی ئازادی بە تەواوەتی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و، ئیدی ئەو خوێندنەوە كلاسیكیانە بەسەرچوون ئازادی ببەسترێتەوە بە قسەكردنەوە. ئازادییەكان لەشوێنێكن پەیوەندیان بە ماف و یەكسانییەوە هەبێت، پەیوەندیان بە جیاكردنەوەی دامەزاوەكانەوە دەسەڵاتەكانیانەوە هەبێت. (فۆكۆ یاما) لە كتێبی (سیستەمە سیاسییەكاندا) دەڵێت:” لەو شوێنەی میدیای ئازاد، دادگاكان، رێكخراوە ناحوكومییەكان، نیشانەی پرسیاریان كەوتە سەر، لەوشوێنەدا ئازادی بوونی نییە.” لەناو سیستەمی دەسەڵاتی حیزبی ناو مێژوو، هەریەك لەم شوێنانە نەك پرسیاری لەسەرە، بەڵكو خۆی كەوتوەتە ژێر هەیمەنەی حیزب و لە دۆخی سەركوتكردندایە. لە پاڵ ئەم شوێنانەدا گەورەترین دامەزاراوەی وەك _پەڕلەمان_ لە دۆخی بەمتبووندایە و كەوتوەتە پەراوێزەوە و توانای خۆ هەڵسانەوە نییە، نە توانای چاودێری دامەزراوەی جێبەجێكردن! كاتێك ئەمە پرۆسەی دەسەڵات بەرێوەبردنبێت، ئیدی قسەكردن و وتن نابنە بنەمایەك بۆ ئازادی تا وەك دەستكەوت پیشانبدرێن، چونكە ئەو شوێنانەی بەرگری لە ئازادی تاك و ئازادی گشتی دەكەن، خۆیان ئازادیان لێسەندراوەتەوە و مەحكومكراون بە چەوساندنەوە و نەهێشتنی دەسەڵاتەكانیان. دیدگا نوێكان بۆ چەمكی ئازادیی گەشتوەتە شوێنێك پەیوەستكراوە بە بەشێك لە دامەزراوەكانی ناو كۆمەڵگەی مەدەنیی و دەسەڵاتەوە، پاشان لەرێگەی ئەو دامەزراوانەوە ئیش بۆ ئازادی و ماف و ئەركی تاك دەكرێت. لێ كاتێك دامەزراوەكان لە دۆخی سەركوتكردندا بن، بێگومان ئازادی و مافی تاكیش لەژێر هەڕەشەی گەوەتردان.
بانگەشەی دەسكەوتەكان لە رێگەی بەرزكردنەوەی گوتاری نەتەوەییەوە، بۆ حیزبی مێژووی تەنها لەناو ئێستادا دووبارە ناكرێنەوە، هەمیشە بەشێكی گەورەی لەناو مێژوودا دەبن و بۆ ئایندەش وەهمی گەورە گەورە دروستدەكات. مێژوو و بە هەموو شكستەكانییەوە ئاوەژودەكاتەوە و دەیكاتە دەستكەوت. تەسلیمبوون بە ئەوی بێگانە دەكاتە سیاسەت، شەڕو لەناوبردنی مرۆڤ دەكاتە خەبات. پارچەپارچەكردنی چینەكان و دروستكردنی جیاوازی چینایەتی، دەكاتە خۆبەرێوەبردن. نەهێشتنی ئازادی گشتی و ئازادی تایبەت، دەكاتە ئازادی! هەڵە گەورەكانی ناو مێژوو وەردەگێڕێت بەحیكمەت. كاریزمای حیزبی دەخولقینێت و هەرچی دەستكەوت هەیە دەیبەستێتەوە بەكاریزماوە و هەرچی شكست هەیە، دوژمنێكی بۆ دادەتاشێت و دەیخاتە ئەستۆی دوژمن. دژی بە دامەزراوەكردن كاردەكات و باس لە دامەزراوە دەكات.
جۆرێك لە حوكمڕانی بەرهەمدێنێت وەك (ئەنتۆنیۆ گرامشی) دەڵێت: “حوكومەتی موچەخۆران” ئەم جۆرە لە حوكمڕانی توانای هیچ سەركەوتنێكی نییە. دەبێتە حوكومەتێك تەنها هەوڵدەدات موچەخۆرەكانی خۆی بەرێوە ببات و لە هەندێك دۆخدا موچەخۆرەكانی خۆشی بۆ بەرێوە نابرێت. بەڵام لە رێگەی میدیا و گوتاری فاشییەوە، فەزایەك دروستدەكات حوكومڕانییەكەی خۆی بە نمونەی باڵای بەرێوەبردن پیشان دەدات. جەماوەری حیزبیش لە دۆخی شەیدابووندان و بە بڕوایەكی تەواوە دەكەونە ژێر هەژمونی ئەم گوتارەوە و، بەرگری لەم حوكومڕانییە دەكەن. لە رێگەی ئەو گوتارەوە وێنای سەرسوڕهێنەر بەرهەمدەهێنرێن! بۆنمونە: دورستكردنی وێنەی دوژمن، وەك تارماییەك، هەمیشە دەوترێتەوە و ترسێكی گشتی دروستدەكرێت، تاكو جەماوەر واوێنای دونیا بكەن گەر بەرگری لەم جۆرە لە حوكمڕانی نەكەن، مێژووەكەیان كۆتایدێت و دوژمنەكان دێنەوە. ترس دروستكردن لە كاتە جیاجیاكاندا ئیشی حیزبی ناو رووبەری فاشییەتە. لە كاتێكدا ئەوەی دوژمنی راستەقینەیە لە دەرەوەی ئەم تایپەی حوكمڕانی نییە حیزبی مێژوویی بانگەشەی بۆ دەكات، بەڵكو لەناو خودی حیزبدایە و لە بەرهەمەكەی خۆیدایە.
كردەو جوڵەكانی حیزبی ناو مێژوو، كردەو جوڵەگەلێكن كار دەكات بۆ دروستكردنی _ژێر دەستە_ ” دروستكردنی دۆخێك بۆ ناچاركردنی ژێردەستە.(6)” ژێردەستەكان بەشێك لە حیزبەكانی دیكەش دەگرێتەوە. ئەو حیزبانەی بەناچاری ئەو هەژمونی ژێر دەستەییە قبوڵدەكەن، لەتەك ئەو هاوڵاتییانەی ناچارییەكە دۆخەكەی گۆڕیوون جیاوازییەكیان نییە. حیزبی ناو مێژوو پێویستی بە دروستكردنی ئەم دۆخەیە، چونكە لەو فەزایەدا دەسەڵاتەكانی خۆی لەسەرەوە بۆ خوارەوە دادەرێژێت و، دەست بۆ كۆی خانەكانی ژیانی گشتی و تاك دەبات. لەم تایپەی حیزبی مێژوویدا دەسەڵاتەكان ئاسۆیی نین و ستوونین، هەمیشە لە رمەكەدا كاریزمایەكی كارتۆنی كە حیزب خۆی دروستكردوە و دروستیدەكات بوونی هەیە، لەژێر ئەو كاریزما حیزبیەوە گروپ و دەستەو تاقمی جیاجیا بوونیان هەیە و لەرێگەی ئەوانەوە دەسەڵاتەكان دابەشدەبن و بۆ خوارەوە شۆڕ دەبنەوە تا ئاستی فەرمۆشكراونترین شوێن. چاودێریكردن وسەركوتكردن، دابەشكردنی دەسەڵات و دابەشكردنی سەروەت و سامانی گشتی، دیسپلینی ئایدۆلۆژی، بارگاویكردنی دامەزراوە حوكومییەكان بە ئایدۆلۆژیا و دەسەلاتەكانی حیزب. پۆلیسی ئەخلاق و پۆلیسی ژیان، بۆ ئەوانەی لەژێر ئەم دەسەڵاتەدا دەژین، پاسەوانیكردنی بەرژەوەندییەكانی حیزب و پاسەوانیكردنی ئەویتری دەرەوەی حیزب. سیخوریكردن و تۆمەتبەخشینەوە بەسەر كۆی ئەوانەدا جۆرێكی دیكە دونیا دەبینن. هەوڵدان بۆ بێماناكردنی گوتاری رۆشنبیری كە یەكێك لە نەیارە راستەقینەكانی حیزبی فاشیی. گوتاری رۆشنبیری لە رووبەرێكدایە تێكەڵ بەرووبەری دەسەڵات و حیزب نابێت، گوتارێكە چاودێرئاسا سەیری رووبەری دەسەڵاتدەكات و رەخنەی دەكات. حیزبی ناو مێژوو كێشەیەكی گەورەی لەگەڵ ئەم گوتارە هەیە و، هەوڵدەدات لە چەندین رەهەندەوە دژ بەو رۆشنبیرانە بوەستێتەوە لەناو ئەم رووبەرەدا دەبینرێت. لەرێگەی میدیا و جەماوەرە شەیداكەی خۆیەوە، پەخشی تۆمەت و تیرۆری كەسایەتی و تیرۆری مەعنەوەی دژی جیاوازییەكان دەستپێدەكات. لەو شوێنەی دەگەڕێتەوە بۆ مێژووەكەی خۆی و باسی ئازادی دەكات، مەبەستییەتی بیكاتە دەستكەوتێكی منەتبارانە و ئازادییەكانی ئەمڕۆی پێ كورتبكاتەوە. ئەوانەی ئازادییە حیزبییەكانیان قبوڵنییە و بەشوێن ئازادی راستەقینەدا دەگەڕێن، لای حیزبی مێژووی ئەو دوژمنانەن دەستیان لەگەڵ دەرەوە تێكەڵكردوە و دەیانەوێت ئەزمونە نمونەییەكەی حیزبی ناو مێژوو لەناو ببەن. بۆیە چاودێریان دەخاتە سەر و دەبێتە پۆلیسی ئەخلاق و ژیانیان، دەبێتە پاسەوانی بیروڕاكانییان و هەمیشە لە چوارچێوەیەكی دوژمندارانەوە وێنایان دەكێشێت و جەماوەرە شەیداكەی خۆی هاندەدات دژیان بوەستنەوە و لەرێگەی تۆمەت و زمانی ئاستنزمی شەعبییەوە كەسایەتییان تیرۆربكرێت. فەزای شەڕێك دروستدەكات( ئەنتۆنیۆ گرامشی) بەم فەزایە دەڵێت: “شەڕی جێگر.” مەبەست لە جۆرەی شەڕ ئەوەیە حیزب ئیدی لە شێوازی پارتیزانی بۆ پەلاماردان تێدەپەڕێت و شەڕێكی جێگر دورستدەكات دژ بە كۆمەڵگە و دژ بە هەموو ئەوانەی لە دەرەوەی خۆین. ئەم شەڕە جێگرە لە رێگەی چاندنی بارەگاكانیییەوە نەخشەی بۆ دەكێشرێت. هەر بارەگایەكی حیزبی، سەنگەرێكی حیزبیە. بارەگاكان ئەركیان تەنها كۆكردنەوە و فروانكردنی بازنەی جەماوەری نییە، تەنها ئەركیان بە ئایدۆلۆژیاكردنی ژیانی گشتی نییە، ئەركێكی دیكەیان ئەركی سوپاییە، دەبنە سەنگەرێك بۆ حیزب، لەو چركەساتانەی توڕەیی جەماوەر روودەدا، یان هەر كردەیەك بۆ حیزب جێی ترسبێت، ئەم بارەگایانە سەنگەرەكانی حیزبن و لەرێگەی هێزە چەكدارەكانەوە بەگری لە حیزب و ئایدۆلۆژیاكەی دەكەن. (ئێمە لەسەر وەختی خۆپیشاندانەكاندا، تێگەیشتین ئەو شەڕە جێگرەی _گرامشی_ باسیدەكات لەرێگەی بارەگا حیزبییەكانەوە، بینیمان و زانیمان بارەگای حیزبی سەنگەرێكی حیزبیەو هەركاتێك مەترسی كەوتە سەر حیزب لە رێگەی ئەم بارەگایانەوە، هێرش دەكرێتە سەر جەماوەری توڕەو نیگەران، یان هێرشدەكرێتە سەر نەیارانی ئایدۆلۆژیایی حیزبی. دروستكردنی بارەگاكانی حیزب لە شار و لادێكان، دروستكردنی سەنگەری حیزبە دژی جەماوەر.)
لە تەنیشت ئەم تایپە لەحیزب، حیزبی پۆپۆلیستی دروستدەبێت. حیزبی پۆپۆلیستی جۆرێكە لە حیزب لە ناو شاشە و میدیادایە، وەك پاسەوانێكی جەماوەری خۆی پیشاندەدات و بەردەوام قسە دەكات، قسە لەسەر هەموو ئەو جوڵەو كردانەی حیزبی دەسەڵاتدار ئەنجامی دەدات و دەبینرێن دەكات. حیزبی پۆپۆلیستی نایەوێت رادیكاڵ بێت و دەست بۆ رەگوڕیشەی شتەكان ببات. (دەمەوێت لێرەدا ئەو تێگەیشتنە باوەی لەسەر رادیكاڵبوون هەیە، بەم وتەیە رەد بكەمەوە، _كارڵ ماركس_ دەڵێت: رادیكاڵبوون واتە دەستبردن بۆ رەگوڕیشەی شتەكان_ نەك خۆتوندكردنەوە و دژبوون و بەردەوام هەڵوێست وەرگرتن لە رێگەی گوتاری پۆپۆلیستی و بەیاننامەی حیزبییەوە.) ئەشێت بۆ زیاتر ئاسانكردنی ناسینی حیزبی پۆپۆلیستی ئەم نوكتەیە وێنای راستەقینەی خۆی بكات. ” مرۆڤ ئەگەر هەشت ساڵ و حەوت مانگ و یەك رۆژ، دەمی بكاتەوە، لەرێگەی ئەو گەرمییەی لە دەمییەوە دێتە دەر، دەتوانێت بەو ماوەیە، قاوەیەك گەرم بكاتەوە .(7)” حیزبی پۆپۆلیستی بەهۆی ئەوەی بەردەوام دەمی دەكاتەوە و باسی ئەو دیمەنە روكەشیانە دەكات حیزبی مێژووی دەسەڵاتدار ئەنجامی دەدات، لەو ماوە زۆرەی دروستكردنی فەوزای بینینی روكەشگەرایدا، بەهۆی كردنەوەی دەمییەوە دەتوانێت تەنها چەند قاوەیەك گەرم بكاتەوە.
كێشەی حیزبی پۆپۆلیستی نەبوونی گوتارە. لەسەر گوتارێك دەژیت جەوهەرەكەی لەبیركردوە و رەواڵەتەكەی دەبنێت. ئەو گوتارەشی سەتحیانە وێنەی دەكێشێت هەمان ئەو گوتارە نییە جەوهەرێكی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە، بەڵكو خۆی خزاندوەتە ژێر گوتاری هێزێكی ترەوە و لەرێگەی سەتحی كردنەوە و شەعبیكردنەوەی گوتارە وەرگیراوەكەوە، خۆی دەكێشێت بە دەسەڵاتەكەدا و نە پرۆژەیەكی هەیە بۆ دروستكردنی دونیای نوێ، نە كێشەشی لەتەك رەگوڕیشەی شتەكانە. هەرچۆن حیزبی ناو مێژوو ترسی لە دونیای تایبەتە و دەیەوێت هەموو دونیایەكی تایبەتی كەسەكان بشێوێنێت و بیكاتە دونیا جەماوەری، لەم خاڵەدا حیزبی پۆپۆلیستیش هەمان كردە دووبارە دەكاتەوە و شەیدای بە جەماوەریكردنی هەموو دونیاكانە. حیزبی پۆپۆلیستی واقیع جێدەهێڵێت و لەناو شاشەكاندا خۆی پیشاندەدات و شاشەكان دەكاتە فەوزا، فەوزایەك بۆ قسەكردن لەسەر هەموو شتێك بەبێ بیركردنەوە، بەبێ دۆزینەوەی مانای شتەكە. جەماوەر كۆدەكاتەوە و دنەیاندەدات، دنەدانەكە لە پێناو گۆڕینی سیستەم نییە وەك خۆی باسیدەكات، لە پێناو ئەو دۆخە حەماسیەیە لەناو جەماوەردا كەسی پۆپۆلیستی و حیزبی پۆپۆلیستی چێژی لێدەبینێت و دەیكاتە دیمەنێك و پیشانی حیزبی ناو مێژووی دەدا، تا بیكات بە كەرەستەیەك لە ئایندەدا خۆی لەگەڵ بگونجێنێت. حیزبی پۆپۆلیستی لە هەرشوێنێك كێشەیەك هەبێت، پییخۆشە كێشەكە و شوێنەكە بكاتە كردەیەك بۆ نمایشی خۆی. هێندە رەواڵەتگەڕایە تەواوی جوڵەكانی دەبنە جوڵەی نمایشی. سەتحی بوون و زمانی شەعبی دەبێتە پایەكی بنەرەتی ئەم تایپەی حیزب. مێژووی بۆ گرنگ نییە، زەمەن لەو كاتەوە دەست پێدەكات ئەوی لێدروست بووە. نایەوێت نەریتەكان بكاتە شوێنێك بۆ قسەكردن لەسەریان، بە پێچەوانەوە نەریتیانە نەریت دەكا بە سەفسەتە و دەست و پەنجەیان لەگەڵ نەرمدەكات تا لەناو پۆپۆلیسبووندا حەماسەیەكی دیكە وەربگرن. هەرگیز نە لە دیوە كۆمەڵایەتییەكەوە، نە لە دیوە سیاسییەكەوە، نە لە دیوە ئاینییەكەوە، خۆی نابەستێتەوە بە بنەوانی كێشەكان و، بە وێنەی نمایشكارێك تەنها لەتوانای بیركردنەوەیدایە باسی رەواڵەت بكات. چاوی چی ببنێت زمانە شەعبییەكەشی ئەوە دەردەخات.
هەموو دەسەڵاتێك و هەموو جوڵەیەكی سیاسیی بۆ حیزبی پۆپۆلیستی دێوەزمەن و بە زمانێكی كرچوكاڵ وێنایان دەكات كە خۆشی بەباشی لە وێناكردنە كرچوكاڵەكە ناگات. لە تەنیشت هەر وێنایەكەوە وێنایەكی شێواو دروستدەكات، تا رق و توندوتیژی ببێتە زمانی رۆژانە. زمانی حیزبی پۆپۆلیستی زمانێكی توندوتیژە، ئەو زمانەیە لە حیزبی ناو مێژووە وەریگرتووە و جارێكی دیكە بەرامبەر بەخۆی بەكاری دەهێنێتەوە. خۆی هیچ زمانێكی قوڵ شكنابات بۆ خوێندنەوەی چەمكەكان، لەبری ئەوە زمانی توندوتیژی و شەعبی بوون دەبنە بناغەیەك بۆی تا لەوێوە وێنای ئەو فەزا نادروستە بكات خۆی تێدا دەبینێتەوە. حیزبی ناو مێژوو كە رەگوڕیشەكانی لەناو فاشییەتدان و خۆی گوتارێكی توندوتیژی هەیە و، گوتارە نەتەوەیەكە دادەماڵێت لە ماناكانی خۆی و دەیكات بە گوتاری سەركوتكەر، كێشەی گەورەی لەگەڵ حیزبی پۆپۆلیستی نییە. دەزانێت ئەم تایپە لە حیزب نابنە مەترسی بۆ سەر دەسەڵاتەكەی، نابنە شوێنێك دەسكاری دەسەڵات و مێژووەكەی ئەو بكەن. تەنها لە چوارچێوەی رەواڵەت و سەتحی بووندا دەخولێتەوە و بە وێنەی پۆلیسێكی جوڵەكانی حیزبی ناو مێژوو، برەو بەو كردانە دەدات حیزبی ناو مێژوو ئەنجامیاندەدات. بەڵام هەردووكیان لەرێگەی زمانە توندوتیژەكەیان و زمانە ئاوەژوكەرەكەیانەوە، فەزایەكی گشتی دروستدەكەن كۆمەڵگە بەرەو ئاراستەیەكی مەترسیدار دەبەن. (دوو خزمەتكاری فاشییەتن.) حیزبی ناو مێژوو كاتێك خۆی دەبێتە دەسەڵات، لە جەوهەردا توندوتیژە، جارجارەش پێویستی بە توندوتیژی بەرامبەرە، تا جارێكی دیكە توندوتیژییەكەی خۆی زیندووبكاتەوە. حیزبی پۆپۆلیستی ئەو فەزایەی بۆ دروستدەكات توندوتیژییەكەی بخاتەوە گەڕ، لەرێگەی نیشاندانی توندوتیژییەوە حیزبی مێژووی پێگەی خۆی لەناو جەماوەردا پتەوتردەكات.
ئەم پاسەوانە نوێیەی شەوی حیزبی ناو مێژوو، لە باشووریی كوردستاندا ئێستا لە برەودایە. رۆژانە لەشاشەكانەوە خەریكی قسەكردنە و قسەكردنەكانیشی لە ئاستێكدایە، تەنها جەماوەری سەتحی دڵخۆشە پێی و گوێی لێدەگرێت و مەترسییەكانی نابینێت. ئەما لە كۆتایی دیمەنەكەدا ئەم تایپەی حیزب دەبێتە بەشێك لە دەسەڵات. پرۆژەی نییە بۆ گۆڕینی دەسەڵات و تواناشی نییە دەسەڵاتەكە لەبنەوانەوە هەڵتەكێنێت (راستییەكەی بنەوانی دەسەڵاتیش ناناسێت)، بۆیە لەسەرەتاوە تا نیوەی رێگاكە بە پۆپۆلیستبوونێكدا تێدەپەڕێت و، لەنیوەی رێگادا پرۆژەی (خۆگونجاندن) لەگەڵ حیزبەكانی ناو مێژوو دەهێنێتە ئاراوە و دەچێتە ناو سیستەمەكەوە. كاتێك دەڕواتە ناو سیستەمەكەوە بەجۆرێك پۆپۆلیستبوونە دژەكەی دەگۆڕێت، زمانی دەبێتە هەمان زمانی حیزبی ناو مێژوو. دونیابینی و تێگەیشتنی بۆ چەمكە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكان، هەمان تێگەیشتن و دونیابیینیە حیزبی دەسەڵاتدار هەیەتی. لە چەندین وێستگەدا بەهەمان زمانی شەعبی خۆیەوە و بە هەمان پۆپۆلیست بوونی خۆیەوە، دەبێتە بەرگریكارێكی سەرسەختی دەسەڵاتەكە و ئەو دۆخەی پێشووی خۆی لەبیردەكات خۆی لەسەر هەڵچنیبوو. ئەركی پاسەوانە نوێكەی شەو، پۆلیسەكەی رۆژ، لە چاودێری حیزبی ناو مێژووەوە دەگۆڕێت بۆ پاسەوانیكردن و پۆلیسی و بەرگریكردن لەو دەسەڵاتەی زەمەنێك پێشوتر دژی بوو. ئەم ئەركە نوێیەشی لەبەر ئەوەیە چونكە ئەمڕۆ خۆی بەژداری لەو دەسەڵاتە دەكات، بۆیە بەو زمانە سەتحییەی خۆیەوە دەستدەكات بە بەرگریكردن. هەرچۆن گوتاری نەتەوەیی حیزبی مێژووی دەیهێنێت لەناو خۆیدا دەیتوێنێتەوە و شێوازێكی دیكەی پێدەدات، كە شێوازە راستەقینەكەی خۆی نییە و نایناسیتەوە. دەسەڵاتی حیزبیش كە بەرهەمی حیزبی ناو مێژووە، حیزبی پۆپۆلیستی دەهێنێتە ناو سیستەمەكەوە و لە رەواڵەتەكی خۆی دایدەماڵێت و رەواڵەتێكی دیكەی پێدەبەخشێت و دەیكاتە پاسەوان و پۆلیسێكی نوێ بۆ بەرگریكردن لەو دەسەڵاتەی پێشوتر دژی بووە. ئەم رەواڵەتە تازەیەی حیزبی پۆپۆلیستی لای جەماوەرە شەیداكەی شكۆكێك دروستدەكات، كە هەرگیز بروایان نەكردوە بەم بەرگە نوێیەوە بیبینن، كە بەرگی ئەو نییە و لایان غەریبە. ئەما ئەم شۆكە شۆكێكی سەتحییە و پەیوەندی بەوە هەیە ئەو جەماوەرە لە رەواڵەتدا سەیری ئەم تایپەی حیزبی كردوە و، لەرێگای پۆپۆلیستبوونی شاشەییەوە ناسیویەتی، ئەگینا لە جەوهەردا ئەركی ئەم تایپە لە حیزب هەر ئەوەیە لێرەدا سەرنجمان خستە سەر.
بەشی سێیەم و کۆتایی
تایپەكانی حیزبی ئایینی و چەپگەرا لەباشووری كوردستان، لە فۆڕمدا لەیەك جیاوازن و هەریەكەیان كێشەی لەگەڵ كۆمەڵێك چەمكدا هەیە، بەڵام بینینان بۆ دەسەڵات لەیەك چوارچێوەدایە. ئەشێت حیزبی ئایینی بەشێكبێت لە نەریتە شەعبییەكە و زمانە شەعبییەكە، بەشێك بێت لەو كلتوورە باوەی لە ئایینەوە دێتە ناو كۆمەڵگە و، ئەركی ئەم جۆرە لە حیزب پاسەوانی كردنی ئەو ئەخلاقانەبێت ئایین بە ئەخلاقیان دەزانێت.(بەتایبەتی ئەخلاقی جەستەیی). پۆلیسبوونەكەشی پۆلیسبوونێكە بەرگری لە مانەوەی خۆیدەكات لە چوارچێوەی دەسەڵات و هەرێمی نەریتدا. حیزبی ئایینی لەم سەردەمەدا نابێتە حیزبی زۆرینە، ناشبێتە دەسەڵات و ناشتوانێت مانایەكی دیكە بۆ ئایین دروست بكات. لە فۆرمێكی سیاسیدا ئایین بارگاوی دەكات بە خۆی و دەسەڵاتەوە. دەیەوێت ئایین لەوشوێنەبێت دەسەڵات لێیەتی و، لە شوێنە راستەقینەكەی خۆی هەڵیبكەنێت و بیكاتە دەسەڵات و لەو چوارچێوەیەدا ئایین ببینێت دەسەڵاتی هەبێت. حیزبی ئایینی نە بیركردنەوە، نە چەمكی نوێ بەرهەم ناهێنێت. سەفسەتەی میدیاییی و شاشەكان، واعیزی سەر مینبەرەكان بۆ بە حیكایەتكردنی دین و دونیا، جیهانی حیزبی ئایینیە. ماڵێكی ناپێویستە، ماڵێكە خۆی دەخزێنێتە ناو ئایین و پێویستییەك نییە تا وزەیەكی نوێی پێببەخشێت. بەهەمان شێوە دەرەوەی ئایینیدا پێویست نییە، بەتایبەتی بۆ كۆمەڵگەیەك زۆرینەی بەسترابێت بەو ئایینەوە، حیزبی ئایینی دێت خۆی دەكات بەخاوەنی و دەیەوێت لەرێگەی وەعزەكانی ئەو، بەرژەوەندییە حیزبی و تایبەتییەكانییەوە تەفسیر بۆ ئایین و ئەخلاق و دەسەڵات بكات و، ناوی خۆی وەك پۆلیسێكی نوێ تۆماربكات.
“حیزب بۆیە لەدایك دەبێت و نەشونما دەكات، بۆئەوەی بتوانێت لە چركەساتە مێژووییەكاندا كاریگەری هەبێت.(8)” ئەم دەربرینە بۆ حیزبی ئایینی و حیزبی چەپگەرا لە باشووردا پێچەوانەكەیەتی. هیچكات ئایین لەناو كۆمەڵگەی كوردیی لە ژێر مەترسیدا نەبووە، تا حیزبێك بێت بەرگری لێبكات و شوناسەكەی بپارێزێت. لەبری ئەمە حیزبی ئایینی هاتووە ئایینی گۆڕیوە بۆ سیاسەت و سیاسەتیشی بەستوەتەوە بە دەسەڵاتەوە. نەشونماكردنی حیزبی ئایینی لەناو كۆمەڵگەیەدا روودەدات، ئەو كۆمەڵگەیە هێشتا هوشیاری نەگەیشتوەتە ئەوەی پرسیار لەسەر ئایین و حیزب دروستبكات و گومان لە جوڵەكان و كردەكان بكات. هیچ چركەساتێكی مێژوویش چ لە رووبەری سیاسییدا، چ لەرووبەری كۆمەڵایەتی و ئاینیدا رووینەداوە، تا حیزبی ئایینی بێت كاریگەری خۆی لەسەر ئەو چركەساتانە دابنێت و واتایەكی دیكەیان پێببەخشێت. وەك عادەتێكی سیاسیی دووبارەوە بوو حیزبی چەپگەرا و ئایینی، هەریەكەیان بە پشتبەستن بە میراسێك دروستبوون. یەكیان میراسە فیكرییەكەی بە ئایدۆلۆیاكردووە و وێنە راستەقینەكەی شێواندووە، ئەویتریشیان ئایینی كردوەتە كەرەستەیەك بۆ سەفسەتەكانی خۆی و بۆ بانگەشەی واعیزی تا لە چوارچێوەی ئەخلاقێكی نێرانەدا سەیری دونیا بكات. ئەكرێت بەو جۆرەش تەئویلی بكەین، حیزبی ئایینی یەكێكە لە گورزە گەورەكان لە خودی ئایین.
لەناو پانتایی ئایندا، دوو شارێگای سەرەكی هەیە، شارێگای بیركردنەوە لەناو ئایین و تەئویلكردنی دەق بۆ مانادان بە دەرەوەی ئایین، لەگەڵ شارێگای رۆحانی بوون لەناو ئایییندا. لە ناو رۆحانی بوونیشدا دوو لقی جیاواز دەردەكەون، لقی یاخی بوو، لقی تەسلیم بوون و زوهد. حیزی ئایینی نە دەریچەیەكە بۆ ناسینی ئەم شارێگاو لقانە، نە تێگەیشتنێكی جیاوازتر دەخاتە سەر میراسی هەردوو شارێگاكە. لەبری ئەمە لە فۆرمێكی سیاسیی كرچوكاڵدا، دەستدەكات بە حیكایەتگێڕانەوە و تەفسیرێكی میدیایی. كۆی تەفسیرەكانیش بەو ئاراستەیەدا دەبات لە چوارچێوە ئایدۆلۆژییەكەی خۆیدا رێیان ببێتەوە و بە پشت بەستن بە میراسی تەفسیركردن و حیكایەت، سەرنجی كەسانێك بۆخۆی رابكێشێت. ئەم تایپەی حیزب مەترسی نییە بۆ حیزبی ناو مێژوو، دەسەڵاتی فاشی، بەڵكو مەترسییە بۆ سەركلتووری نەتەوەیی. چونكە ئەو كلتوورەی دەیگوازێتەوە كلتوورێك و فەرهەنگێكی غەریبە و، لە رێگەی ئەو كلتوورو فەرهەنگە غەریبەوە ئیش لەسەر وێرانكردنی كلتووری نەتەوەیی دەكات و لەناو كلتووردا دەبێتە دوژمنی هونەر و فەرهەنگ، چونكە خۆی سەر بەكلتوورێكە خاڵی لە هونەر و فەرهەنگی نوێ.
بەهەمان شێوە حیزبی چەپگەرا، لە دۆخێكداییە نە دەتوانێت بەرگری لەخۆی بكات، نە دەتوانێت بەرگری لە میراسە فیكرییە بكات لەناو فیكری فەیلەسوفانی چەپدا هەیە. لەبری ئەمە لە ئاستێكی ئایدۆلۆژی داخراودا لەناوخۆیدا خولدەخواتەوە و ئەركی دەبێتە بایاننامە بڵاوكردنەوە. ئەگەر لە قۆناغێكدا ئەم جۆرە لە حیزب رایەڵەیەكی هەبووبێت و لەسەر شەقامەكاندا بەشێك بووبێت لە بەرگری لەماف و داخوازییەكانی چینە پەراوێزخراوەكان، لەم قۆناغەدا ئەو وزەیەشی تێدا نەماوە و، لە بازنەیەكی زۆر بچوكدا لەناوخۆی خۆیدا سەرقاڵی پەیوەندییە ئایدۆلۆژییەكانی خۆیەتی و رایەڵەكی نەماوە بیبەستێتەوە بە كۆمەڵگەوە. ئەو رووبەرەی پێشتر لە واقیعدا ئیشیی تێدا دەكرد، چۆڵیكردووە بۆ چین و هێزەكانی دیكە و، هێزەكان و چینەكانی دیكە بوونەتە خاوەنی، كە پێشوتر ئەو كردانە ئەم تایپە لە حیزب خاوەنی بوو. گورزی گەورە لەم حیزبە خودی خۆیەتی، نەك دژەكانی. چونكە هەمیشە بەجۆرێك روانینی خۆی بۆ كۆمەڵگە و نەریت و چەمكە فیكرییەكان دەربڕییوە، كە ئەو روانیینانە كورتهێنان بووە لە بە گشتیكردنی و تەنها لە چوارچێوەی نوخبەی ئایدۆلۆژی حیزبیدا گەڵاڵە بووە. غیابی حیزبی چەپگەرا لەناو كۆمەڵگەیەدا و نەبوونی كاریگەریی بەسەر دەسەڵات و چینەكانەوە، بۆخۆی یەكێكە لە كێشە گەورەكانی حیزبی چەپگەرا كە نەیتوانییوە درێژە بە مانەوەی خۆی بدات. نەیتوانیوە بە باشی سەردەمەكەی خۆی و كۆمەڵگەكەی خۆی بناسێت، تەنها ئەركی ئەوەبووە لە ناو نوخبەیەكی دیاریكراوە ئایدۆلۆژیدا بەشوێن پرسیارە وەڵام نەدراوەكاندا بگەڕێت.
هەردوو تایپەكە زۆرتر لەم چیرۆكە دەچن.” دیارنییە كێ عەرەبانەكە رادەكێشێت، ئەسپەكە، یان مێشی سەر شانی ئەسپەكە.**” حیزبی ئایینی پێیوایە: میراسە فراوانەكەی ئایین، كەوتوەتە سەرشانی ئەو دەبێت وەك ئەسپێكی بەهێز بتوانێت ئەم عەرەبانەیە رابكێشێت، بەهەمان شێوە حیزبی چەپگەراش، دیدگای بۆ میراسە فیكرییەكە، هەمان دیدگایە. بەڵام راستییەكەی ئەوەیە هیچكام لەم دوو تایپە ئەسپەكە نیین، مێشەكەی سەرشانی ئەسپەكەن و خۆیان لێبوە بە ئەسپەكە. نە ئەوان توانای ئەوەیان هەیە ببنە خاوەنی ئەو میراسە و مانای نوێ و بیركردنەوەی نوێ بخەنە سەرخەزێنەكەی، نە میراسەكەش پێویستی بەم دوو تایپەیە خۆیان بكەن بەخاوەنی. لە كۆمەڵگەی باشووردا هەردوو جۆر لە حیزب زەرورەت نەبوون، بارێك بوون هەم بەسەر شانی كۆمەڵگەوە، هەم بەسەرشانی ئەو میراسانەوە خۆیانی پێوە هەڵدەواسن. دونیابینی هەردووكیان بۆ دەسەڵات زۆر لەیەك دەچێت، یان لە دۆخی دژێكی تەواودان، یان لە دۆخی تێكەڵبوونێكی تەواودا. هەردوو دۆخەكە نە مەترسین بۆسەر دەسەڵاتەكە، نە كاركردنە بۆ گۆڕینی بەرەو شوێنێكی دروست. لە دۆخی تێكەڵبوونەكەدا دەبنە دوو حیزبی مت بووی، بێدەنگ. وەك پەندە كوردییەكە دەڵێت: ” دەست بە كڵاوەكەی خۆتەوە بگرە، بانەیبات.” دەستگرتن بە كڵاوەكەی خۆتەوە، بەتایبەتی لە حیزبی ئایینیدا زۆر باوەو بووەتە جۆرێك لە پەروەردەی حیزبی. كاتێكیش دژ دەبێت، دژبوونەكەی لەرووی میدیاییەوە وا رەنگدەكات بەرگریكردنە لەسەر دادپەروەری و دەسەڵاتێكی دروست، ئەما لەبنەرەتدا فشارە بۆ نزیكبوونەوەی خۆی لە حیزبی دەسەڵاتدار. لە هەرچركەساتێكدا دەسەڵاتی حیزبی ناو مێژوو مەترسی بكەوێتە سەر، بەر لە خۆی ببێتە پاسەوانی دەسەڵاتەكە، حیزبی ئایینی دەبێتە پاسەوانی ئەو دەسەڵاتە و دەیپارێزێت لە مەترسییەكان.(ئەم پاسەوانە چەكەكەی دەستی زمانە شەعبیی و واعیزییەكەیەتی.) هەرچۆن حیزبی مێژووی لە دەسەڵاتدا دەبێتە پۆلیسی رۆژ بۆ ژیانی گشتی و تایبەتی، بە هەمان شێوە حیزبی ئایینی لەرێگەی واعیز و سەفسەتە چییەكانی ناو میدیاكەیەوە، بەردەوام وەك پۆلیسێك لەسەر ژیانی گشتی و ژیانی تاك خۆی پیشاندەدات و، كۆی ئەو ئاكارانەی كە ئاكاری راستەقینەن پەراوێزیان دەخات و، خەریكی بەرهەمهێنانی جۆرێك لە ئاكار، كە ئاكار نییە و كێشەی نەبینینی ئاكارە. خەركی بەرهەمهێنانی جۆرێك لە مرۆڤی ترسنۆك، سەركز، بروابەخۆ نەبوو، دژە شۆرش، رازی بە ژیان و شوكرانەكردن و، لابردنی ئەركی بیركردنەوە و هەوڵدان و خۆدانە دەست چارەنووس، پارانەوە و خۆ زەلیلكردن. ئەم مرۆڤەی لە رێگەی وەعزەكانی حیزبی ئایینیەوە دروستدەكرێت هەمان ئەو مرۆڤەیە حیزبی ناومێژوو دەیەوێت و هەوڵی بۆ دەدات بە رێگای سەركوتكردنەوە دروستی بكات. بەشێكی ئەركەكەی خۆی جێبەجێیدەكات و بەشەكەی دیكەی، حیزبی ئایینی بۆی دەكات. (لەبەر ئەوەی حیزپی چەپگەرا بەتەواوەتی شكستی هێناوە، لەم بارەیەوە شایەنی قسەلەسەركردن نییە.)
تاك و كۆمەڵگەی باشوور، بە چوار جۆر لە حیزب گەمارۆ دراوە، هەر چوار جۆرەكەی رەگوڕیشەكەی دەچێتەوە سەر یەك رووبەر، كە رووبەری فاشییەتە. لەچوار لاوە ئیشدەكرێت بۆ وێرانكردنی تاكی ناو ئەم كۆمەڵگەیە. ئێستا سیستەمی سەرمایەداری بە روخسارە فریودەرەكانی خۆیەوە و بە فاشیۆنەكانی خۆیەوە هاتووە و بووەتە هێزێكی گەورە بۆ یارمەتیدانی ئەم جوار جۆرە لە حیزب و بۆ كوتینی تاك و شێواندنی بەهاكان. گەر لە قۆناغی پێشوودا ئەو چوار جۆرە لە حیزب كاریانكردنبێت بۆ گەمارۆدانی تاك و دورخستنەوەی لە خۆبوون، سیستەمەكەش هاتوەتەسەری و بە شێوەیەكی فراوان تاك لە گەمارۆیەكی زۆردایە. (هاورێم رامیار مەحمود لە ئێوارەیكدا وتی: ژیانی ئێمە لەم سەردەمەدا نابێت وەك ژیانی ئازاد سەیریانكەین، دەبێت وەك ژیانی ناو كەمپ سەیری بكەین. چونكە بەجۆرێك مرۆڤی ناو مەملەكەتە گەمارۆ دراوە، لە مرۆڤی ناو كەمپ دەچێت.) بێگومان مرۆڤی ناو ئەم خاكە مرۆڤی ناو كەمپە. هەرچۆن لە رابردوودا سیستەمە فاشییەكەی _بەعس_ گوندەكانی تێكدەداو دەیهێنانە ناو ئۆردوگاكانەوە تا گەمارۆیان بدات و ئاكار و بیركردنەوە و كلتووریان بشێوێنی، لە ئێستاشدا چوار جۆر لە تایپە حیزبییەكە بە هاوكاری سیستەمی سەرمایەداری تاكی ناو ئەم كۆمەڵگەیان گەمارۆداوە و ژیانی تاك لە ژیانی كەسی ناو كەمپ دەچێت و، تاك لەهەرشوێنێكەوە بیەوێت دەروازەیەك بدۆزێتەوە بۆ دەرچوون، یان بۆ جۆرێك لە بیركردنەوەی جیاواز، توشی چەندین جۆر لە دیوار و سنوور دەبێت و، لەشكرێك لە ئەهلی ئەم چوار تایپە لە حیزب دەبن بە دیواری كەمپەكە و رێگری لە فەزایەك دەكەن فەزاكە تاكی خستوەتە ناو دونیایەكی شێواوی ئاڵۆز. بەردەوام لە میدیاوە چەندین جۆرە گوتاری فاشی دەخرێتە ناو دونیای خێزانەكان و تاكەكان، لەناو فەزا گشتییەكاندا بە هەمان شێوە، لەناو دەسەڵات و چینە جیاوازەكانەوە بە هەمان شێوە. سەرزەمینێكی گەمارۆ دراو دروستكراوە، كە لەم سەر زەمینە گەمارۆدراوەدا، تاكێكی شێواو بەرهەم دێت، كە لەرووی دەرونی و لەروی بیكردنەوەوە بەردەوام لە ناو جۆرێك نائۆقرەیدا خۆی دەبینێتەوە.
تێپەربوون بەسەر ئەم دۆخەدا، گەڕانەوەیە بۆ رادیكاڵبوون. هێزی نوێ، یان كارەكتەری رۆشنبیری نوێ، بە كەرەستەی فیكرییەوە، رادیكاڵانە و بێترس دەست بۆ رەگوڕیشەی كێشەكان ببەن و مرۆڤێك بەرهەم بهێنن، دور لە هاژەهاژی شاشەكان، دور لە نمایشگەرایی، دور لە سەفسەتە و، بیبەستنەوە بە بیركردنەوەوە، تا لەو بیركردنەوانەدا دونیایەكی جیاواز دروستبكرێت. مرۆڤێك بێت لەبری رۆحانی بوون و خۆ زەلیكردن كردەی شۆرشگێڕی بكاتە بنەمای ئاكارەكانی، مرۆڤێك ئازاد و بەرهەمهێنەر. مرۆڤێكی پرسیاركەر و گومانكەر. مرۆڤێك جیاواز لە تایپەكانی پێشوو. رادیكاڵبوون لە هەموو شتێك و لەناو دونیای تایبەت و گشتیدا. مرۆڤێك گرنگی بە رەواڵتزازی نەدات و بۆ بنەوانی كێشەكان بگەڕێتەوە و، بەزمانێكی ئاست بەرزەوە خوێندنەوە بۆ خۆی و كۆمەڵگە و دەسەڵات بكات. ئەگەر ئەم رادیكاڵنەبوونە چ وەك هێزی نوێ، چ وەك تاك، دروستنەبێت، تاكی ناو ئەم كۆمەڵگەیە تا دۆخی خۆونكردنێكی راستەقینە دەچێت و، لەشوێنێكدا دەوەستێت و دەگەڕێتەوە، بەڵام گەرانەوەیەكی توندوتیژانە. ئەو فەزایەی ئێستا هەیە لە هەموو رووەكانەوە فەزایەكی نادروستە و بەرهەمەكەشی نادروست دەبێت. فەزایەكە كۆمەڵگە بەرەو شوێنێكی ڵێڵ دەبات، بەرەو شوێنێكی دەبات سڕینەوە و توندوتیژی و ئاستی لاوازی زمان بۆ تێگەیشتن، شوێنی رادیكاڵبوون دەگرێتەوە. هێزی رادیكاڵ ئیشی ئەوەیە بێت ئەم میراسە نادروستە هەڵتەكێنێتەوە میراسێكی پوخت بخاتە شوێنی، كە ببێتە دینەمۆ بۆ كلتوورێك و فەرهەنگێكی نوێ. چوار تایپەكەی حیزبی ناو باشوور، چوار تایپن خۆ بەستنەوە پێیانەوە، خۆبەستنەوەیە بە مێژووێكەوە كۆتاییەكەی مرۆڤ لە هەموو بەها گەورەكان دادەماڵێت و دەیكاتە ئادەمیزادێك لە رواڵەتدا نمایشی، لە جەوهەردا خاڵی، لە زماندا توندوتیژ و بێباك.
پەراوێز و سەرچاوەكان
_ * ناونیشانی ئەم باسە، دەستەواژەی(پاسەوانی شەو) لە بەرامبەر (دەوڵەتی پۆلیسی) یەكەمجار لای _لاساڵ_ەوە بەكار هات، چونكە ئەمە جۆرێكە لە خوێندنەوەیەكی دیكە بەرامبەر ئەو دەستەواژە كۆنەی لە ئیتاڵیا بەرامبەر بە دەوڵەتی پۆلیسی بەكار دەهات، من لێرەدا لە چوارچێوەی حیزبدا هەردوو دەستەواژەكە بەكار دەهێنمەوە.
_ (1) بگەڕێوە بۆ فەرهەنگی _لغت عربی فارسی_ بەشی_م_ پان فەرهەنگی_المعجم معانی_ یان فەرهەنگی _المعجم الوسیط.یان پرتال جامع علوم انسانی.
_ (2_3_4_5_6) دولت و جامعە مدنی، انتونی گرامشی، ترجم، عباس میلانی. تهران، نشر اختران،1384
_(7) برنامە دوری همی، مهران مدیری، نوكت درمورد دولت:
_ وەك نوكتەیەك ئەم بەسەرهاتە لەلایەن مهرانی میدری سینەماكارەوە لەم بەرنامەیە باسدەكرێت، بۆ ئەوەی بیكاتە تانەیەك لە دەسەڵات، كەبەردەوام دەمیكراوەتەوە و قسە دەكات، بەڵام گەرمای دەمی بۆی دەكرێت لەو ماوەیەدا قاوەیەك گەرم بكاتەوە و، خەڵكیش بە قاوە ناژین.
_ (8) دولت و جامعە مدنی، انتونی گرامشی، ترجم، عباس میلانی. تهران، نشر اختران،1384
_ ** ئەنتۆنیۆ گرامشی، نوكتەیەكی كۆنی ئیتاڵی بەكار دەهێنێت. كە مێشێك لەسەر شانی ئەسپێكە و ئەسپەكە عەرەبانەكە رادەكێشێت، بەڵام مێشەكە پێیوایە ئەوە ئەوە عەرەبانەكە رادەكێشێت. بەهەمان شێوە لەم وتارەدا بەكارمان هێناوەتەوە.
