عوسمان عومەر: تایەفەى صابیئە مەندائیەکان یا ئاینى مەندائیەکان. بەشى دووەم.
2- 1 ڕەگ وریشەى ناونانیان بە صابئە:
ئاینى سابیئى بە ئینگلیزى پێى دەوترێ Mandaeism, بۆئەوەى هۆکارى ناونانى سابیئە مەندائیەکان بەو ناوە بزانین پێویستە ماناى ووشەى مەندائى یا سابیئى بزانرێ, ووشەى مەندائى لە بنچینەدا ووشەیەکى ئارامییە و لە دوو بڕگە پێکهاتوە یەکیان مەندا بەواتاى زانست و زانیارى و دووەمیان مەندائى بەوانە گوتراوە کە خاوەنى زانستێکى خودایین و لە قورئانى پیرۆزدا لە 3 شوێن ناویان هێنراوە ئایەتى 62ى بەقەرەو ئایەتى 69ى مائدە و ئایەتى 17ى الحج و بە تایەفەیەکى یەکتا پەرست ژمێردراون بە ئینگلیزى پێى دەوترێ Monotheism, سەبارەت بەمەندائیەکانى ئیستا کە لە عیراق و ئێران نیشتەجێن پرسیارەکە ئەوەیە ئایا هەرئەو سابیئە مەندائیانە هەمان ئەو سابیئانەن کە لەقورئان دا ناویان هاتووە؟ 8
وشەى صابیئە لەکردارى ئارامى صبأ هاتووە بەواتاى خۆشتن یاخود خۆ لەئاو هەڵکێشان دێت و لەچاوگى مصبتا(اصطبغ فى الماء الجارى بە مەندائى الیردنا واتە خۆ هەلکێشان لەئاوێکى لەبەر ڕۆیشتو) دەگەیەنێ, یهیا یەهانا یحیى کورى زەکریاى پێغەمبەرى مەندائیەکان بە (الصابغ واتە خۆ لەئاو هەلکێشەر) ناودەبرێ لاى مەندائیەکان, بەلام عەرەبەکان ووشەى صبأ بەواتاى وازهێنان لە ئاینى باب و باپیران لێکدەدەنەوە و کاتى خۆشى بە پیغەمبەر (د.خ)گوتراوە (صبئت یامحمد )ئەوە لاى مەندائیەکان بەڕاست نازانرێ, هەندێ لە مێژوو نوسە جولەکەکانیش صابیئەکان دەبەنەوە سەر (صابى کورى نوحى کورى سام )ئەوەش هەر بەراست دانانرێ لایان.. 9
محمد طباطبائى لە پێشەکى کتێبەکەى سلیم برنجى نوسیویەتى و دەلێت: لە راستى دا مەندائى ناوى شوێنە، بەلام سابیئى ناوى ئاینەکەیانە. بەراى ئەو لە خۆهەلاتى دەریاى سپى ناوەراستەوە هاتون و گەیشتونەتە خۆرئاواى ئێران کەبە ناوچەى ماداى ناسراوە,گەیشتونەتە سەرچاوەى هەلقولانى روبارى کەرخە ئەمەش بۆ رێورەسمە ئائینیەکانیان گونجاو بووە, هەروەها سودیان لە ژینگە ئارام و ڕۆشنبیریەکەى میسان وەرگرتوە لەسەردەمى ساسانیەکان پارێزگاریان لە زمان و ئاینەکەى خۆیان وەرگرتووە پاش ئەوەى ئاینى ئیسلام لە قورئان ناوى هێناون لە ڕیزى نصارى و جولەکە دانراون لەحەوێزە نیشتەجێ بون و پاشان سەنتەرى ئاینەکەیان گواستۆتەوە بۆ کەناراوەکانى کارون و دواتر موحەمەرە و ئەهواز و بسێتین, بەلام زۆریک لە خۆرهەلاتناسان و لێکۆلەرانى بوارى سابیئە مەندائیەکان لەگەل لێکدانەوەکەى محمد طباطبائى یەک ناگرنەوە لەوانە د.ماتسوخ, پڕۆفیسۆر نۆلدکە, لێدى دراوەر ئەوان دەلێن ووشەى مەندئى ئاوەڵناوى ووشەى مەندایە بەواتاى زانست و عیرفان و ووشەى مەندائى واتە عیرفانى و پەیوەندى بەووشەى ماداى کە ناونیشانى دەولەتى ماددى ئاریەوە نییە.10
لەگەل ئەوانەى سەرەوە کەئاماژەى پێدرا چەند بیردۆزێک هەیە کە لێکۆلەران و خۆرهەلاتناسان خستویانەتە ڕوو لەوانە:
• دواى تۆفانەکەى نوح (ر.خ)و گیرسانەوەى کەشتیەکەى لەسەرشاخى قەردون لەزنجیرەچیاکانی ئارارات لە باکورى عیراق* سامى کوڕى نوح و هاوسەرەکەى بەناوى(نوهریتا )مەندائیەکان زیادیان کردووە, لەسەردەمى ئیبراهیم خلیل(ر.خ)شارى حەڕانى لەباکور بەناوى براکەیەوە کە ناوى (هەڕان)بووە بنیات ناوەو مەندائیەکانى تیدا نیشتەجێ بوون, لەویوە بەرەو خوارداکشاون و گەیشتونەتە خوارووى عیراق و خۆرئاوى ئێران لەکەناراوەکانى دیجلەو فورات و کارون و کەرخە رۆخى هۆرەکان نیشتەجێ بوون, لە حەرانەوە بەرەو خۆرئاوا تا گەیشتونەتە فەلەستین و خاکى کینانەیان بڕیوە تاگەیشتونەتە میسر, لەفەلەستین توشى جەنگ و کێشە بوون لەگەڵ جولەکەکان بەپێى سەرچاوە مێژووییەکان لە ڕۆژێکدا( 360 ترمیذا*)يان لێکوژراوە, مێژووی ئەم قەسابخانەیە دواى یهیا یەهانا تۆمار کراوە کە پێغەمبەرى ئەو نەتەوەیە بووە لەگەڵ ئەوەى باسکراوە لەلایەن توێژەران و خۆرهەلاتناسان، بەلام بەڵگەى بەهێز لەبەردەست نییە بۆ ئەو مێژووە تەنها ئەوە باس دەکرێ کە یهیا یەهانا لەسەر روبارى ئوردن خەلکى تعمید واتە لەئاوى هەلکێشاون وهەر لەوێش مەسیح خۆى شتوەو لەئاو هەڵکێشاوە بەبەڵگەى ئەوەى ئێستاش ئەو شوێنە لە ئوردن بونى هەیەو بەپێى ئیدیعاى وەزارەتى گەشت گوزارى ئوردنی 11
• زۆرێک لە لێکۆلەران جەخت لەوە دەکەنەوە کە مەندائیەکان لەوولاتی دوو زێ (خاکی شەنعار)کاتى گەشەسەندنى شارستانیەتى سومەرى لە ئوڕ وشارستانیەتى بابلى لە بابل وشارستانیەتى ئەکەدى لە ئەکەد بۆ ئەوەش بەڵگەی مادى لەبەردەستە لەوانە پاشماوە کۆنەکانى و بەردە قورینەکان ئەوە دەسەلمێنن و هەروەها چەند لێکۆلەرێک ئەوەیان دەرخستوە لەوانە لێکۆلەرى مەندائی فریال زەهرون.
کتێبە ئاینیە پیرۆزەکانمان لەهەموان گرنگتر کـتێبى (کەنزاربا) باس لەپیرۆزى ئاوى رووبارى فورات دەکات بەهاوشێوەى فورات زێواى ئاسمانى لە مەندەهوڕا – جیهانى رووناکى کاتێ کەنزاڕبا دەخوێنیتەوە لە سروتێکى باوکە ئادەم کە مەندائیەکان بە یەکەم پێغەمبەرى خۆیانى دادەنێن تێیداهاتووە ( من یسقى الشتلات المبارکات ومن یحمل لها من دجلە والفرات ) هەروەها کاتى گوفتارى لەگەڵ فریشتەى مردن (صورئیل)دەکات و ئاماژە بەوە دەکات کە ئاگادارى باوکە ئادەم کراوە لەلایەن خوداى پەروەردگار کە تەمەنى کۆتایی هاتووە و خۆى ئامادە بکات بۆئەوەی ڕوحى –بەزمانى مەندائی نشماثە بەرز دەبێتەوە بەرەو دونیاى ڕووناکى, بەپێى بۆچونى هەندێ لێکۆلەرەى تر جەخت لەوە دەکەنەوە کە سابیئە مەندائیەکان هەر لەکۆنەوە لە ووڵاتى دوو زێ ژیاون و یەکەم ئاینە کە خوداى تاک تەنهایان ناسیوە, لە ووڵاتى دووزێ وە بەرەو حەڕان کۆچیان کردووە و لەوێشەوە بەرەو فەلەستین و گەیشتونەتە میسر, هەر لەخوارووى وولاتى دوو زێ زۆریان کۆچیان کردووە بەرەو نیوە دورگەى عەرب و ئەحنافەکان هەمان جل و بەرگى ئەوانیان پۆشیوەو بەهەمان شیوەى دەستنوێژ بەزمانى مەندائى (رشامە)و بەهەمان شیوەى ئەوان نوێژ بەزمانى مەندائى (ابراخا) و بەهەمان شێوەى ئەوان ڕۆژوو ئەوانیان هەبووە هەمان هەلسوکەوت و بیروباوەرى ئەوانیان هەبووە.. ئەم بۆچونانە بەراست نازانرێ! چونکە بەڵگەى زۆرى لەسەر نییە.
هەندێ لە لێکۆلەران مەندائیەکان دەبەنەوە سەرپاشماوەى سۆمەریەکان، چونکە ڕۆڵیان هەبوە لە بنیات نانى شارستانیەتى سۆمەرى, هەر ئەوانیش نوسینى مێخىیان داهێناوە و مرۆڤایەتیان پیشخستوە و هەروەها چەرخى گالیسکەیان دروستکردووە بۆ سوپاکەیان و برەویان بە پیشەسازى و کشتوکاڵ و تەنانەت تەکتیکى سەربازی و هۆیەکانى گواستنەوەو گەیاندنیش داوە . 12
• هەندێ لە لێکۆلەران کە باس لە ڕەگ و ریشە یابنەچەى مەندائیەکان دەکەن, دەیانکەن بە دووبەشەوە: هەندێکیان رەگەزەکەیان بە خۆرئاوایی دادەنێن واتە فەلەستین، هەندێکیان بە خۆرهەلاتى دادەنێن واتە وولاتى دووزێ و، لەو ئارامیانەن کە هاتونەتە وولاتى دووزێ. لەهەردوو بارودۆخ دا کاریگەرى بیروباوەڕى ئاینى بابلى یان لەسەربووەم هەروەها کاریگەرى بیروباوەرى ئاینى فارسەکان بەتایبەت زەردەشتیەکان بەحوکمى هاوسێیەتیان هەروەها کاریگەرى ئاینى جولەکەشیان لەسەربووە بەحوکمى نیشتەجێ بوونیان لە وولاتى دوزێ و کاریگەری مەسیحیەت و مانییەکان و دواتر موسلمانان بەهۆى تێکەڵاوى راستەوخۆ, پێشڕەوان و خاوەنى ئەم بیردۆزانە خوالسون, براندیت, زیمرن ولیدربارسکى .13
2-2 کورتە مێژویەکى سابیئە مەندائیەکان:
مێژووى سابیئە مەندایەکان لە زۆر لایەنەوە نارونیەک و شاراوەییەکى پێوە دیارە ئەوە بەپێى رابۆچونى زۆرێک لە لێکۆلەرانى بوارى مەندائیەت هۆکارەکەشى دەگەڕیننەوە بۆ لاتەریکیان بۆ ماوەىەکى درێژ بەهۆى ئەو چەوساندنەوەیەى لەسەریان بووە، بۆیە بۆ چەند ماوەیەک لاتەریک و داخراو مانەوە بۆ پارێزگارىکردن لە ئاین کەلتورەکەیان و بیروباوەرەکانیان وون بون و دیارنەمان و سوتانى زۆرێک لە کتێب و دەستنوسەکانیان. بەلام بەگشتى مەندائیەکان خۆیان دەبەنەوە سەر پێغەمبەرى خودا ئادەم وەک خۆیان دەلێن تا ئیستا دەستنوسەکانى لامان ماوە لە ناویان دا کتێبى (کەنزاربا) بە کتێبى پیرۆز ناوى دەبەن، ئەوانەى ئاماژەى پێدراوە کۆکە لەگەل هەندێ ڕاو بۆچونى مێژوونوسى عەرەبى کۆن کەدەلێن سابیئە مەندائیەکان مێژویەکى زۆر کۆنیان هەیە هەندێ لەوانە دەیانگەڕێننەوە سەر ئادەم و شیتى کورى ئادەم وەک مەندائیەکان بە شیتل ناوى دەبەن ئیبن الوردى میژوەکەیان دەگەرێنێتەوە سەر شیتى کورى ئادەم و ئیدریس پێغەمبەر .14
یەکێک لەتەوەرە سەرەکیەکان لە لێکدانەوەى مێژووی سابیئە مەندائیەکان تەمەنى دونیایە چونکە مێژووى مرۆڤایەتى بە پێى بیروباوەرى سابیئە مەندائیەکان لەسەرەتاو کۆتایی بۆ چەند هەزارساڵیک بەردەوام دەبێ، بەڵکو مێژوویەک هەیە بۆ دیارىکردنى ژیان تا کۆتایی ئەو دیاریکردنە بۆتە جێگەى مشتومڕ و جیاوازى نێوان لێکۆلەران، هەندێکیان مێژووی مرۆڤایەتى کۆتاییەکەى بە 587338 ساڵ دادەنێن و یەکێکى تریان بە 448000 دادەنێن.
پیاوە ئاینیەکانى سابیئە لە نێوان خۆیان دا بیروراى جیاوازیان هەیە. هەندێکیان تەمەنى دونیا بە585832 ساڵ و هەندێکیان 480000 ساڵ و هەندێکى تریش دەلێن587309 ساڵ. مێژوو لاى مەندائیەکان بەچوار قۆناغى مێژووییدا تێپەردەکات لەکۆتایی هەرقۆناغێک دا رەگەزى مرۆڤایەتى توشى فەنا بوون بووە تەنها دووکەس نەبێ ڕزگاریان بووە ئەوەى ئادەم و حەواى دروستکردووە، بەشمشێرو تاعون فەنا بوون 216000 ساڵە و تەنها رام و روود رزگاریان بووە دواى تێپەربوونى 156000 کارەساتێکى تر ڕەگەزى مرۆڤایەتى لەناو برد، ئەمجارەیان بەهۆى ئاگرەوە بووە دوو کەسى تر ڕزگاریان بووە ئەوانیش شۆڕبى و شەرهەبیل, دواى تێپەربونى 100000 ساڵى تر جارێکى تر ڕەگەزى مرۆڤایەتى توشى فەنابون بوە ئەویش بەهۆی تۆفانەوە کە نوح و ریثاى هاوسەرى ڕزگاریان بووە. قۆناغى چوارەمیش لە مێژووى مرۆڤایەتى لەدواى قۆناغى تۆفانەوە دەستى پێکردووە و مێژوو کۆتایی دێت ئەمجارە تێکچونەکە بەهۆى ةشەباوگەردەلولەوەیە. 15
……………………………………………………………………………….
8- عزیز سباهى اصول الصابئە المندائیین ومعتقداتهم /منشورات دار المدى / سوریا ٢٠٠٢
9- د. بشیر عبد الواحد/الصابئە المندائیین بین الانصاف والاجحاف/ شمس للنشر والاعلام /القاهرە ٢٠١٧ /الطبعە الاولى .
• نوسەر خۆى واى نوسیوە نەمویست بیکەم بەهەرێمى کوردستان
• ترمیذا پلەیەکە لە پلە ئاینیەکان لاى مەندائیەکان
10- سلیم برنجى /الصابئە المندائیون/دراسە فى تاریخ ومعتقدات القوم المنسیین/ ترجمة جابر احمد/ دار الکنوز الادبیە بیروت
11- د.بشیرعبد الواحد/ الصابئە المندائیین بین الانصاف والاجحاف / شمس للنشر والاعلام /القاهرە ٢٠١٧ /الطبعە الاولى .
12- هەمان سەرچاوەى پێشو/ د.بشیر عبد الواحد .ل٢٥,٢٤,٢٣,٢٢
13- احمد العدوی دراسة اصول الصابئە المندائیین ومصادر دیاتهم ل٦٦
14- د.رشید الخیون/ المندائیون فى التاریخ والفقە الاسلامى/
• تفسیر الدیانە المندائیە للتاریخ/ د.قادر محمد حسن وم.کابان عبد الکریم على/لێکۆلینەوە
• هەمان سەرچاوە
• سلیم برنجى /الصابئە المندائیون ل٦١
• تفسیر الدیانە المندائیە للتاریخ/ د.قادر محمد حسن وم.کابان عبد الکریم على/لێکۆلینەوە
• حامد نزال السعودی /حقیقە الصابئە المندائیین/ س. جیم / موسوعە عیون المعرفە / المندائیە
• تفسیر الدیانە المندائیە للتاریخ/ د.قادر محمد حسن وم.کابان عبد الکریم على/لێکۆلینەوە.
15- تفسیر الدیانە المندائیە للتاریخ/ د.قادر محمد حسن وم.کابان عبد الکریم على/لێکۆلینەوە
ماویەتى
