بەهرۆز جەعفەر: گرێبەستە نەوتیەکان و کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان لە هەرێمى کوردستان.
لەم بابەتەدا سێ گۆڕاو (Variable) هەیە ئەبێت یەکسەر تێیان بگەین، ئەوانیش: (گرێبەستە نەوتیەکان) و (حکومەت) و (کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان) ە. ئەمە هەمووى بۆ ئەوەیە وەڵامى چوار پرسیار بدەینەوە:
1- ڕۆڵى کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان لە پاڵپشتیە داراییەکانى جیهان و پێدانى باج دا چى یە؟.
2- تێکڕاى قازانجى نەوت چۆن لە نێوان کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکان و حکومەتدا دابەش ئەکرێت؟
3- گرێبەستە نەوتیەکان چین و چۆن گرێبەستى بەشدارى بەرهەمهێنان کارئەکات لەهەرێمى کوردستاندا؟.
4- بودجەى پرۆگرامە کۆمەڵایەتیەکان لەنێوان حکومەت و کۆمپانیا فرەڕەگەزەکاندا چى لێ دێت؟
یەکەم/ کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان –Multi-National Corporations
دەوڵەت، تا قۆناغەکانى دواى جەنگى جیهانى دووەمیش تاکە ئەکتەر بو کارلێکى لەگەڵ ئەکتەر (دەوڵەت) ەکانى تردا ئەکردو، بەمەش ئەوترا پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان، “هانس مۆرجنتاو” پێشەنگى قوتابخانەى ڕیالیزم ( المدرسە الواقعیە) لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان دا کتێبى (سیاسەت لەنێوان نەتەوەکان دا: تێکۆشان بۆ هێزو ئاشتى) ى لەساڵى (1948) نووسى، تیایدا (6) پرەنسیپى بۆ ڕیالیزمى سیاسی خستەڕوو، واى شى ئەکاتەوە کە “هەموو شتێک لەپێناو هێزدا” بێت و “هێز-Power” یش لە پێناو دەوڵەتدا بێت، بەهیچ شێوەیەک دەوڵەت نابێت هێزى خۆى دابەش بکات لەگەڵ ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان دا، بۆ ئەوەى ئاشتى و ئارامى بێتەدى ئەبێت دەوڵەت “هێز” ى هەبێت. ئەم “هێز” ەش دواتر لێکدانەوەى جۆراوجۆرى بۆ کرا، بەواتایەکى تر دیمەنى سیاسەتى نێودەوڵەتى دیمەنى گەڕان و دابچڕینى بەرژەوەندییە، هێزیش ئەو بەرژەوەندییە دیارى ئەکات.
ئەم تێزە لەلایەن لیبراڵیستەکانەوە ڕەت کرایەوە، نەخێر ئەبێت “تاک” لەبرى “دەوڵەت” سەنتەر بێت و، کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان و، بانکە جبهانیەکان و، ڕێکخراوە حکومى و ناحکومییە جیهانیەکانیش پێویستە ڕۆلیان هەبێت و، هەمەچەشنى پێداویستیەکى سیاسەتى نێودەوڵەتیە، تا ئەهاتیش باى بەهێزى دیموکراتى و گڵۆباڵیزەیشن سنورەکانیان کاڵتر ئەکردەوەو، پاڵیان بەم ئارگیۆمێنتەى لیبراڵیستەکانەوە ئەنا.
لەساڵى (1991) دا سێ گۆڕانکارى گەورە بەدواى یەکدا لەڕیشەوە سیاسەتى نێودەوڵەتیان گۆڕى، ئەو سێ فاکتەرە سێ تەقینەوەى هەژێنەر لەهەمان کاتدا کۆتابی هێنا بەو ژانە قورسەى کە کرانەوەى دونیاى دواخستبو، یەکەمیان، یەکێتى سۆڤیەت ڕووخاو لەناوچەى بەلتیق و سلاڤ و بولقان و تورکەکاندا (16) دەوڵەت سەربەخۆیی خۆى ڕاگەیاند کەپێشتر لەژێر چنگى سۆڤیەتدا بون.
دووەمیان/ تیۆرى نیۆ-لیبرالیزم گەشەى کرد (نیۆلیبرالیزم: ئایدۆلۆجیەتێکە بڕواى بەدەوڵەت نییە و، لەسەر بنەماى لیبرالیەتى ئابوری و کەرتى تایبەت تێزەکانى کەڵەگە کراون). سێهەمیان/ بەدواى ئەو دوو گۆڕانکارییەدا دەیەها هەزار تۆڕى پەیوەندى و سەدان هەزار ڕێکخراوى ناو گەورەو سەدەها هەزار کۆمپانیاو هەزاران زانکۆى تایبەت ئەم جیهانەیان تەنیەوە، ئیمڕۆکە تا دەوڵەت ڕۆڵێک ئەگێرێت ئەوان دوان…ئێ پرسیارەکە ئەوەیە ناسنامەى ئەمانە چیە؟. کێ ئاڕاستەیان ئەکات!. ئەکسۆن مۆبێل –Exxon Mobile لەساڵى (2018) ەدا (279.3) دووسەت و حەفتاونۆ ملیارو سێسەت ملیۆن دۆلارى ئەمریکى داهاتى هەبوە، ئایا ئیکسۆن کۆمپانیایەکى ئەمریکیە یان جیهانیە؟. بێگۆمان پێش ئەوەى نێودەوڵەتى بێت ناسنامەکەى ئەمریکیە.
هەموو ڕاپۆرتە ئابورییەکان ئەوە نیشان ئەدەن لە ساڵى (2018) ەدا سەرو (830.000) هەشت سەدوسى هەزار کۆمپانیاى فرەڕەگەز لەم جیهانەدا تۆمارکراوە. بەپێى ڕاپۆرتى فۆڕچن گلۆباڵ (Fortune Global500) کە ڕیزبەندى ساڵانەى 500 گەورەترین کۆمپانیا جیهانیەکانە، تەنها دە لەهەرە کۆمپانیا زەبەلاحەکان لەساڵى (2018) ەدا (500،34) پێنج سەت ملیارو سى چوارملیۆن دۆلار داهاتیان هەبووە. بەهەرحاڵ کۆمپانیاى فرەڕەگەز ئەوەیە کە سنورەکانى دەوڵەتى دایک ئەبەزێنێت و لە دوو ووڵات بەرەو سەر لقى هەیەو وەبەرهێنان ئەکات. بەڵام بەگشتى ئامانجەکانیان ئەمانە ئەوەیە:
یەک/ پاڵپشتى سەرمایەدارى ئەکەن و سەرلەنوێ پارە ئەدەن بە بانکەکان (دفع الاموال للبنوک) ئینجا ئەم پارەیەش بۆ گەشەپێدان تەرخان ئەکرێتەوە.
دوو/ پاڵپشتى دارایی دەوڵەت (یان دەوڵەتەکان) ئەکەن لەڕێگەى پێدانى باج ەوە ( کۆمپانیاى نەوتى ئەبێت پێنج جۆر لە باج بدات).
سێهەم/ ئەم کۆمپانیایانە قازانج ئەخوڵقێنن و سوودەکانى سەرمایەداریش ئەمان بەرجەستەى ئەکەن
چوارەم/ زامنکردنى کار بۆ ئەوانەى لەبوارى تەکنیکى و بەڕێوەبردن یان کرێکاریدا کارئەکەن – هەڵبەت دوو خاسیەتیشیان هەیە، خاسیەتێکى تەواوکارى کە ئەبنە هۆى ئاسانکارى لەهەبونى هەموو جۆرێک لەکەلوپەل و ماددەى جۆراوجۆر لەهەموو شوێنێکى دونیاو شارەزایی بڵاوئەکەنەوەو کەلتورى هاوبەش دروست ئەکەن، لەلایەکى ترەوە خاسیەتێکى قۆرخکردن (احتکارى) یشیان هەیە کە ئەبنە مایەى مۆنۆپۆڵ کردن و…تادوایی.
دووەم/ گرێبەستە نەوتییەکان –Oil Contracts
ئەگەر لە شوێنێکدا (20000) بیست هەزار بەرمیل دەربهێنرێت، نرخى یەک بەرمیل نەوت (100$) بێت، ئەوا یانى (2000000) دوو ملیۆن دۆلار داهاتى نەوت هەیە، کە ئەمەش سامان و داهاتێکى گرنگە. بەس ئەمە چۆن دێتە دى؟. بیگۆمان هەموو کارەکان لە (گرێبەست) ێکەوە دەست پێ ئەکات، واتە گرێبەستى نەوتى پرۆسەیەکە پێیدا دابەشکردنى پارەکان تێ پەڕ ئەبێت لەنێوان لایەنە قازانج کارەکاندا، جگە لەوەش گرێبەست ئەوە دیاری ئەکات چۆن ئەم پرۆسەیە بەڕێوە بچێت، وە چۆن مامەڵە لەگەل هەندێ پرسى جۆراوجۆردا بکرێت کە لەکاتى پرۆسەکەدا دێتە ڕێ وەکو: ژینگە، وەکو گەشەى ئابورى ناوخۆیی، وەکو مامەڵە کۆمەڵایەتیە نێوخۆییەکان (کە ئەمە پاڵنەرێکى سەرەکى ئەم نوسینەمانە)
ئێمە سێ جۆرى ستاندارد لە گرێبەستى نەوتی مان هەیە، کە دووانیان زۆر باون، یەکەمیان گرێبەستى خزمەتگوزارى (عقود خدمە- Service Contract) یە لەبەرئەوەى لەگەڵ نیەتى نوسینەکەى ئێمەدا نایەتەوەو، گرێبەستەکانى هەرێمى کوردستانیش تەنها یەک دانەیان نەبێت لەگەڵ دانەغازە هیچیان لەسەر شێوازى گرێبەستى خزمەتگوزارى نین. دووەمین جۆرى گرێبەست بریتى یە لە بەشدارى وەبەرهێنان (عقود مشارکە الانتاج- Production Sharing Contract) کە لەناو وەزارەتەکانى نەوت و کۆمپانیاکاندا بە (PSC) ناسراوە. حکومەتى هەرێمى کوردستانیش لەدواى ساڵى (2006) ەوە کە بڕیارى دامەزراندنى وەزارەتى سامانە سروشتیەکانى داو، کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان بەرەو هەرێم هاتن، بڕیارى دا گرێبەستە نەوتیەکانى لەسەر بنەماى بەشدارى بەرهەمهێنان ئیمزابکات، ئەم جۆرە لە گرێبەست باشیەکەى ئەوەیە کە دەوڵەتى خانەخوێ حەزئەکات سوود لە تەکنیک و بەڕێوەبردنى سێکتەرى نەوت و گازى کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان ببینێت و، تێچووش ناکەوێتە سەر دەوڵەتى خانەخوێ (یان هەرێمى کوردستان) تا پرۆسەکە نەگاتە قازانجى تەواوەتى (ربح ێافی- Net profit)، هەلومەرج و تایبەتمەندییەکانى گرێبەستى بەشدارى بەرهەم ئەکرێت لەم خاڵانەى خوارەوەدا پۆلێن بکەین:
یەکەم/ کۆمپانیا بیانیەکە هەموو بەرپرسیارێتیەک ئەگرێتە ئەستۆى خۆى لەماوەى گەڕان و پشکنین دا، واتە کۆمپانیا هیچ بەدەست ناهێنێت یان وەرناگرێتەوە ئەگەر بڕێکى نەوتى وەهاى بۆ بازرگانى کردن نەدۆزیەوە.
دووەم/ هەردوولا ڕێک ئەکەون بەوەى کە لایەنى یەکەم کە حکومەتە ماوەیەکى دیاریکراو کە ئەگاتە دوو ساڵ یان هەر ماوەیەکى تر کەلەسەر ڕێککەوتون بداتە لایەنى دووەم کە کۆمپانیاکەیە بۆ گەڕان و دۆزینەوە.
سێهەم/ ئەوە لە ئارادایە کە لەوانەیە مەرجێک هەبێت بۆ ئەوەى کۆمپانیا بەناچارى دەستى پێ هەڵبگیرێت لە ڕێژەیەکى دیاریکراو لەو ڕووبەرەى پێى بەخشراوە بۆ بەرهەمهێنان لە ماوەیەکى دیاریکراو بە پێى خشتەیەکى کاتى دیاریکراو.
چوارەم/ هەر ئەوەندە کە کۆمپانیا بیانیەکە توانى بڕێکى وا بۆ بازرگانى (کمیە تجاری) لە نەوت بدۆزێتەوە، ئیتر گرێبەستەکە دەست پێ ئەکاو کە ماوەى بەرهەمهێنان و بازاڕکردنەکەى لە نێوان (20 بۆ 30) ساڵ دایەو، دەوڵەت یان هەرێمى خانەخوێ وەک هاوبەشێک لەگەڵ کۆمپانیاکە دەستوەرئەدات لە مێژووى دۆزینەوەى نەوتەکەوە لە کێڵگەکەدا.
پێنجەم/ ئینجا کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکە باجى هاتنە ناوەوە لە قازانجى سافى (Net profit) ئەدا وەهەروەها باجى موڵکایەتى (Royalty) لە دەستکەوتى گشتى ئەدات.
شەشەم: کاتێک کۆمپانیا ئەو هەندە لە نەوت ئەدۆزێتەوە بۆ بازرگانى کردن، ئەوا بڕێک ئەبەخشێت بە دەوڵەتى خانەخوێ کە بۆى ناگەڕێتەوە (ئەمە باج نییە تەنها وەک دیارى گرێبەستەکە یان شیرینى نەوتەکەیە).
– خاڵى بنچینەیی ئەوەیە کە لە گرێبەستى بەشدارى بەرهەمهێنان دا کۆى سەرکێشى و ڕیسکەکە ئەکەوێتە سەر کۆمپانیاکە، لەگەڵ ئەمەشدا چەند مەرج و تایبەتمەندییەکى ترى هەیە کە ئەرکى نوسینەکە قورستر ئەکا، چونکە نوسینى بیرکاریانەى تێ ئەکەوێت، لە هەمان کاتدا ناتوانین ئەوەندەى پێویست بکات ئاماژەى بۆ نەکەین چونکە بەشێکى زۆر لەشارەزایانى ئابورى و حکومەت و ڕاهێنەرە پیشەییەکانیش کەوتونەتە بەهەڵە لێکدانەوەى شێوازى کارکردنى گرێبەستەکە، کە لە سروشتى کارکردنى ئەم گرێبەستەدا هەیە.
سێهەم/ گرێبەستى بەشدارى بەرهەمهێنان چۆن ئیش ئەکات؟.
دیارە هەر بە پێى ئەم گرێبەستە دەوڵەتى خانەخوێ خاوەنى سامانە هایدرۆکاربۆنیەکانەو دەستەڵاتى کۆنترۆڵکردنى هەیە، بەهەمان شێوە ئەگەر (نەوت دۆزرایەوە) دەوڵەتى خانەخوێ یان هەرێم بۆى هەیە داوا لە کۆمپانیاکان بکات کە ڕاهێنانى تەکنیکى و پیشەیی بە کادرەکانى حکومەت بکەن و، دەستى کار زیاد بکەن و، مافە کۆمەڵایەتیەکان دابین بکەن لە سنورى کاروچالاکى بلۆکە نەوتیەکاندا.
ئەوەى وەک پرسیار ئەمێنێتەوە، بە پێى ئەم جۆرە لە گرێبەست ئەم قازانجە لە نێوان حکومەت (دەوڵەتى خانەخوێ) و کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکەدا چۆن دابەش ئەکرێت؟. گرێبەستەکە ئەڵێت: بەرهەمەکە دابەش ئەکرێت بە پێى ڕێژەیەک کە هەردوولا لەسەرى ڕێک کەوتون دواى ئەوەى کە باجى هاتنە ناوەوە و باجى موڵکانەو تێچووە نەوتیەکانى لێ دەرئەهێنرێت، ئێ بەس چۆن؟. لێرەدا ئەبێت پێشتر مەعریفەیەکى بانکى و دارایی هەبێت، بۆ جیاکردنەوەى تێکڕاى قازانج ( مجمل الربح- Gross Profit) لەگەڵ قازانجى پەتى (صافی الربح-Net Profit) دا.
تێکڕاى قازانج (Gross Profit) بەرهەمى ئەو قازانجەیە کە لە پرۆسەى کڕین و فرۆشتنەکەیا هەیە، واتا بە بێ داشکاندنە بانکیەکان و ئەو تێچوانەى کە بەهۆى خراپبون لە پرۆسەکە (خێومات المێرفیە و الاهلاکات) ڕوویانداوە. بە بیرکاریانە ئاوها لێک ئەدرێتەوە: (تێکڕاى قازانج = تێچوى شمەکە فرۆشراوەکە کە نەوتە – ڕێژەى فرۆشتنى نەوتەکە کە کۆمپانیاکە بەرهەمى هێناوە). هەرچى قازانجى پەتى یان ێافیە (Net Profit) ئەمە ئەو قازانجەیە کە دواى هەموو شتێک ئەمێنێتەوە، واتا دواى داشکاندن یان لێ دەرکردنەکانى کە لەبوارى بانکى و باج و خراپبونەکان کە لە پرۆسەکەدا ڕوویانداوە ئەمێنێتەوە، ڕۆشنتر لەمە ئەوەى بە پوختى ئەمێنێتەوە دواى ئەوەى هەموو تێچوەکانى لێ دەرئەهێنیت، بە بیرکاریانە ئاوها لێک ئەدرێتەوە: (قازانجى پەتى = کۆى گشتى دەستکەوت – کۆى گشتى تێچوو).
لێرەدا، لە قۆناغى یەکەمدا بڕى گشتى نەوتەکە بەرهەم دێت (ئیتر بە پێى بلۆکە نەوتیەکەو ئاستى بەرهەمهێنان) یەکسەر دواى ئەوە (10%) ئەڕوات بۆ موڵکانەى حکومەت (Government Royalty) ئینجا جەولەى دووەم قازانجى نەوتى ێافى کە مایەوە (ێافی النفگ المتاحە- Net available oil) ئە لێرەوە حکومەت بە چڕى دێتە ناوەوە، کۆمپانیاکەش خێرا خەریکى هێنانەوەى ئەو تێچوانە ئەبێت کە لە بەرهەمهێنانى نەوتەکەدا سەرفى کردووە ئەمە پێى ئەڵێن (Cost Recovery Oil) بۆ نمونە: دەست ئەکات بە فرۆشتنى خام یان گاز یان ئەو پێکهاتەو هۆکارانەى کە لەکاتى بەرهەمهێناندا ئەشێت بۆ فرۆشتن سوودى لێ ببینێت، ئەمەیان حکومەت بەشێک نییە لێی، ئەم کۆست ریکۆڤەریە تەنها لە گرێبەستى بەشدارى بەرهەمهێناندا هەیە، فەلسەفەکەشى ئەوەیە کە کۆمپانیاکە سەرکێشى کردووە کە گرێبەستێکى لەوجۆرەى ئیمزاکردووە، بۆیە ئەگەر حاڵەتێک هاتە پێش بڕێکى ئەوتۆ نەوت نەدۆزرایەوە، ئەوا هەرچۆنێک بێت وا بکات بڕێک لەو تێچووەى هەیبوە بیگەڕێنێتەوە بۆ خۆى.
ئینجا دواى ئەوە تێکڕاى قازانجى نەوت – Gross profit دێتە پێشەوە (کە لەسەرەوە ماناکەیمان ڕوون کردەوە). چۆن تێکڕاى قازانجى نەوت لەنێوان: حکومەتى هەرێمى کوردستان و کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکە و پرسەکانى وەک پرۆگرامە کۆمەڵایەتیەکان و بەڵێندەرە ناوخۆییەکان و دەرەکیەکان و کۆمپانیا تایبەتە ناوخۆییەکان دا دابەش ئەکرێت؟ ئەمە بە ڕێژەیەک دابەش ئەکەن کە 30/70% یان 15/85% ە (ئەو لە % ئەو سەتە نییە کە خوێنەران و زۆرکەس بیرى لێ ئەکەنەوە) لێرەدا هاوکێشەیەکى حیسابى ئاڵۆز هەیە کە پەیوەستە بە ئاستى داهات کە دابەشکراوە بەسەر ئاستى تێچوودا پێى ئەڵێن فاکتەرى ئاڕR (Factor ‘R’) فاکتەرى ئاڕ ئیراداتى کەڵەگە بووە (لە تێچوى نەوت و قازانجى نەوتەکە) کە تیایدا ئیراداتى کەڵەگە بو دابەش ئەکرێت بەسەر تێچووى کەڵەگە بودا. ئەمە بەکورتى یانى قازانجى نەوت لەسەر بنەماى فاکتەرى ئاڕ دابەش ئەکرێت، ئیتر ڕێژەى هەموو شتەکانیش بە پێى فاکتەرى ئاڕ ئەگۆڕێت. لەمە زیاتر لێى ئەگەڕێین چونکە ژمارەکارى و سەرلەنوێ کەڕەت کردنەوەى هەیەو ئەرکى نوسینەکە قورستر ئەکات.
چوارەم/ ئاریشەى پرۆگرامە کۆمەڵایەتیەکان چیە ؟.
بەرنامەى بەرپرسیارێتى لە هاریکارى کۆمەڵایەتى (Corporate Social Responsibility) کە بە (سى ئێس ئاڕ-CSR) ناسراوە لە کارى کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانداو، هەموو کۆمپانیایەکى فرەڕەگەز دیسکێکى تایبەتى بە CSR هەیە، بەپێى گرێبەستى بەشدارى بەرهەمهێنان (Predicting Sharing Contract) ئەبێت لەنێوان (2.4 % بۆ 4.8%) ى تێکڕاى قازانجى نەوت بۆ پرۆگرامە کۆمەڵایەتیەکانى هەرێمى کوردستان بێت، کە بە (KSP) ناسراوە.
بەشێکى زۆر لە زانکۆکان، ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى، لادێکان، ناوەندەکانى توێژینەوە، ناوەندەکانى ڕاهێنان و مەشق و…تادوایی بەدەستیەوە کێشەیان هەیە، واتە لەبنەڕەتدا لە هەموو ووڵاتێک لە هەر بوارێک کۆمپانیایەک وەبەرهێنان ئەکات، بودجەیەکى تایبەت و دیسکێکى تایبەتى بۆ پاڵپشتى کردنى دارایی ئەو ناوچەیە کە کارى تیا ئەکات، بۆ نمونە: خوێندنگە نۆژەن ئەکەنەوە، ڕێگا چاک ئەکەن، پاڵپشتى سەرپێخستنى کەرتى پەروەردەو دابین کردنى کەرەستەکانى ئەکەن و…تادوایی. ئێ بەڵام لەهەرێمى کوردستان ئەم بوارەش گرفتى هەیە، چۆن؟
یەکەم/ لەهەندێ ناوچە سەرۆک عەشیرەت یان بەرپرسێکى سەربازى یان حیزبى بووە بە بڕیاردەر بەسەر ئەم بەشەوە لەناو کۆمپانیاکە یان بلۆکە نەوتیەکەدا خەڵکى خۆیان فەرز ئەکەن بۆ کارکردن تا ئەو شوێنەى ئەو بڕیار ئەدا ئەمە بۆ فڵانە شوێن بکرێ و ئەوە نەکرێت…
دووەم/ ئەگەر قازانجى گشتى تەنها یەک کۆمپانیا لەماوەى ساڵێکدا (100) ملیۆن دۆلار بێت، بەپێى گرێبەستەکە ئەبێت لە نێوان (2.4) دوو ملیۆن و چوارسەت هەزار بۆ (4.8) ملیۆن و هەشت سەت هەزار دۆلار تەنها لە یەک گرێبەستدا بۆ پرۆگرامە کۆمەڵایەتیەکان تەرخان بکرێت!. بەڵام زۆرجار کۆمپانیاکان تاکلایەنە ئەمە ڕائەگرن و نایدەن، زۆرجار وەزارەتى سامانە سروشتیەکان چەند سەنتەرو میدیاو ڕێکخراوێکى حیزبی نزیک لەخۆیان دائەنەن کە ئەم پارانە وەربگرن، زۆرجاریش داواى فەرمانى سەرو خۆیان ئەکەن و چاوبەست ئەکەن، بەوەى ئەڵێن، ئەگەر ئێمە بە کۆمپانیاکە بڵێین لەو بودجەیە هاوکارى بۆ نمونە فڵان سەنتەرى توێژینەوە بکەن ئەوا ئەبێت لەوسەرەوەو لەکۆتاییدا حکومەت خۆى ئەو پارەیە بداتەوە!!. زیاتر لە (10) ساڵ نزیکەى (52) گرێبەستى نەوتى حکومەتى هەرێم هەیە، ئەگەر لە هەر (52) گرێبەستەکەدا تەنها پارەى (CSR) بە نمونە وەربگرین ئایا چەند کیلۆمەتر قیرتاوى بۆ ئەو ناوچانە پێکراوە کە تەنکەرە نەوتیەکان پێیدا تێ پەڕ ئەبێت؟. ئایا چەند خوێندنگەى پێ دروستکراوە کە وەزیرى پەروەردە لە 30ى نیسانى 2019 ئەڵێت ملیارێک و پێنج سەت ملیۆن دۆلارمان بۆ کردنەوەى خوێندنگە پێویستە!. ئایا چەند ناوەندى لێکۆڵینەوەى زانستى بەهێزى پێ سەرپێخراوە تا لەناوەوە ئیش بۆ بونیادنان و لەدەرەوەى وڵاتیش کار لەسەر دانپیانانى کیانى کوردى بکەن؟.
* بەهرۆز جەعفەر، سەرۆکى ئینستیوتى مێدیتریانەیە بۆ توێژینەوەى هەرێمایەتى، خوێندکارى دکتۆرایە لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتیەکان.
