رەزا شوان: بۆ رەگەزپەرستانی تورکیا رقیان لە “ئۆرهان پاموک”ـە؟.
نووسەر و رۆماننووسی بە ناوبانگی تورکی (ئۆرهـان پامـوک) لە (7ی/ یونی/1952) لە شاری (ئەسـتەنبوڵ) لە تورکیا لە خێزانێکی خۆشگوزەرانی رۆشـنبیر لە دایکـبووە.
ئۆرهـان پامـوک سێ سـاڵ لە کۆلـێژی ئەنـدازیـاریی بێناسـازی لە زانکـۆی ئەسـتەنـبوڵ خوێندی، وازی لێهێنا و تەوای نەکرد. چووە بەشی رۆژنامەوانی و تـەواوی کـرد، بەڵام ئەم زیاتـر هۆگـری جیهـانی خوێنـدنەوە و نووسـین بوو.. ئۆرهـان دەڵـێت:” رۆژێکـیان پەرتووکـێکم خوێنـدەوە.. هەموو ژیانمی گـۆڕی”
پامـوک دوای حـەوت سـاڵ لـە خوێنـدنەوە و نووسـین، لـە سـاڵی (1982) دا یەکەمین رۆمـانی خـۆی لەژێـر نـاوی (جـەودەت بـەگ و کوڕەکـانی) چاپکـرد و بڵاوی کـردەوە.
دوابەدوای ئەم رۆمـانەی تا ئەمـڕۆ چەنـد رۆمانـێکی تری نووسی و بڵاوی کـردنەوە. تەنها ئاماژە بە نـاوی رۆمانەکـانی دەدەین، کە ئەمانـەن:(جـودەت بەگ و کوڕەکـانی، ماڵـێکی هـێمن، قـەڵای سـپی، پەرتـووکی رەش، گوڵێـک لە دیمەشق، ژیانـێکی تـازە، مـن نـاوم سـوورە، ئەستەنبوڵ ـ بیرەوەرییەکـان و شار، مۆزەخانەی بێتاون، شتـێکی نامـۆ لە هۆشـم دا، ژنـە قـژسـوورەکە، رەنگـەکـانی تـر، مـن دارێـکـم).
تا ئەمـڕۆ رۆمانەکـانی ئۆرهـان پاموک وەرگـێڕاون بۆ (40) زمانی جیهانی، لەوانەش بۆ زمـانی کـوردی، لە سـەد وڵاتی جیهانیشدا رۆمانەکـانی پامـوک بڵاوکـراونەتـەوە و دەخوێنرێنەوە. تـا ئیسـتاش رۆمـانەکـانی نمرەیـەکی بـاڵای فـرۆشـتـنیان لـە تـورکـیادا تۆمارکـردوون، سەرەڕای ئەو رێگرییانـەش بۆ بڵاونەکـردنەوەیـان.
لە (10ی/ یانوار/2006) ئاکادیمیای سویدی لە ستۆکهۆڵم خەڵاتی (نۆبڵ)ی ئەدەبـیان، بەخشی بە ئۆرهـان پاموک لەسەر رۆمانی (من ناوم سوورە). بەمەش ئۆرهـان پاموک تا ئـێستا یەکـەمین نووسـەری تورکە کە ئەم خەڵاتەیـان پێبەخشیبـێت.. ئەمەو لـە چـەند وڵاتێکی ئەوروپیشدا، چەند خەڵاتێکی باڵایـان پێشکەش کـرد لەسەر رۆمانەکـانی.
ئۆرهـان پامـوک نووسەر و رۆمانـووس و رەخـنەگـرێکی بوێر و چاونەتـرسە، خـاوەن هەڵـوێستە، داکۆکـیکەرێـکی سەرسـەختی مافـەکـانی مـرۆڤ و ئـازادی رادەربـڕینە.. داکۆکی لە کێشەی رەوای گەلی کوردمان کرد.. بۆیە لە لایەن رژێمەوە غەزەبلـێگیراوە.
ئۆرهـان پامـوک، ئەردوگـان بـەوە تاوانبـار دەکـات کە سەرکوتکـەری ئـازادیـیە، وتی:
“هەست بە دڵـەڕاوکی دەکـەم لە رووی سـیاسەتی ستەمکـارانەی ئەردۆگـان” وتیشی:
“خەلکی راماون و سەریان سوڕماوە، چۆن لە گفتوگۆی ئاشتی دابین و لە هەمان کاتدا لە شەڕدابین لەگەڵ کورد دا. من بەڕاستی هەست بە دڵەڕاوکێ دەکەم، چونکە ئەردۆگان دەیەوێت تەنها خۆی فەرمانڕەوایی وڵات بکات، درەبەستیش نیە هـەرچییەک رووبدات، ئاکـامیش هەرچیـیەک بێت، ئـەو نایـەوێت کەس لەگەڵـیدا بەشـداریی دەسـەڵات بکات” ئۆرهـان پامـوک هـەر دەربارەی ئەردۆگـان و سەرکردەکـانی پـارتی داد و گەشەکـردنی دەسەڵاتدار، دەڵـێ: “بەکارهێنانی وشـەی ئیسلام بۆ رازانـدنەوەی وتارەکـانیان”
سەرتـای بەرەنگـاربـوونەوە و ناکـۆکیی ئۆرهـان پامـوک لەگـەڵ دەسەڵاتـدارانی رژێمی تورکـیا و لەگەڵ رەگەزپەرستە توندڕەوەکـانی تورکیا، دەگـەڕێتەوە بۆ ئـەو قسـانەی کە ئۆرهان پاموک لە دیمانەیەکی دا، کە لە مانگی فـێبرواری ساڵی (2005) دا، لە هەندێ سەرچاوەیەکی تر نووسراوە لە فـێبرواری ساڵی (2003) دا، کە گـۆڤــارێکی سویسری لەگـەڵـیدا سـازی دا، گـۆڤـارەکە دەقـی قسەکـانی پامـوکی بڵاوکـردەوە، لـەم دیمانــەیەدا، ئۆرهـان پاموک دەربارەی ئـەو تـاوانە قـێزەوەن و نامرۆیی و نامەردانـەی تورکیای بۆ گۆڤارەکە باس کرد، کە سوپای دڕندەی دەوڵەتی عـوسمانی بـە نـاوە ئیسـلام و تورکیای مستەفا کەماڵ ئەتاتورک، دەرهـەق بە گەلی کوردی ئازادیخواز و ئاشتیخوازی و گـەلی بێتاوانی ئەرمەنی ئەنجامیان دان، کە تا هەتایە بوونەتە مایەی شەرمەزاری و پەڵەیەکی زەق و قـێزەوەن بە تەوێڵی تورکیاوە، تاوانی سەربڕینی (ملـیون و نیوێک ئەرمـەنی) و (کۆمەڵکـوژی هـەزارن کـورد) و راگـواستـنەوەی بـە هــەزاران کـورد لـە کوردسـتان.
ئۆرهـان پاموک دەقی ئەم قسانەی بۆ گۆڤـارە سویسرییەکە کـرد:” ملـیونێک ئەرمـەنی و سی هـەزار کـورد لەسەر ئەم خـاکەدا کـوژران، بـەڵام بێجـگە لـە مـن هـیچ کەسێکی تـر ئـەو غـیرەتـەی نیـیە کـە ئەمـە بڵـێـت” مەبەسـتیشی لەسـەر ئـەم خـاکە تورکـیایە. ئەگـەرچی پامـوک لە ژمـارە راستییەکەی کەمتری وت، چۆنکە نـەک ملـێونێک، بەڵکو (ملیون و نیوێک) ئەرمەنیـیان سەربـڕی، لە باکووری کوردستانیشدا تەنها لە دەرسـیم (30) هەزار کوردیـان کوشت. لە کاتی عوسمانییەکانەوە تا ئەمڕۆش دەستیان لە کورد کوشتن هەڵنەگـرتوون.. تا ئێستا زیاتر لە سەد هـەزار کـوردی سڤیلیان کوشـتوون.
ئەم دان پێنانەی ئۆرهان پاموک، دووبارە تاوانەکانی تورکیای بە بیری جیهان هێنایەوە. قسەکانی ئۆرهان پاموک لەگەڵ ئەو گۆڤارە سویسری یەدا، رق و هـەرایـەکی گـەورەی خسـتە تورکیاوە، قسەکـانی وەک چقـڵی تـیژ چەقـینە چاوەکـانی رژێـم و رەگـەزپـەرستە توندڕەوکانی تورکـیا.. چونکە ئەوان نە دان بە ناسنامەی کورد دا دەنێن و نەدانـیش بە کۆمەڵکـوژیی ئەرمەنییەکـاندا دەنێن، بەڵکو لە تورک زیاتر دان بە هیچ نەتەوەیـەکی تر نانێن لە تورکیادا. ئۆرهـان پامـوک باشیش ئەوەی دەزانی کە قسەکـانی لە لای رژێـم و رەگەزپەرستەکـان و یاساکانی تورکیاوە سـنوور بەزانــدنە. بـەڵام پامـوک ویسـتی بـەم قسانەی ویژدانی خۆی ئاسوودە بکات، خۆزگە هەموو تورکێک بوێری پاموکیان ببوایە. کەچی ماوەیـەک پێـش ئەمـڕۆ، ئەردۆگانی باغـر و درۆنەخـشین بەبێ شەرمـانە هاشای لەم تاوانـە قـێزەوەنـانەی باپـیرانی خوێـنڕێـژی کـرد و بـە درۆی هـەڵبەسـتراوی دانـان. بەڵام کـورد وتـەنی: ” بـەری تیـشکەکـانی خـۆر، بـە بـێژنــگ ناگـیرێن”
ئۆرهـان پامـوک، لەسـەر ئـەو قسـانەی کـە بـۆ گـۆڤـارە سویسرییـەکە کـردی و لەسەر داکۆکیکردنی لە کورد و لە ئەرمەنییەکان، رژێم و رەگەزپەرستەکان، ئۆرهان پاموکیان بە تاوانبار و بە ناپاک تاوانبارکرد، تومەتی ئەوەیـان دایـە پـاڵی گوایە (سووکـایەتی بە ناسنامەی تورکی) کردووە، سووکایەتیی بە مستەفا کەماڵ کـردووە، کە ئەوان وەک پت دەیپەرستن. پێشێلی یاساکانی تورکیای کردووە.. چونـکە لە تورکـیادا کـەس بـۆی نیـیە رەخنە لە سەرکردەکانی تورکیا بگرێت، تەنانەت گەر بڵێن ماستیش رەشە، کـەس بـوێ نییە رەخنە لە سوپای تورکیا بگرێت، کە بۆچی خەڵی سڤیل و بێتاوان دەکوژن و شار و دێی کوردستان وێران دەکـەن، کەس بۆی نییە کە بڵـێت بۆ تورکیا بووە بە زیندانستان، بە هەزاران کورد و رۆژنامەوان و سیاسەتمەدار و ئازادیخـواز و راجـیاواز بە تـاوانی درۆ و هەڵبەسـتراو زینـدانی کراون، دادگـایی ناکـرێن.
ئەگەرچی دادپـەروەری لە تورکیادا بوونی نییە و جڵـەوی بڕیار و دەسـەڵاتی دادگـا، بە دەستی رژێمی دەسەڵاتدارەوەیە. لە ئەمڕۆدا تورکیا لە سایەی پارتی تاکڕەوی و حوکمی تاکە کەسی، لە سایەی عەسکەرتاری و پەیڕەویکردنی سیاسەتێکی شکستخواردوو دا، ئازادی و دیموکراتی و دادپەروەری و یەکسانی و مافەکانی مرۆڤ و ئازادی رادەربڕین، دیالۆگ لە تورکیای زیندانسـتان دا بوونیان نییە.. تورکیا لە ریزی پێشەوەی ریـزبەنـدی پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ دایە، سەرکوتکردنی ئاشکرا و کوشتنی بە سەدان رۆڵەی کورد، تاسانـدنی ئـازادی و ئـازادی رادەربـڕین و دیموکـراتی و زیندانیکـردنی زیاتـر لە دوو سەد رۆژنامەنووسی ئۆپوزسیۆن، گرتنی چەنـدین پەڕلەمانتـاری کـورد و سەرۆک شارەوانییەکانی شارەکـانی باکـووری کوردسـتان، بەندکـردنی (سەلاحـەدین دەمیرتـاش) سەرۆکی پارتی دیموکراتی گەلان ئەمانە هەمووی بەڵگەن لە دیکتاتۆرییەتی ئەردۆگان. ئەردۆگـان گەر بۆی بکـرایە سێـبەرەکـەی خۆشی دەگـرت و دەیخـستە زینـدانەوە.
لەسەر ئەو قسـانەی کە ئۆرهـان پامـوک بۆ گۆڤـارە سویـسرییەکە کردی، لەسەر داوای رەگەزپەرستە تونـدڕەوەکـان و بە بڕیـاری فەرمی رژێـمی تورکـیا هەمـوو پەرتـووک و رۆمانە چاپکراوکـانی ئۆرهـان پاموک لە تورکـیا سووتێـنران، هەڕەشـەی کوشتنیشیان لێکرد.. ئەم کـردەوە قـێزەوەنـانە هـەر خۆیان تـاوانن بەرانبەر بە ئـازادی رادەربـڕین.
ئۆرهـان پاموک لەسەر ئەو قسانەی درایە دادگـا بۆ دادگایی کردنی، بەڵام لە ژێـر فشار و داکۆکیکـردنی یەکێتی ئەوروپا و ناڕەزایی ئـازدیخوازانی جیـهان بۆ دادگایی نەکردنی ئۆرهان پاموک، تورکیا بۆ ئەوەی لەوە زیاتر دەستە خوێناوییەکانی و پاشـەڵی بۆگـەنی دەرنەکەوێـت، بۆ ئەوەی زیاتر رووبەڕووی شەپۆڵی ناڕەزایی جیهانی نەبێـتەوە، ناچار بوون کە فایلی دادگایی کردنی ئۆرهـان پاموک دابخەن و واز لە دادگایی کردنی بهـێنن.
ئۆرهـان پامـوک دادگـایی کـردنی پێ سەیـر نەبـوو، دەڵـێ:” مـن ناتـوانم ئـەوە بڵـێم کـە پێـم سەیـرە دەدرێـم بـە دادگـا” مەبەسـتی ئەویـە، کە گـرتنی و دادگـایی کـردنی لە لایەن
دەسەڵاتدارانی تورکیاوە شتێکی چـاوەڕوان کراوبوو.
ئۆرهان پاموک دەڵێ:”من خۆم بە بەختەوەر دەزانم، گەر لەگەڵ ئەو نووسەرانە خۆم بـەراورد بکـەم، کە بەنـدکـران و دوورخـرانەوە بەڵکو کـوژراشن”
ئۆرهان پاموک ك دەڵێ:”قسە لەسەر تورکـیای تازە دەکەن، ئا ئەمەیە تورکـیای تـازە، کە درێـژەدانە بە تورکـیای کـۆن، ئەوتـا نووسەرەکـان لەبـەر دەرگـای داداگـا دان”
ئۆرهان پاموک داکۆکی لە رۆژنامەنووس (مـوراد بلـج) کـرد، کە لەسەر ئەوە گرتیان، وتارێـکی لـە (2015) دا لـە رۆژنـامەی (تـەرەف) دا بـڵاوکـردەوە، کـە نووسیـبووی:
“سەرۆکی تورکـیا ئەو لە هاوینی رابردوودا لە خـوارووی رۆژهـەڵاتی وڵاتـدا، شەڕی لەگـەڵ کـورد دا هەڵگـیرسانـد، لە پێـناوی دەسـتکەوتی هەڵـبژاردن دا”
شایەنی باسیشە، ئۆرهـان پاموک، یەکەمی نووسەرە لە هەموو جیهانی ئیسلامـیدا کە داکـۆکی لە نووسەری بەریتانی بە رەگەز هـیندی (سەلمـان روشـدی) کرد، پرۆتستۆی فتواکەی خومێنی کـرد، کە کوشتنی سەلمان روشدی ی رەواکرد، لەسەر پەرتووکەکی (ئایات شەیتانیە) کە بەوە تاوانباری کرد، گوایە سوکـایەتی بە ئاینی ئیسـلام کـردووە.
هەر لەسەر ئەم هەڵوێستەی، لە ئێراندا قەدەغەکرا کە رۆمانەکانی وەرگێڕن بۆ فارسی.
لە فێبرایەری ساڵی (2007) دا، لە دوای کوشتـنی رۆژنامەنووسێکی تورکی بەەڕسەن ئەرمـەنی (هـرانـت دیـنک) سەرنـووسـەری رۆژنـامەی (ئـۆغـوس) لـە لایـەن میلیـشیا مافییەکانی سەر بە نەتەوەییە شۆڤێنییەکان. لەسەر بڵاوکردنەوەی زنجیرە وتـارێک کە داکۆکی لە ناسنامەی ئەرمەنییەکان دەکرد و داواشی دەکرد کە تورکیا بە فـەرمی دان بە ژینۆسـایدی ئەرمەنییەکـان دا بنـێت. گەرچی بکـوژانی ئاشکرابوون، بـەڵام وا دوانگـزە
ساڵە دۆسییەکەی کۆتایی پێنەهـێنراوە چونکە دەستی رژێمی لە پشت بکوژەکانەوە بوو.
ئۆرهـان پامـوک پرۆتستۆی کوشتنی هـرانت دینک ی کـرد و بە تـاوانی زانی.
رەگەزپەرستە تونـدڕەوەکـانی تورکیا، لە دوای کوشـتنی رۆژنـامەنـووس هـرانت دینـک. هـەڕەشەی کوشتنیان لـە ئۆرهـان پامـوک کـرد، دەزگـای ئاسـایشی تورکـیا ئۆرهـان یان ئاگـادار کـردەوە، کە هـەڕەشـەکە بە راستییە.
ئۆرهـان پامـوک لـە سـاڵی (2007) دا، ملیـۆنـێک دۆلاری لـە سەرمایـەکـەی لـە بانـک دەرکـرد و هەڵهـات بۆ ئەمریكـا.. سێ سـاڵ لە ئەمریکـا مایەوە. لە زانکۆی کۆلۆمبیا لە نیویۆرک وانەی ئـەدەبی دەوتـەوە و خەریکی نووسـین بـوو.
تورکیا بەوەش ئۆرهـان پامـوک یان تاوانبارکـرد کە چۆتە نێو (لـۆبی ئـەدەبی جیهانی)
دوای سێ سـاڵ لە ئەمریکـا، ئۆرهـان پامـوک گەڕایـەوە بۆ تورکـیا، چونکە ئەو بـەبێ ئەستەمبوڵ نەیدەتوانی هەڵبکات، ژیـانی و بیرەوەرییەکـانی هەمووی لە ئەستەنبوڵـن. رۆمانی (ئەستەنبوڵ.. بیرەوەرییەکـان و شار) گوزارشتە لە ژیاننامەخۆی لەم شارەدا.
