عەلی مەحموود: پشكێك بچوك لە یادگارییەكانی ئەنفالی چوار.
كیمیابارانكردنی گوندی گۆپتەپە لە بەرواری 3-5-1988 , سەرەتا و دەستپێكی ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی چوار بوو لە پرۆسەی بەدناوی ئەنفال , ئەو ئەنفالەی دەیان هەزار هاووڵاتی كوردی لەگەڵ خۆیدا بۆ مەرگ برد و ڕاپێچی مەرگەسات كرد, مەرگەساتێكی وا زیندووەكانیش ئاه بۆ ژێر بیابانەكان دەخوازن, ئەو ئۆپەراسیۆنەی تەنها یەكێك بوو لە كۆی 8 ئۆپەراسیۆنی دی , سەدان گوندی لە دوای خۆیەوە بە ڕوخاوی لە پێدەشتە نەبڕاوەكانی كەركووك و هەولێرو هەڵەتەكانی كۆیەو قەڵاسێوكەو كێوو و دۆڵەكانی چەمی ڕێزان و بنارە سەختەكانی دوكان و خەلەكان و نزمانی و پێ دەشتاییەكانی شوان و بناری قەرەچوغ بەجێ هێشت, چەپەكترین گوندی ئەم كوردستانە لێی ڕزگاری نەبوو , جێدەستی سوپای ئەنفال بە بست بە بستی ناوچەكەوە دیاربوو, ئەنفال ئەوەندە دڕندانە بوو مەرگی ناشرین كرد, فاشیەتی شەرمەزاركرد, لمۆزی شۆفەڵەكانی گەیشتووە بە هەر كوێیەك, لە دوای خۆیەوە وێرانی كردووە و مەرگستان و كەلاوەی بەجێهێشتووە, سوپای ئەنفال لە جیاتی شارستانییەت و ئاوەدانی كاولكارییان هێنا , ئەو گوندانەی شارستانیەت لێیانەوە سەری هەڵدا , كۆنترین گوندی جیهان بوون , بە درێژایی ماوەی هەزاران ساڵ ئاوەدان بوون, هۆلاكۆ وێرانیانی نەكرد, كەچی ئەنفال هەموویانی خاپوور كرد ( چەرموو – چەم ڕێزان , دوو ناوی ناسراوی جیهانین بۆ ئاوەدانی و شارستانییەت و قۆناغی كشتوكاڵ, كەوتوونەتە ئەم دەڤەرەوە ) .
سنووری ئەنفالی چوار لە بناری دوكانەوە دەستی پێكرد , تاكو لێوار و كەنارەكانی كەركووك و هەولێر بە درێژایی ئەمبەر و ئەوبەری زێی بچووك شۆڕبوەوە بۆ ڕۆخی پردێ , لەوێوە بۆ كلكەی قەرەچووغ , لە بەشی باكووری چەمچەماڵەوە بۆ دەم زێی بچووك, ئەو زێیەی بە درێژایی مێژوو , ئەمبەرو ئەوبەری ئاوەدان بووە , لەگەڵ خۆیدا سنووری نێوان هەردوو پارێزگای كەركووك و هەولێری بەش دەكرد .
ئەنفالی چوار سنووری چەندین شاروشارۆچكەی گرتەوە ( چەمچەماڵ , تەكیە , قەرەهەنجیر , ئاغجەلەر , كۆتەڵ , تەقتەق , قوشتەپە , كۆیە , دێگەڵە , پردێ , شوان , دوكان , خەلەكان , مەخموور … ) , لەو سنوورە پان بەرینە لەم ماوەی چەند ڕۆژێكدا, شوێنەواری شارستانییەت و ژیانی هەزاران ساڵەی مرۆڤایەتی بە تەواوی سڕایەوە, هەر لەو گوندانەوە شارستانییەت سەری هەڵدا , مرۆڤایەتی گەشەیكرد , دوای هەزاران ساڵ ئاوەدانی و خزمەتكردن بە مرۆڤایەتی , داهێنان و پێشكەوتن, كران بە وێرانە و كەلاوە, كۆنترین گوندەكانی جیهان هەمو تەخت كران, لە ناو لادێ ڕوخاوەكان شوێنەواری مەرگ دەبینرا , هێشتا بۆنی گەوەڕو مەڕو ماڵات و جیقنەی مریشكەكان دەهات, جار جارەش پەلەوەر و گیاندارێكی تەریك كەوتوو , جگە لە دار تەلی شۆڕەوە بووی كارەبا, چەم و ڕەزی چۆڵ , داری سوتاو و لادێی ڕوخاو, خۆڵومێشی سوتان و بۆگەنی ئاژەڵ و پەلەوەری مردارەوە بوو هیچی دیكە بە جێ نەما , مرۆڤ و ئاژەڵ , مێرولە و باڵندە , دار و درەخت هەموو بە پێی بڕیاری 4008 بەعس, جاڕنامەی مەرگیان بۆ درا, ئەو رۆژانەی لەناو ئەو تارمایانە ژیانمان بەڕێكرد لە بۆنی مەرگدا گێژ ببوین, بۆیە كاركردن بۆ ئەنفال كاركردن لەسەر ئێسك و پروسك نییە, كاركردنە بۆ ئەوەی تارماییەكانی مەرگ جارێكی دیكە نەبینینەوە.
ڕۆژی سێشەممە بەرواری 3-5ی ساڵی1988, ئەو ڕۆژەی خەڵكی گۆپتەپە و دەڤەرەكە, سەرباری هاتنی هەواڵەكانی هێرش بۆ سەر ناوچەكەیان , سەرباری لێبوردنێكی ڕانەگەیەنراو بۆ خەڵكی ئەو ناوچانەی شاڵاوی ئەنفال پێیان نەگەیشتبوو ” بەڵگەنامەكە لە خوارەوەیە ” , جگە لە ژیان و ئاسایش , بیریان لە هیچی دیكە ناكردەوە, ئەوان لە زووەكەوە قاڵبووی پەنجە نەرمكردن بوون لەگەڵ كارەساتەكان , ڕاهاتبوون لەگەڵ مەرگە بە كۆمەڵەكان, قاڵبووی ناو ئازارەكانی ژیان و بەرەنگاربونەوە بوون, سەرباری هەواڵە ناخۆشەكان وەلێ ئاسۆی ژیان هێشتا لای دانیشتوانی گۆپتەپە و دەڤەرەكە مابوو بە قەتماغەی مەرگەوە, بهارەكەی تەڕ و پڕ و خۆش بوو وەك ئەمساڵ , دەغڵ و دانی ناوچەكە تا چاو بڕ بكات سەوز دەچوەوە , گۆپتەپە خاوەند خاكێكی كشت و كاڵی بەراو و زەوی دێمی بە پیت و بەرەكەتە , كێڵگەی بەرینی گەنم و جۆ, مەرەزەی سەوز , گۆلی تەماتە و سەوزە, كێڵگەی لۆكەو گوڵە بەڕۆژە , بامیە و شوتی , ڕەزی هەنجیر و قەیسی و هەنار, سەوزایی گۆلە توتنەكان … ئەو ناوەی نەخشاندبوو , گوڵە گەنم و جۆ و گوڵە بەڕۆژەكان سەریان نابوو بە سەری یەكەوە , لە سوجدەدا بوون بۆ تیشكی زێڕینی خۆرەتاو , هەموو پێكڕا بە داماوییەوە سەیری گۆپتەپەیان دەكرد , وەشتێكی نەرم , كزە بایەكی غەمگین مژدەی هاوینی پێ بوو, بە هێمنی هەڵیكردبوو, گولیلكە نیسان لە ناو ئەو دەریای سەوزاییەدا كەروێشكەیان دەكرد , دەغڵ و دانی ئەو دەشتاییە بۆ ژیان سەمایان دەكرد , كە چاوت بە شیوو دۆڵ و دارەكان دەكەوت , هەستت بە سوكنایەتی لە ڕوحەوە دەكرد, ڕۆژێكی ساماڵ و خۆش , لە قولایی ئاسمانیش پەڵە هەورێك بچوك نابینرا , شینایی ئاسمان ئاوی لەچاو دادەهێنا , نوزەی كزە بای وەشتە هێواشەكە, نەرمە جۆلانێی بە دەغڵ و دانی ئەو دەڤەرە دەكرد, لە دورەوە كەروێشكەی دەغڵ و دانەكە شادی دەزاندە قوڵایی دڵەوە, لێ دڵێك پەیتا پەیتا هەواڵی ناخۆشی بۆ دەهات و لە دورەوە گوێ بیستی لێدانەكانی دەبووی, دڵەكانی ئەو رۆژانە ئارامییان لە دەست دابوو, گڤەی ئەو شنە بایەیەی بۆنی ڕوبار و باخەكانی لەگەڵ خۆیدا بۆ هەناو دەهێنا.
خۆرەتاوی ئەو ئێوارانە تیشكی زێڕینی بەسەر دۆڵ و شیوو هەڵەت و تەختاییەكانی قەڵاسێوكەو شێخ بزێنیدا بە یەكسانی دەبەخشییەوە, روباریش بە گەورەیی خۆی بەردرابوەوە, تریسكەی تیشك دانەوەی تەنەكەی سەر شان كچان , لەگەڵ بریقەو باقی جلە ڕەنگاوڕەنگەكانیان لە دورەوە دەبینراو تریسكەی زێڕینی دەدایەوە, جوانییان لە گولیلكە نیسانی بنار تەپۆلكەكان دەسەندەوە .
خەڵكی دەڤەرەكە چەندین ڕۆژ بوو لە دڵە ڕاوكێیەكی داچەڵەكێنەردا دەژیان , هەواڵ لە دوای هەوالیان پێ دەگەیشت , پەیام لە دوای پەیام لە شارەكانەوە دەهات و بروسكە ئاسا خۆی دەكرد بە ناوچەكەدا , بە خێرایی بە شاخ و هەڵەتەكاندا گوزەری دەكرد و خۆی دەكرد بە ماڵاندا, هەمووی باسیان لە نزیكبوونەوەی هێرش دەكرد بۆ سەر ناوچەكەیان , هەمووو هەواڵی مەرگ و ماڵوێرانی بوون, خەڵكەكە نیگەران بوون لە چارەنووسی نادیاری خۆیان , پەیتا پەیتا لە شارەكانەوە لە كەس و كاریانەوە نامەو ڕاسپاردەیان پێ دەگەییشت بۆ ئەوەی خۆیان ڕزگار بكەن, وەلێ ڕێگاكانی دەربازبوون هەموو گیرابوون , دەروازەكانی ژیان پێوە درابوون , هیچ ڕێگایەكی ڕزگاربوون بۆ خەڵكەكە نەمابووەوە, كۆمەڵێك بەرپرس كە زۆریان خەڵكی ناوچەكە نەبوون , یاخود ماڵ و كەس و كاریان لە دەڤەرەكە نەمابوون و رزگار ببون, تاكو لە هێرش بۆ سەر ناوچەكە لە دەستی بدەن , ڕێگەیان لە خۆ ڕزگار كردنی خەڵكەكە دەگرت , هیچ دەروازەیەكی دەرچونیان نەهێشتبوەوە بۆ جەماوەر, كەچی لە كاتی هێرشیشدا زەوی قوتیانی دا , هەرە سومبلەكانی قەرەمانیەتییان لە بەردەم شاڵاوی هێرشەكان بە چۆكدا هاتن , نەیان توانی یەك چركە داكۆكی لەو شوێنانە بكەن كە پرسگەی ڕێگە گرتن لە دەرچونیان بۆ جەماوەر تیایدا دانابوو , بەمەش هەزاران نیچیریان خستە بەردەست تاوانباران, نایان زانی ئەوەی دەیكەن تاوانێكی نێونەتەوەییەو بە تاوانی جەنگ بە ناوبانگە, بە بارمتە كردنی خەڵك بۆ رزگار كردنی خۆ, ئەوان وایان دەزانی وا راهێنرابوون هەر كارێك بكەن ئازادن, لەبەر ئەوەی پێشمەرگەن یاسا نایانگرێتەوە .
سەیركەن و جوان سەرن جبدەن و بنواڕن , بزانن چۆن بەڕێز مەلاشاخی ئازایانە باسی ئەم ڕاستییەمان بۆ دەكات : (سەرلەبەیانی رۆژی 3-5-1988 لەسەر داوای (مامۆستا باپیر)لە بینایەی قوتابخانەكەی گوندی (پەڵكانە) لە ماڵی (وەستا سابیر)كۆبونەوەیەكمان ئەنجامدا, بە مەبەستی شیكردنەوەی بارودۆخ و مەسەلەی خۆسازدان و بەرنامە داڕشتن بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێكی چاوەأوانكراو بۆ سەر سنوورەكان.
لەو كۆبونەوەیە دا…ڕەخنەی ئەوە لە بەندە گیرا….چۆن سەربەخۆ مۆڵەتی هەندێ خێزانم داوە كۆچ بكەن بۆ ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ڕژێم!؟)* *ئەنفالی خاڵخاڵان مەلا شاخی چاپی یەكەم 2001 .
دیارە ئەوە تەنها نموونەیەكە لە ناو دەیان نموونەی دی , لەمبەر و ئەوبەری زێ , بەرپرسان ڕێگریان لە خۆ دەربازكردنی خەڵك گرت , سنوورەكانی دەربازبونیان لەبەردەم ڕزگاربوونی خەڵك داخست .
لەو لاوە لایەنێكی دیكە بە پێچەوانەی لایەنەكەی مەلا شاخییەوە كە ینك ە , پارتییەكان هەموو ورەیەكیان لەدەست دابوو , بانگەوازی خۆ قوتار كردن و بێ ئومێدی بەرگریی كردن و كۆتایی خەباتی چەكدارییان دەدا بە گوێی خەڵكەكەیا, ئێستاش خاوەندی سەروەرییەكانی خەباتی چەكدارین !! , وەك چۆن ئەوانەی رێگرییان كرد لە دەرباز بوونی خەڵك بونەتە خاوەند كەسوكاری قوربانیان.
” لە ڕۆژانی پێش ئەنفالی چوارەمدا ئەو پێشمەرگانەی لە خوار شكابوون هاتبوونە گۆمەشین و خۆیان كۆدەكردەوە , كوڕێكی هەرزەكاری خەڵكی گۆمەشین , كە لەو دەمەدا تەمەنی سیانزە ساڵ بوو , مەزەندەی (200-300) پێشمەرگەی دەكرد كە لە سەرەتای مایسدا لەو ناوەدا بوون , ڕۆژێك دوای هێرشە كیمیاوییەكەی گۆپتەپە بڕیاریان دابوو بڕۆن بۆ ئێران و تراكتۆری گوندنشینەكانیان گرتبوو بۆ گواستنەوە , خەڵكی گۆمەشین دەستەو دامێنیان بوون زۆریان لێ پاڕانەوە واز لە خەڵكەكە بێنن و تاقە هۆكاری دەربازبوونیان لە دەست نەكەنەوە , بەڵام پێشمەرگە گوێیان پێ نەدان , بە هەرحاڵ دەمەوبەیان تراكتۆرەكان بە بەتاڵی لەگەڵ شۆفێرەكانیان گەڕانەوە و خەڵكی كەوتنە ڕاكردن بەرەو لای كۆیە _ جینۆساید لە عێراقدا , پەلاماری ئەنفال بۆ سەر كورد , وەرگێڕانی سیامەند موفتی زادە , سلێمانی ل323 ساڵی 1999) .
لە هەموو ساڵە نەهامەتییەكانی كورد لە سەر زەوی , بە پێچەوانەوە ئاسمان بەزەیی بارانی خۆی بەسەر خاكدا دەبارێنێت, ئەو ساڵەش بەهەمان شێوەی ساڵە سەرە خۆرەكانی دیكە , خاك تێرەو قوڵپی ڕشانەوەی ئاوی باران دەدات . بەڵام خۆشی ساڵی هات بەو خەڵكە چی ! , ئەوان چارەنووسی خۆیان , لە ئاوێنەی چارەنووسی خەڵكی ناوچەكانی گەرمیان و قەرەداغ دەبینییەوە , ئەو سەروەت و سامانەی بە ڕەنجی چەندین نەوە كۆیان كردبوەوە , ئەو چركە ساتە باری گران بوو بۆیان , نایان زانی چی لێبكەن , هیچ ئومێدێك بە ژیان لای خەڵكی ئەو ناوچەیە نەمابوو , ژیان زۆر ناشرین ببوو , مەرگ خەریك بوو وردە وردە لە دڵی خەڵكەكەدا شیرین دەبوو.
چومە ماڵێك پیرێژن تاقە بەرانەكەی بۆمان سەربڕی بوو , وتم نەنە بۆ ؟, لە وەڵامدا وتی: ڕسقی منی تێدا نەماوە , كوڕم دەزانی كە سەریی دەبڕم وەك ئەوە وایە چەقۆ لە ملی خۆم بنێم؟, بەڵام ئێوە نەیخۆن جاشە خوێڕیەكان تاڵانی دەكەن , گۆشت قابیل بە هەڵۆیە, عافیەتتان بێت كوڕم , نۆشی گیانی بكەن “بۆ سبەی خوێڕییەكان” جاشەكان ” گرتیان و كردیان بە دیاری”, مام ئەحمەدیش لە سەر تەپكی هەورازێك ڕاكشابوو , ئاخی ژیان لە هەناویان كڵپی دەدا, بە دیار گەنمەكەیەوە بە كوڵ دەگریا, فرمێسكی خۆی دەخواتەوە و نەرمە گرییانەكە دەكات بە هەنسك, هەنسكەكەشی بە قوڕگ قوت دەداتەوە و دەیكرد بە ورە و دەیشاردەوە , لە گەڵ هەنسكی گریاندا بە نەرمی گەمەی بە سەمای ئەو گەنمە دەكرد, كە لە بەردەستی كەروێشكە سەمای دەكرد , هیچ ئومێدێكی پێ نەمابوو, دەتگووت گیسكێكی ماڵییە , لەبەر خۆشەویستی خاوەنەكەی هارو هاجییەكەی قووت داوە, گەنمەكە بە پێچەوانەی خاوەندەكەی ڕۆژ بە ڕۆژ باڵای دەكردو دەچوو بە ئاسمانا و قەڵەو دەبوو , نایوزانی وێشومەی ئەنفال چەندە ترسناكە, بەڵام خاوەندەكەی چركە بە چركە لە لاوازی دەدا , ڕووی كردە ئاسمان و هەناسەیەكی قوڵی بۆ هەڵكێشاو بە نەرمییەكی پڕ لە ئازارەوە گووتی : (دەبێت كێ بتخوات؟), كەمێك ئاوی خواردەوە , تنۆك تنۆك بە لێویا هاتە خوارەوە, لە لچی سەرەوە نەرم نەرم دەرژایە سەر لچی خوارەوەی, پاشان گۆچانەكەی تاو دایەوە بەرەو ناو ئاوایی كردەوە, بە دڵساردییەوە ئەو جێگەیەی بەجێهێشت, لە دڵی خۆیدا بیری لە ژیانی خۆ شاردنەوەو ئاوارەیی و گەڕیدەیی پاش كارەساتەكەو لە دەستدانی ئازیزانی دەكردەوە , گەورەترین كارەساتی ژیان ئەوەیە, لە چركە ساتێك, جڵەوی ژیان لە دەستی خۆتدا نەمێنێت, دەیزانی پارەش بە كەڵكی ئەم ڕۆژە ڕەشە نایات, بیری لەوە دەكردەوە , چۆن كەڵەكێك بۆ پەڕینەوەی ماڵ و مناڵەكەی لە زێكە دابین بكات , هێشتا هەواڵی بەردانەوەی زێكەی پێنەگەیشتبوو , لێ لە ترسی بەرپرسەكانی پارتی دەسەڵاتداری ناوچەكە بیرۆكەكەی خۆی قوت دەدایەوە, ئیرەیی بە با, بە پاساری بەهەموو شتێك دەبرد كە ئازاد بوون, وێنەی منداڵەكانی بەردەوام بەربینیان پێی دەگرت.
رۆژەكانی پێش ئەنفالی گۆپتەپە (چوار)ەو , پاشماوەی خەڵك و پێشمەرگە رزگاربووەكان ناوچەی قەرەداغ و گەرمیان , ئەوانەی ڕزگارییان بووە لە مەرگ, وا لە ناوچەكانی شوان و شێخ بزێنی و قەڵاسێوكەو رۆژهەڵاتی كۆیە , لەم گوند بۆ ئەو گوند دەخولێنەوە , لە ناوەڕاستی مانگی چوارەوە , ووردە ووردە لە دەڤەری گەرمیان و قەراغەوە پەڕینەوە بۆ ناوچەكە, ئەوەی خۆی دەرچووە و سەری ساغە, كەس و كاری بزرە و ئەنفالكراوە, وەلێ بەلایانەوە ئاسایی بوو هەموو لە چاوەڕوانی بەردانیاندا بوون, لەو ڕۆژگارە ئەوەی بیری لێێناكرایەوە, ئەو كەسانەی كە گرترابوون ئیتر نەیانبینینەوە , هیچ كەس لەو سەروبەندە هەستی بە گەورەیی قەبارەی تاوانەكە ناكرد , نە وشەی ئەنفال بە هەند وەر دەگرترا , نە قەبارەی زیانەكانیش ژمارەیەكیان هەبوو , كێ بیری لەوە دەكردەوە ئەو هەموو منداڵە شیرە خۆرەیە لە پێش گەورەكانەوە لە ناو حەوزی تێزابدا بتاوێنرێنەوە , یان ببەخشرێن , پیرەكان سەگ بیان خوات و پاكیزەكانیش لە بازاڕەكانی كۆیلەداریدا بفرۆشرێن , كەس لە ئێمە لەو ڕۆژگارەدا, ئامان زانی و پەیمان پێی نابرد , بارستایی ئەو تاوانەی كە ناوی ئەنفالی لێنرابوو ئەوەندە گەورە بێت , دەنا وێنەیەكمان لێی دەگرت و دەنگێكمان زەبت دەكرد, لەو ڕۆژگارەدا ئەنفال هەمووی چەند هەفتەیەك بوو ئاشنایەتیمان لەگەڵ ناوە كوردەوارییەكەی پەیدا كردبوو, تازە كامل ساجت بە بەری كورددا بڕیبووی.
ئەو پاش نیوەڕۆیە لەگەڵ هاوڕێیەكمدا بەناوی ( ماجیدی كەریم خەیات حەساری), كە سەربازی هەڵاتو بوو لە ماڵی خوشكەكەی لە گوندی جەلەمۆرد دەژیا, پێكەوە پیاسەمان دەكرد, یادگاری ڕۆژە خۆشەكانی قوتابخانەو منداڵی و حەسیرەكەو ئیمام قاسممان بۆ یەكتر دەگێڕایەوە, باسی تەزبێحەكەی واجیدە فەنی و تێكۆشانی باوكە تێكۆشەرە شیوعییە قیادە مەركەزییەكەیمان دەكرد, پاش عەسرانێكی خۆش , ئاسمان پەڵە هەور بە دەم و چاویەوە دیار نەبوو , خەڵكەكە چاوەڕوانی بانگی ئێوارەیان دەكرد, تاكو لەو ڕەمەزانە ڕۆژووەكە فریایان بكەوێت و لە دەردو مەرگەساتە ڕزگاریان بكات, لە ڕۆژی سەختیدا ئاساییە سرووتی ئاینی زیاتر زاڵ دەبێت بەسەر بیر و هۆشی مرۆڤەكاندا , لە ناكاو چەند كۆپتەرێك هاتنە سەر ئاسمانی ناوچەكە, خولێكیان بەسەر گۆپتەیا داو بەخێرایی گەڕانەوە, پاش چەند دەقەیەك نزیك بە كاتژمێر 5,30 ئێوارە ستونێك دوكەڵی سپی لە ئاسمانی بەری عەسكەرەوە چوو بە ئاسمانا , گوندی عەسكەر بۆ خۆی لێمانەوە دیار نەبوو , كەوتبووە پەناگەوە , دوای زانیمان 9 كەس لە گوندی عەسكەر ببون بە قوربانی,
پاش كەێك, 6 فڕۆكە ( ئەوەی من لە دورەوە بینیم) هاتنە سەر ئاسمانی گۆپتەپە, دوكەڵی قینی پەنگ خواردویان باراند بە سەریدا , نەڕەی فڕۆكەكان زۆر گەورەتر بوو لە دەنگی بۆمبەكان , دوكەڵێكی سپی ئاسمانی گۆپتەپەی لێڵ كردبوو, پاشان دوكەڵەكە ووردە ووردە بەرەو ئاسمان هەڵكشا سواری سەری شینایی ئاسمانە ساماڵەكە بوو , نە بریقەو باقی تەنەكەی ئاوی سەر شانی كیژانی هێشت , نە تیشكی زێڕینی خۆرەتاوی پاش ئێوارانی بەهار ما , گەردەلولی كیمیا بارانەكە لە بەر چاومە , لە دورەوە چێگاكەی بانگەوازی مەرگی بە كۆمەڵی دەدا , ئەوەندە چڕ بوو , لە قورساییدا ئاوس ببوو , سكی لە زەوی نابوو, بە گرانیی سەردەكەوت بۆ بان و دەچوو بە ئاسماندا, باڵندەكان لە ناو دوكەڵی كیمیاییەكە مەلەیان دەكرد و بەردەبوونەوە , دوكەڵەكە بە هەر چوارلادا پەلی دەهاویشت و بە دوای مەرگدا دەگەڕا تاكو بە یەكسانی بەسەر خەڵكەكەدا دابەشی بكات , سەری دەكرد بە هەموو كون و كەلەبەرێكی دەڤەرەكەدا , هیچ جۆرە زیندەوەرێكی لە مەرگی خۆی ڕزگار ناكرد ( مرۆڤ – ئاژەڵ- ڕووەك – تەنانەت زەوی ), بە یەكسانی دوكەڵی مەرگەكەی دابەش دەكرد بەسەر هەموواندا , نایەویست كەس و هیچ شتێك بێ بەری بكات لە مەرگەساتەكەی, شێخ و مسكێن, هەژار و دەوڵەمەندی پێكەوە بەردەدایەوە سەر زەوی, ناو كێڵگە, ڕوبارەكە , وێشومەی مەرگەكە بە ناو كۆڵانەكان گۆپتەیەدا غلۆر بوەوە بۆ دەم زێیەكە, تەنەكەی ئاوو كچۆڵەی تازە هەڵچوو, دایك و منداڵ, كە مەمكی دایكی بە دەمییەوە بوو پێكەوە دەیانی دا بە زەویدا, پشیلەو سەگ و كەر و كۆتر و مەڕ بزن و…. هتد, هیچیانی بێ بەری نەكرد لە كارەساتەكان خۆی, هەموویانی لەگەڵ زەویدا چووتكرد.
خەڵكێكی زۆر لەسەر كێڵگەو مەزراكانیان بە دەور یەكدا مردن, لە كاتێكدا هەندێكیان خەریكی كشت و كاڵی بوون, هەندێك كەسی دیكە كەوتنە زێیەكەوە, زێیەكە زیادیكردبوو, چ ئاوەكە لە دوكانەوە بە نەخشە بەردرابوەوە, ڕژێم هەردەم لەكاتی هێرشەكانی بۆسەر ناوچەكە , پێشتر ئاوەكەی بەردەدایەوە , تاكو پێشمەرگەو خەڵكی دەڤەرەكە نەتوانن ئەمبەر و ئەوبەر بكەن بە كەڵەكە دارینەكان, دواتر چەندین لاشە لە ڕوبارەكە دۆزرانەوە, ( هەندێكیان دەم و چاویان ڕەش هەڵگەڕابوو بە دووكەڵ داپۆشرابوو, ئەوانی تر ئاسایی بوون بەڵام ڕەق بووبوون, من دایكێكم بینی مەمكی لە دەمی كۆرپەكەیدا بوو و لەو دۆخەدا ڕەق بووبوو – جینۆساید لە عێراقدا , پەلاماری ئەنفال بۆ سەر كورد , وەرگێڕانی سیامەند موفتی زادە, سلێمانی ل313 ساڵی 1999). لیستێكی ” 109 قوربانی كیمیاوی, 264 ئەنفالكراو” ناوی وەك قوربانیانی گوندی گۆپتەپە پێشكەشكرا.
یەكەمجار لەبەردەم گەورەیی تاوانەكە لەرزیم, بەڵام هیچم پێ ناكرا, ئەو خەڵكەی هەمان بەیانی نمەكیانم كردبوو, ئێستا وا لە دورەوە شایی مەرگیان بە كۆمەڵ بە چاوەكانی خۆم دەبینم, كتێبەكان كۆڵم هیچ چارەسەرێكیان پێ نەبوو بۆ ئەو مەرگەساتە گەورەیە, ڕستە شۆڕشگیرانەكان لە ناو پەرتووكەكان لە ترس كیمیا بارانەكە جوڵەیان ناكرد, مرۆڤایەتی و نێونەتەوەیی لەو چركە ساتەدا هەمووی بە فلسێك .
شەو لەم ئیزگەوە بۆ ئەوی دیكە, لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا, بەدوای هەواڵی مەرگی ئەو زاروك و ژن و خەڵكەیا گەڕام كە بە چاوی خۆم بینیم, هیچ ڕادوێیەك باسی ئەم هەواڵەیان نەكرد, دەتگووت لە ئەستێرەیەكی دیكە ئەم مەرگەساتە ڕوی داوە, هەموو باسیان لە پێك لێدانی بەرپرسانی چەپ و ڕاست, شەڕە بەردی غەزەو پاریس , دادگاییكردنی پۆلپۆت, گەشەی بەرهەمی نەتەوەیی, ڕیشی خومەینی و ئوسامەیان دەكرد .
هێواش هێواش دوكەڵەكە بەرز بوەوە بۆ ئاسمان, ئەوجا كەوتە كوشتنی تیشكی خۆرەتاوی بان گوندەكە, شینایی ئاسمان, جریوەی باڵندە, هەموو سەرتاپا پێكەوە مەرگ بردیانییەوە, كاتێك تیشكی خۆرەتاوەكە خۆی دەدا بەبان پشت دوكەڵی كیمیاوییەكە دەگەشایەوە , كیمیاكە ئاوس بوو بەو هەموو ڕوحەی هەڵییانی كێشابوو, ڕوحی مرۆڤە باش و خراپەكان پێكەوە, بە بان پشتی ژەهرەكەیا دەچوون بۆ جیهانێكی دیكە, ڕوحیانەتی هەژار و دەوڵەمەندەكان پێكەوە دەفڕین, ئەوانەی لە هەموو ژیانیاندا كێشەیان لەگەڵ یەكدا هەبوو, شێخ و مسكێن , ئاغاو جوتیار ئەو رۆژە تەنها ئەو چركە ساتە یەكسان بوون, گۆپتەپەش بە دیار ئەو كارەساتە گەورەیەوە, هاتبووە گریان و بەچۆكدا هاتبوو, تنۆك تنۆك خوێنی لێ دەتكایەوە.
ئەم تاوانە لە گوندێكی وەك گۆپتەپە , زیاتر لە 300 هاوڵاتی شەهید و برینداری لێكەوتەوە , ڕۆژی دواتر بریندارەكانیش حەزیای ئەنفال بەرەو مەرگیانی هەڵكێشا , بە دەم ترس و برینداری ڕۆژی پێشترەوە هێرشكرایە سەریان , بەهۆی بریندارییانەوە نەیان توانی خۆیان ڕزگار بكەن , ئاخر چۆن بتوانن , زیندووەكان هەموو گرتران نەك بریندارەكان , بە تولە ڕێی بناری زێكەیا ویستیان خۆ ڕزگار بكەن , بەڵام بە كۆمەڵ گرتران ” بۆ ڕۆژی 4-5-1988 هێرشی زەمینی دەستی پێكرد , گوندی گۆپتەپەی ڕوخاند و لاشەی كوژراوانی بۆردومانی ڕۆژی پێشتریشی بە شۆفەڵ خستە ناو گۆڕێكی بە كۆمەڵەوە , لە ترسی ئەوەی نەوەك زیان بە تەندروستی پیاوانی ڕژێم بگەیەنێ “(( ئەنفال – كارەسات , ئەنجام و ڕەهەندەكانی , یوسف دزەیی , چاپی یەكەم 2001 , چاپخانەی موكریان- ل119)).
بۆ سبەی ڕۆژ زوو لە خەو هەڵستاین , هێشتا تاریكایی بۆلێڵی بەیان باڵی بەسەر گوندی جەلەمۆرددا كێشابوو , خۆمان بۆ چارەنووسێكی نادیار ئامادە كرد , بابۆڵەیەك گەورەم پێچایەوەو دانەیەكیشم كردە گیرفانم , چنگێك خوێشم لە لایلۆنێك ئاڵاند كردەمە تورگەكەی كۆڵمەوە, كە بە پەڕۆ لە جیاتی كۆڵە پشتی دروستم كردبوو بۆ كتێب و دەفتەرەكانم , چومە دیار ماجیدی هاوڕێم كە شەو پێكەوە خەوتبووین , نەرمە ماچێكی ناوچەوانیم كردو بۆ دواجار بەجێم هێشت , لەو كاتەدا وام دەزانی چارەنووسی من لە مەترسیدایە , كەچی ئەوی بێ تاوان بووە قۆچی قوربانی , خۆشەویستیم بۆ ئەو تاكو ئێستاش لەو چركە ساتەی ئەو دەمەدا دەژێت .
لەو بۆ لێڵی بەیانیانە سەربەستە درێژ دوای خۆی گەیاندە هاندەران لەناو جەلەمۆرد هاواری دەكرد ” شیوعییەكان ترسنۆكن هیچ نیە هێرش نییە , دواتر بۆ هەتا هەتایە لەو چركە ساتەوە ئیتر ببڕای ببڕ نەبینرایەوە ” ئەمەش پاش ئەوەی مامۆستا عەلی زەنگەنەو ئەوان ویستیان بپەڕێنەوە بۆ دەشتی هەولێر رێگا گیرابوو گەڕانەوە بۆ لامان.
ئێمە قارەمانانی پێشتر, هەموو تێمان قوچان, ئەوانەی دەسەڵاتدار و فیرعەونی دەڤەرەكە بوون, بە ئەندازەی ئێمەش بەرگەیان نەگرت, لەگەڵ دەركەوتنی یەكەم پرشنگی بەیانی لە گوندەوە بە دوای یەكدا دەرچووین , ئاسۆ هێشتا سوور بوو , پاشان هەتاو لە بان گۆپتەپەوە دەركەوت , بە دوای ئێمەشدا خەڵكەكەش مقۆ مقۆیان تێكەوت , لە بەر چاومە پیریژنێێكی 80 ساڵانە , سیمای غەمگینی بە دەموچاوییەوە دەبینرا و هاواری دەكرد : حەرەس قەومی دێت خۆتان ڕزگار بكەن , غەدارن . سەر دەبڕن , زمان لە بن دەردێنن , دامانی كراسەكەی لەبەر پێی دەخشا , مەنجەڵە كوڵێك بە دەستێكییەوە و كترییەك چای بە دەستەكەی دیكەیەوە بوو , دەیەویست لە تاڵانی جاشەكان ڕزگارییان بكات , دەیانی دیكە بەهەمان شێوە بەو سەحەرە دەبینران , جوڵەی ئەو پیر و منداڵانە كە لە چاو تەمەنیانا زۆر چوست و چالاك بوون , هەموو ماڵەكانیان بەجێهێشت , جگە لە جاشەكان دزی دیكە نەمابوو , منداڵ بە دەم كروزەی گرییانەوە بە دەست دایكیەوە هاواری دەكرد , فریای هەنگاوەكانی دایك و باوكیان ناكەوتن, چاوی هێشتا بە خەوی خۆشی بەیانیانی بەهارەوە بوو , بە پێی پەتی بەدەم گریانەوە و بە توندی بە دوای دایك و باوكیانا ڕادەكێشران , خۆیان گران كردبوو نایان ویست گوندەكەیان بەجێ بهێڵن , ژنانی چارشێوە لەسەری كۆڵ لە پشت و چارۆگە لە ملی پڕ لە خۆراك , منداڵانی نیمچەش بە نەرمە غار بە دوای دایك و باوكیانەوە ڕێیان دەكرد , هەندێكیان تورەگە پڕ لە خۆراك و مەتارە ئاو بە دەستیانەوە بوو, پیاوەكانیش هەریەكەیان كۆڵێك لە كۆڵیان و یەكی دیكە لە بن هەنگڵیان , دەمووچاویان بۆ چارەنووسێكی نادیار لە ترسی هەژاری و مەرگ غەزەبی لێ دەباری , پێكەوە هەنگاویان دەنا تاكو خۆیان بشارنەوەو حەشار بدەن , وەلێ نەیانزانی جاشەكان , پێشمەرگەی ڕوخاو كە هەمان بەیانی نمەكیانیان كردبوو , شارەزایی كون و كەلەبەری دەڤەرەكە بون, بن بەرد بە بنە بەردی ناوچەكە بەڵەد بوون , هەموویان دەدۆزنەوە , دەیانكەن بە دیاری بۆ مەرگ , چاوم گڕدا مام ئەحمەدم نەبینیوەوە , لاوێك لەسەر ڕێگاكە ڕاكشا بوو چاوەڕوانی هاتنی یارەكەی دەكرد , تاكو بۆ دواجار تێی بڕوانێت , كەمێك لە ئاوی مەتارەكەی نۆش بكرد , بە حەپەساوییەوە سەیری خەڵكەكەی دەكرد, بەڵێ ئەو خەڵكە بێ تاوانە , جاشەكان هەمویانیان لەو كون و كەلەبەرانەی قەڵاسێوكا , لەناو هەردەو چیاكان , كەندڕ و تاوێرەكان , كونە شاخ و ئەشكەوت و دۆڵەكانا دۆزییەوە و بە كۆمەڵ ئەنفالیانیان كردن, بابە روتەی جەلەمۆرد بووە دوا وێستگەی ژیانی ئەوان, لەپاڵ هەزاران مرۆڤی دیكە بە كۆمەڵ بوونە خۆراكی ئەو ئۆپەراسیۆنەی ناوی ئەنفالی چواری لێنرا , جەلەمۆرد بە 480 ئەنفالكراوەوە بووە سەرقافڵەی گوندە ئەنفالكراوەكانی كوردستان, ئێمە دوا شاهیدی زیندو بوین ئەو رۆژە لە گەڵیان , ئەوەشی هەیان بوو هەموو تاڵانكرا ” لە گەرمەی ئەم كارەدا واتە لێسەندنی پارە و زێڕ و شتی بە نرخ لە گوندی جەلەمۆرد جاشێك ناڕەزایی دەربڕیوە ئەفسەرێكی سوپاش بە توڕەیی گوتبووی : ئەو خەڵكانە بۆ كوشتن دەبرێن ناتوانن پارە و ئاڵتونەكانیان لەگەڵ خۆیان ببەن , چونكە یاسای دەوڵەت دەڵێت دەبێ ئەمانە لەناو ببرێن )) , سەرەڕای ئەمەش جاشەكە چەك كرا (( ئەنفال – كارەسات , ئەنجام و ڕەهەندەكانی , یوسف دزەیی , چاپی یەكەم 2001 , چاپخانەی موكریان – ل 123 )) .
هەموو ئەوانەی پێشتر ڕێگای دەرچوون و خۆڕزگاربوونیان لە خەڵكەكە گرت, وەك هەڵم چوون بە ئاسمانا لەو ڕۆژگارە دژوارە كەس نەیانی بینییەوە , تەنانەت چەندێكیان بوونە چاوساغی ڕاوكردنی خەڵكەكە, ئەوانی دیش بەشێكیان لە سنورەكانیش خۆیان نەگرتەوە , كە ئەنفال دەستی پێكرد, هاوڕێ قاسم نۆكانی هاتە تەنیشمەوە وتی ” چیمان بەسەر دێت …. وتم كارەساتە یان دەفڕین و دەبین بە دەوڵەت یان دەتڕین بە هۆی هێنانی سوپای ئێرانەوە…..” .
لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی چواردا, ئەم هێزانە سەرباری چەندین مەفرەزە خاسەی جاش پشكدار بوون : فەرماندەیی هێزەكانی نەسر بە سەرۆكایەتی عەمید ڕوكن خالید ئەحمەد ئیبراهیم, هێزەكانی 46 بەسەرۆكایەتی عەمید عەلی ئەحمەد محەمەد. فەرماندەیی جەحافلی دیفاعی وەتەنی 1. فەرماندەیی هێزەكانی پارێزگاریی نەوت بە سەرۆكایەتی عەمید بارق , تیپی 38 , تیپی پیادەی ئالی 5, تیپی پیادەی 8 , تیپی پیادەی 2 ,. ئامریەی مەواقعی فەیلەقی 1 بە سەرۆكایەتی عەمید ڕوكن عەلا محەمەد تەها . لیوای پیادەی 444. لیوای پیادەی 110. لیوای پیادەی ئالی 46. لیوای مەغاویری 1 ی فەیلەقی 1. فیرقەی مەغاویری 10. لیوای قوات خاسەی ژمارە 65 و 66 و 68. لیوای زرێپۆشی 46. فەوجی مەغاویری فیرقەی 28. 27 فەوجی جاش و مەفرەزەی تەواری سلێمانی و كەركووك, هێزی ئاسمانی و كەرتی كیمیاوی و یەكەكانی هەواڵگری و ژمارەیەك هێزی جۆراو جۆری تر.
ئەو سوبحە تەپ و تۆزی ئۆتۆمۆبێلی جاشەكان لە دورەوە دەبینرا, چەندین كم وەك مار پێچی دەدایەوە و خولی دەخواردەوە, لەهەرچوارلاوە دەهاتن, سەروبنیان دیارنەبوو, لە دورەوە هەڕەشەیان لە جەماوەری ناوچەكە دەكرد , كاروانەكانی مەرگ, كە جاشەكان لەناو بەرازیلی و شۆفرلێتە سورەكانییانەوە لە پێشەوەی بوون, لە كێبڕكێی هێرشدا بوون بۆ كاولكردن و سوتاندنی كوندەكان و گرتنی خەڵكەكەی و تاڵانكردنی سەروەت و سامانەكەیان.
ئەو ڕۆژە, لە هەرچوار لاوە هێرش دەستپێكرا, ئەوەی لە یادمە, لە چەمچەماڵەوە بە سێ قۆڵ بۆ ( كانی عارەبان – شێخ پاڵەوان – پاڵكە ڕەش ), لە تەقتەقەوە سێ قۆڵ ( قەرەناو – مخەڕەس , جگیلە ), كۆیە بۆ ( شەوگێڕ – بناری حاجی قەڵا, تیمارۆك, بەری ڕۆژئاوا ), شوان ( جولحان, عەلی بەیان – بان كەل ), قەرەهەنجیر بۆ سەرخاسە, لە گۆپاڵەوە بۆ گەورەدێ, لە سوسێوە بۆ ( عەواڵان – چەمی سورقاوشان ), لە دوكانەوە بۆ كلێسە, لە پردێوە بۆ ( چیا چەرمی – گەڵۆزی – توڵكی, دەشتی هەولێر ), لە قوشتەپەوە بۆ ( كەلی قەشقە _ دەشتی هەولێر ), لە هەولێرەوە بۆ ڕۆژئاوای كۆیە, ….. , لە شیوەسورەوە بۆ ( توركمان باخ – ناڕوجە ).
بە بەرچاومانەوە گوندەكان دەسوتاو گڕی تێ بەردەدرا , دوكەڵ و گەردەلولی شۆفەڵەكان ئاسمانی ئەو ناوچەیەی داگرتبوو , كام شوێنی چەپەكە جاشەكان بۆنیان بە مرۆڤەكان ناوییەوە دەكرد و دەریان دەهێنان و دەیاندۆزینەوە , لەو ناوچە پان و بەرینە, پنتێك نەمابوو بۆ خۆ حەشاردان و خۆشاردنەوەی خەڵكەكە, هەر چركەی هەواڵی گرتنی هاووڵاتیانی بە كۆمەڵی گوندێك, خیانەتی سومبلێكی قارەمانییەتی, نامەردی گروپێكی چەكدار … مان دەبیست.
ئێمە خۆمان گەیاندە سەر خاڵخاڵان بە دوو گولە ئارپێجییەوە, كۆپتەریش لە دورمانەوە دەسوڕایەوە, هیوا رەشیش مەفرەزەیەكی برد, لێ پەلاماری 21 بەرەیی لە ئاستی ئێمەدا نەبوو, ئەوانی دی هەموو ورەیان توانبوەوە, ئەو خەڵكەی رێگری رزگاربونیان لێكرابوو نەیان توانی بۆ چركە ساتێكیش داكۆكیان لێبكەن.
ئەو ئۆپەراسیۆنە وەك قەلە ڕەشی شووم , لە دوای ئەنفال دنیایەكی تازە بوو, نەك ژیان بگرە كازیوەو نەسیمی بەیانیشی نە هێشت, بێ خشپە ڕێمان دەكرد, كەس نەمابوو جگە لە ڕێبواران و پێشمەرگەی تاك و تەرا, لە ناو پاشماوەی گوندی ڕوخاوو, دیواری ڕماو, باخچەی وشكەوە بوو, كێڵگەی تەرك كراو ڕێمان دەكرد, كوردستان ببوە گوندی كاول, دارستانی ڕەشی قەرەبلووت, كوچەی گیراو و داری سوتاو چیای چۆڵ و كێڵگەی فەرامۆشكراو , هیچ نەمابوو , تەنها باوەڕ بە ژیان, بەناو ترس و گوماندا ڕێمان دەكرد, ترس و گومان لە هەموو شتێك, لە جاش, لە قارەمانە ڕوخاوەكان كە ناوچەكە وەك ناولەپی خۆیان شارەزا بوون, قەت نابوایا دووجار بە یەك تولە ڕێدا بڕویشتینایا, لە هەموو ئەوانەی لە شێوەدا مرۆڤ بوون, لەو ڕۆژگارە لەجیاتی ڕێوی هەردەم كەروێشك بەرەو پیریمان دەهاتن.
ئەنفالی چوار پاش سەركەوتنەكانی عێراق هات لە بەرەكانی شەڕی ئێران – عێراق, بۆیە عێراقی مكوڕتر كرد لەسەر درێژەدان بە ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال .
هیچ بەرگرییەك لەو دەڤەرە نەكرا, كە ساڵی پێشتر وەك لە بەڵگەنامەیەكدا دەیبینن, حكوومەت ناوچەكەی چۆڵكردبوو ” تەنها ڕەتڵی سوسێ لە چەمی ڕێزان بەرهەڵستی سوپا دەكرا, وەك لە گوندەكانی سوورقاوشان و عەوداڵان و كەلەبەش كە پاشتر وێران كران (( ئەنفال – كارەسات, ئەنجام و ڕەهەندەكانی, یوسف دزەیی, چاپی یەكەم 2001, چاپخانەی موكریان – ل 120)) .
دوو ڕۆژی دواتر واتا لە 6-5-1988 لە دەڤەری سەر خاسە (( چەمی گوندی ئاوباریك )) , كۆمەڵێك چەكدار ( ژمارەیان نزیك 70 چەكدار بوو ) خەڵكی گوندی گوڵمكەوەو دەوروبەری بوون , پاش پەیوەندیكردنیان بە هەواڵگیری چەمچەماڵەوە بە سەرپەرشتی ( مەجید – عە) , ویستیان بمان كەن بە بەردە بازی لێخۆشبوونیان لە لای ڕژێم, بە تایبەتیش ئەوان عەوداڵی كەوڵی هاوڕێ عەمار عارەب بوون, وەك ملازم سەعد دەیان ویست بیبەنەوە, لێ بە هوشیارییەوە نەخشەكەیانمان پوچەڵ كردەوەو خۆمان لە گەمارۆكەیان ڕزگار كرد , لە سەرەتادا كاك م س هەواڵی نیاز خراپی ئەوانی پێمان ڕاگەیاند , دواجار هاوڕێ ج بە ژیری و زیرەكییەوە لە خشتەیانی برد, پەیمانی هاوكاری پێیان دا , وەلێ هەر كە گەڕایەوە لامان نەخشەكەیانی بۆمان ئاشكراكرد و وتی ئاگادار بن, پاش ڕاكردنێكی نۆ كاتژمێری, بە كۆڵێكی پڕ لە پەرتووك و خۆراك و فیشەك و كەل و پەلی خەوتنەوە خۆمان گەیاندە هەڵەتەكانی ماسقەڵان , ئەوەی شایانی باسە رۆژی پێشتر لە كونە كەمتیارێك نزیك هێزەكانی رژێم ئیختیفامان كردبوو, ژمارەمان 11 كەس بوو بە فەرماندەی هیوا رەش, بەیانی كە هەستاین ژێرمان ئاو بوو, بزن مژەكێكیش زمانی نابوو بە لوتی منەوە, قوات خاسەش لەسەر هەمان تەپۆلكە بوون ئێمە لە قەدی خۆمان حەشار دابوو, ئەوەندەی لە بزن مژەكەكە دەترسام , ئاگام لە حكومەت بڕا بوو, لەبەر پێكەنین, خەریك بوو خۆمان ئاشكرا بكەین.
ئەو چەكدارانە كە نەیانتوانی ئێمە بە دیاری ببەنەوە بۆ ڕژێم , كە ڕۆیشتنەوە ڕژێم لێیان خۆش نەبوو , بەداخەوە لەگەڵ ئەنفالكراوەكاندا هەموویان شوێن بزر كران .
لە 8 مایسدا ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی 4 كۆتایی پێ هات – جینۆساید لە عێراقدا , پەلاماری ئەنفال بۆ سەر كورد , وەرگێڕانی سیامەند موفتی زادە , سلێمانی ل313 ساڵی 1999- ل317 )) .
كۆی گشتی 237 گوند لەو ناوچەیە لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی چوار خاپوور كران (( ئەنفال – كارەسات , ئەنجام و ڕەهەندەكانی , یوسف دزەیی , چاپی یەكەم 2001 , چاپخانەی موكریان – ل 126)) .
تەنها لە ناوچەی (خاڵ خاڵان) لانی كەم كۆی *4167 كەس لە خەڵكی ناوچەكە گرتران , جگە لە هەڵاتوانی شەڕی خەڵكی شارەكان و ئەو پیرانەی دواتر بەردران (جگە لە ناوچەی كۆیەو دەشتی هەولێر ) , هەروەها 1680 كەس لە گوندەكانی ( كلێسە , بۆگد , كانی بی , قزلو , كانی هەنجیر و گۆمەشین ) ئەنفالكران (( ئەنفال – كارەسات , ئەنجام و ڕەهەندەكانی , یوسف دزەیی , چاپی یەكەم 2001 , چاپخانەی موكریان-ل 120 )), وە 1629 كەسیش لە گوندەكانی بناری خاڵخاڵان ” بابە روتە ژمارە 1″ .
” بە پێی خەمڵاندن 2500 كەس لە ناوچەی كۆیە ئەنفالكران ( ئەنفال – كارەسات, ئەنجام و ڕەهەندەكانی, یوسف دزەیی, چاپی یەكەم 2001, چاپخانەی موكریان- ل 126 ), كۆی گشتی لە ئەنفالی 4 نزیك بە 28550 كەس ئەنفال كران ( نص اللائحە الایڤاحیە المقدمە من قبل هیئە الدفاع ).
ئەو كردارە سەربازییە بەشێكی لە ژێر فەرماندەیی نزار خەزرەجی بەڕێێوە بردرا, ئەوەندە دڵسۆزانە كارەكانی ئەنجام دەدا لە گوندی گۆپتەپە بە شایەدی كاك مودیر عەلی بە پۆستاڵەكانی سەری منداڵێكی 1 ساڵەی پان كردەوە.
لەو ئۆپەراسیۆنە هەزاران مرۆڤ بوونە قوربانی, كەچی ئەنجامدەران و بكەرانی بە مایەی خۆیانەوە لێی دەرچوون, نە پۆستاڵ لە پێیەكی وەك نەزار خەزرەجی دادگاییكرا, نا جاشە سەرنشینەكانی بەرازیلی و شۆفرلێتە سورەكان لە گوڵ خراپتریان پێ وترا, دەیان سكاڵایان لەسەر تۆماركراو بانگ نەكران بۆ دادگا, نە ئەو پێشمەرگانەی سەدان خێزانی بە قۆناغە نێزە بۆ ئەنفالكردن گەڕاندەوە بۆ گوندەكەیان كە دوایی ئەنفالكران لێپرسینەوەیان لەگەڵدا كرا, نە ئەوانەشی كەڵەكەكانیان بە ئاوادا تاكو جەماوەر ڕزگاری نەبێت قسەیەكیان لە گەڵدا كرا.
ئەفالی چوار دووەم زیانی مرۆیی ئەنفالەكانی لێكەوتەوە, دوای ئەنفالی سێ, بەم شێوەیە خەڵكی ناوچەی ئەنفالی 3 و 4 بوونە قوربانی جوگرافیا, چونكە داگیركەران ئەوەندەی دوژمنی جوگرافیان ئەوەندە لە مرۆڤەكەی سەری نا.
ئەنفالی 4 لە بەڵگە نامەكانی بەعسەوە.
