ئەحمەد مشاري: فێربوون و پەروەردەی فنلاندا، نەخشی سەر بەردە. بەشی یەکەم.
گۆڕینی بۆ کوردی/ جیهاد محەمەد
سیستمی فێربوونی فنلندیی، سەرسوڕمێنە
کەمکردنەوەی وەرزی خوێندن و سەعاتەکانی حەفتانەی خوێندن، نەهێشتنی تاقیکردنەوەکانی بەکالوری، یان وەزاریی، ڕزگارکردنی منداڵ لە ئەرکەکانی ماڵ و خوێندنە تایبەتەکان، هەروەها …. بە واتای چیی دێت؟
باوکی ڕۆحی فێربوونی فنلندیی: دکتۆر «باسي ساڵبرگ»ە
دکتۆر”باسی ساڵبرگ” یەکەم کەسی دەستپیشخەر بە فێربوون و پەروەردەی نوێ، لە کتێبەکەیدا”Finnis Lessons” ڕەهەندێکی فێربوون و پەروەردەی نوێی دۆزیەوە، کە لە پێش ئەمدا هیچ کەس بیری لێ نەکردۆتەوە. هەندێک لە دەوڵەتانی دنیا سوودیان لە بیرۆکەکانی وەرگرت، لە پەرلەمانەکانیاندا گفتوگۆی لەسەر کرا، وەک دەوڵەتانی ئسکۆتلندا و ئنگلتەرا و ئوسترالیا و نیوزیلندا، هەندیک لە حکومەتەکانیش بمەوە نەوەستان، بەڵکو یەکسەر داواین لە ئیدارەی فێرگەکانیان کرد کە هەرچی لە توانایاندایە ئەم بیرکردنەوە نوێیانەی فێربوون و پەروەردە جێبەجێ بکەن.
بیرۆکەی سەرەکی ئەم زانایە، بزووتنەوەیەکی چاکسازییە لە هەموو ئەو گەندەڵی و خراپیانەی لە پەروەردە نەریتیەکەدا هەیە.
پێویستە هەمیشە ئەوەمان لە بیر بێت، کە ئامانجی فێربوون بریتیە لە: یەکەم ئابوورییەکی باش، دووەم پاراستن و پارێزگارییکردن لە کولتووری پێشکەوتووی دیموکراسیانە.
یەکەم هەنگاو لە فێربوون و پەروەردەی فینلندەدا بریتی بوو، لە ڕزگارکردنی فێربوون و پەروەردە لە “میکرۆبەکان”. دکتۆر ساڵبرگ هەموو گەندەڵی و خراپی پەروەردەی نەریتیی ناونا”میکرۆبەکان”.
دکتۆر ساڵبرگ گرنگیەکی زۆری دا بە بزووتنەوەی گەندەڵی و خراپیەکانی فێربوون و پەروەردە، کە بە ناوی چاکسازییەوە دەگوزەرێت، ئەمەشی لە کتێبەکانی و وانەکانیدا بە ناوی لە ناوبردنی میکرۆبەکان کورت و پوخت کردەوە، “میکرۆب” بە واتای ئەو دەردە کوشندەیە دێت کە تووشی فێربوون و پەروەردە بووە و هەموو فێرگەکانی جیهانی گرتۆتەوە.
بە گوێرەی زانیاریەکان، سیستمی فێربوون و پەروەردە 99٪ لە سەدا نەوەت و نۆی پاکراوەتەوە لە میکرۆبەکان.
ئەم چاکسازیی و پاکسازییەی سیستمی پەروەردەی فینلندا لە سەر ڕێنماییەکانی دکتۆر ساڵبرگ بەم کارانە هەستا: چڕکردنەوەی بابەتەکان، زۆری تاقیکردنەوەکان، درێژکردنەوەی سەعاتی دەوام، پێدانی وەزیفەی ماڵ و ئامادەکردنی دوای تەواوبوونی دەوامی فێرگە، هەروەها پێدانی وانەی تایبەت ئەویش وەک وەزیفەی ماڵ، دکتۆر ساڵبرگ جەخت دەکاتەوە لەسەر ئەوەی ئەمانە هەموویان میکرۆبن و دەبنە هۆکاری کوشتنی تواناکانی فێربوون و پەروەردە و دەبن بە قورساییەکی زۆر لە سەر منداڵ، چونکە پراکتیکەکردنێکی ئەمانە نا پەروەردەییە و هیچ سوودێکی نییە جگە لە مامۆستا و منداڵ ماندووکردن.
پێویستە ئەوەمان لە بیر بێت، کە ئامانجەکانی فێربوون: یەکەمیان گەشەپێدان و پێکهێنانی ئابوورییەکی باشە، دووەمیان پاراستنی کولتوری دیموکراسیانە و مرۆڤییانە، سێەمیش لە بیرمان نەچێت، کە ئەمانە بە میتۆدە میکرۆباوییەکە بەدی ناهێنرێن.
بەراورد بە ئەمەریکا، فنلندە باشترین و گەشەسەندووترین سیستمی فێربوون و پەروەردەیی هەیە.
ئۆباما، لە ماوەی سەرۆکایەتیەکەیدا، ڕێگەیەیەکی ستراتیژیی لە فێربوون و پەروەردەدا گرتەبەر و ناوی نا”کێبڕکێ بەرەو لوتکە”، پەیمانی دا بە ڕابوون و گەشەی فێربوون لە ئەمەریکادا لە ڕێگەی لێپرسینەوەیەکی ورد، پێوانەیەکی وردی هەڵسەنگاندن بۆ مامۆستاکان، هەروەها کۆمەڵێک شتی لەم بابەتانە بۆ بەدیهێنانی خواستەکەی.
کەچی فیلمە دۆکۆمێناریەکە Waiting for Superman» دوای چەندین ساڵ لە جێبەجێکردنی ئەو ستراتیژیەتە دەریخست، کە ڕێژەی سەرنەکەوتنی فێرخوازەکان و داخستنی فێرگەکان و دەستبەرداربوون لە مامۆساکانی لێ کەوتەوە. ناچار ڕایانگەیاند پلانەکەیان سەرکەوتوو نەبوو.
دکتۆر “ساڵبرگ” دەڵێت، شکست و سەرنەکەوتن لە هەرچ دەوڵەتێکدا فشار بخەنە سەر منداڵ و فێرخواز و مامۆستا چاوەڕوانکراوە، هیچ دەوڵەتێک نییە ئەم میتۆدە میکرۆباوییەی بەکار هێنابێت توانیبێتی چاکسازی بکات و سەرکەوتن بە دەست بێنێت.
سیستمە ڕەق و تووندەکان، بەرپەرچدانەوەی کار و ڕووداوە مێژوییە کۆن و ڕەق و تووندەکانە، کە لە دێر زەمانەوە بەسەرچوون و نەماون، وەک شۆرشی پیشەسازیی و جەنگی ساردی درێژخایانەی نێوان بلۆکی سۆسیالیستیی و سەرمایەداریی، لەگەڵ ئەوەی ئەم ڕەقی و تووندووتیژیانە بەسەرچوون، کێشەی گەورە ئەوەیە لەم ڕۆدا و لە ناخی خۆماندا بە هەمان شێوەی کۆن مامەڵەیان لەگەڵدا بکەین، وەک چۆن دەوڵەتەکان لە کاتی خۆیدا و لە پێناوی ململانێکانیاندا مامەڵەیان لەگەڵدا کردوون.
پارادۆکسیەکانی فێربوون و پەروەردەی فنلیندیی، کە ڕەنگە خەڵکی دەرەوەی سنوری جوگرافیای فنلندا لەسەری ڕانەهاتبێتن، بەڵام پێویستە ئەوە بزانین کە گەلی فنلیندیی بە تەواوەتی لەسەری ڕاهاتوون، ئەمەش وای لێکردوون زیاتر لە گەلانی دیکە پێشکەوتووتر بن لە ڕووی فێربوون و پەروەردەوە، ئەویش ئەو پرنیسپی فێربوون و پەروەردەیەیە، کە دەڵێت:
1- خوێندنی کەمتر = فێربوونی زیاتر، واتا بە خوێندنی کەمتر فێربوونی زیاتری لێ دەکەوێتەوە، نەک وەک باوە، خوێندنی زۆر فێربوونی زیاتر خوێندنی زیاتری لێ دەکەوێتەوە.
تا ئێستا ئەوە نەسەلمێنراوە، کە خوێندنی زیاتر و زیادکردنی کاتی خوێندن، سەرکەوتنی زیاتری لێ بکەوێتەوە، بەڵکو پێچەوانەکەی سەلمێنراوە، لە ڕاستیدا ئەو وڵاتانەی کە کاتەکانی فێربوون و پەروەردە تیایدا زۆرە، ئاستی فێربوون و پەروەردە تیایاندا نزمە.
“کەمترین سەعاتەکانی خوێندن” ئەو بیرکردنەوە باوە هەڵدەتەکێنێت، کە فێربوون و پەروەردە پێش دەکەوێت بە زیاد کردنی سەعاتەکانی خوێندن و مانەوەی زیاتری منداڵ لە پۆلەکاندا و هەروەها کەمکردنەوەی کاتەکانی پشووی نێوان وانەکان و کەم کردنەوەی دەرفەت بۆ پشووی منداڵ لە ناو ماڵ و خێزاندا و کەم کردنەوەی پشووە فەرمییەکان.
جێبەجێکردنی ئەم کەمکردنەوانە لە فینلندەدا:
• منداڵ و فێرخواز کەمترین کات لە فێرگەدا بەسەر دەبەن
• ناو ماڵ و خێزانەکەن خاڵیە لە فێربوونی تایبەتی
• مامۆستایانی فینلندیی کەمتر لە فێرگەدا دەمێننەوە بە بەراورد بە مامۆساتیان لە وڵاتانی تردا.
• فێرخوازانی فینلندیی کەمتر دڕدۆنگ و پەشۆکاو و سترێسن
• فێرگە فنلندییەکان سەرکەوتنی گەورەیان بە دەست هێناوە بەراورد بە فێرگەکانی تر لە جیهاندا
کاتەکانی سەرلەبەیانی بەسە بۆ فێربوون لە فێرگەدا، پێویست بە مانەوەی زۆری فێرخواز ناکات لە ڕۆژەکەدا.
2- وردەکارییە تایبەتمەندییەکان = مەعریفەیەکی دابڕاو
دوور لە ئەزبەرکردن و تێترانجن و پێدانی زانین(معریفة)، ساڵبرگ ئاگادارمان دەکاتەوە لەوەی فێرخواز پەیوەست نەکەین و نەیخەینە ژێر ئەرکی لەبەرکردن و مێشک پڕکردن و پێدانی ئەو زانیانەی کە هیچ کەس سوودیان لێ وەرناگرێ و بەکاری ناهێنن جگە لە کەسە تایبەتمەندەکانی بوارەکە خۆی، ساڵبرگ ئەم پێدان و مێشک پرکردنەوەیەی فێرخواز ناو دەنێت”زانینی دابڕاو”.
بابەتە کارا و کاریگەرییەکانی خوێندن پێویستە لەسەر فێربوون و پەروەردەی فێرخواز چەق بەستێت، وەک:
1- بیرۆکەی داهێنەرانە
2- مۆراڵییە ویژدانییەکان
3- بەردەوامیی کارامەیی
4- توانا و بەهرە تایەبەتەکان.
جارێکی تر گرنگە تێبینی بکەیت، کە بابەتەکانی خوێندن پێویستە دوور بێت لە چەمک و زاراوە وشکەکانەوە، هەروەها پێویستە ئەزبەرکردن نەکرێت بە ئەرک بەسەر فێرخوازەوە ، لە کاتێکدا خودی نووسەرەکەی لەبەری نییە و ناتوانێت لەبەر بیڵێتەوە.
پەیوەستکردنی منداڵ بەم “زانینە دابڕاوانە” هۆکارێکە بۆ ڕقلێبوونەوەی منداڵ لە فێرگە و فێرخوازیی و فێربوون، هەروەها توانای فێرخواز بۆ بیر و بیرۆکە نوێکان گرنگترە لە پێدانی زانیاری نوێ، فێربوون و ڕاهێنان لەسەر بیرکردنەوە و داهێنانەی نوێ کەمتر نییە لە گرنگیی و بایەخی فێربوونی نووسین و خوێندنەوە و حساب.
زانای فیزیایی”میتشیو کاکو” هەستی بە سوکایەتی کرد، کاتێک بینی کچەکەی وەڵامەکانی ئەزبەرکردووە.
3- ناوچەیەک بە تاڵ لە تاقیکردنەوە
پلە و پێگەی فێرگە لەوە باڵاترە حوکم لەسەر وەرەقەیەکی تاقیکردنەوەی فێرخواز بدات و فێرخواز لەسەر ئەو وەرەقەیە هەڵبسەنگێنێت، فێربوون و پەروەردە هەڵسەنگاندنی گەرک نییە.
بەم جۆرە ناوی فێرگەکانی فینلندە دەبرێت”ناوچەیەکی بەتاڵ لە تاقیکردنەوە”
دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی پەروەردەیی قایل نین بە گرتنەبەری سیاسەتی تاقیکردنەوەی فێرخوازان، ئەرکی مامۆستا لە ناو پۆلدا هاوکاری و ڕێنماییکردنی هەرچ فێرخوازێکە لە ناو پۆلدا بۆ فێربوون، بێ فشاردانان و ترسانی فێرخواز بە تاقیکردنەوە کتوپڕیەکان و وەرزییەکان.
ئەگەر فێرخواز لە رۆژانەی خوێندنیدا دڵنیابوو، دەتوانێت بۆ خۆی بیربکاتەوە و گەشە بکات، بەڵام فشاردانان و هەڕشەکردن بە تاقیکردنەوە، ئەنجامی ترسناکی لێ دکەوێتەوە، ترس و تۆقاندن بە تاقیکردنەوەکان دوودڵیی و نیگەرانیی و پەشۆکاوی لێوە دروست دەبێت، تا دەگات بە فشار و نەخۆشیی سایکۆلۆجیی، دواتریش دەگات بە جیابوونەوەی فێربوون لە ژیان و ژیانی کۆمەڵایەتیی.
سیستمی پێشکەوتووی فێربوون لە فینلەندەدا، بڕوای نییە بەوەی فێرخواز لە ئەنجامی تاقیکردنەوەیەک یان چەند تاقیکردنەوەیەک هەڵبسەنگێنێت و پلە و نمرەی بەرز و نزمیان بداتێ، ئەمە قەدەغەیە لەم سیستمە پێشکەوتووەدا.
4- باشترین فێربوون بە کەمترین تێچوون
پارادۆکسێکی سەیرە، ئەو دەوڵەتانەی دەتوانن بودجەی زەبەلاح دابین بکەن بۆ سیستمی فێربوون و پەروەردە، کەچی فێربوون و پەروەردەیان نزمە، بەڵام ئەو وڵاتانەی ناتوانن ئەو بودجە زەبەلاحە دابین بکەن، وەک فنلندا، بەڵام ئاستی فێربوون و پەروەردە تیایدا لە لوتکەدایە.
فنلندییەکان سادە و ساکارن، خۆیان هەڵناکێشن و شانازی ناکەن بە پێشکەوتنەکانیانەوە. کاتێک هەڵسەنگاندنی نێودەوڵەتی بۆ فێربوون و پەروەردە دەکرێت و فنلندا دەچێتە پلەی یەکەم و دەگات بە لوتکە، فنلندییەکان بە گوێی یەکتریدا دەچپێنن، تۆ بڵێی هەڵەیەک نەکرابێت وا ئێمە گەیشتووین بە پلەی یەکەم و لوتکە؟
لە یەکبوونی فێربوونەوە، بۆ تاکگەرایی فێربوون
هەمیشە لەسەر ئەوە جەختکراوەتەوە، کە یەک پێوەر هەبێت بۆ هەڵسەنگاندن و سەرکەوتنی فێرخواز، ئەو یەک پێوەرییەش لە ڕێگەی: تاقیکردنەوەکان، ئەرک دان بەسەر فێرخوازدا، پڕۆژەکان، ئەمانە هەموویان بۆ هەرچ فێرخوازێک وەک یەک وایە و یەک پێوەرە، ئەو فێرخوازە کوڕە یان کچە ئەبێت پەیوەست بێت بەو تەنها پێوەرەوە بۆ مسۆگەرکردنی پڕۆسەی سەرکەوتنی لە هەرچ قۆناغێک لە قۆناغەکانی خوێندنیدا، ئەمەش بۆیە وا دانراوە، لەسەر ئەو گریمانەیەی کە هەموو کەسێک وەک یەک وایە و هەمان توانا و بەهرەی هەیە، چۆن فێرخوازێک یان چەند فێرخوازێک لەم پێوەرە دەرباز دەبن و سەرکەوتن بەدەست دێنن کەواتە هەرچ فێرخوازێکی دیکە دەبێت دەرباز بێت لێی و سەرکەوتن بەدەست بێنێت، دەنا سەرنەکەوتن و پلە و نمرەی نزم وەردگرێت، ئەمە پێی دەوترێت”یەکبوونی فێربوون”، یان “یەکگرتووی فێربوون”.
بەڵام “فێربوونی تاکگەراییانە”، لەسەر ئەو پرنسیپ و بڕوایە دانراوە، کە فێرخوازەکان، منداڵەکان، ئاستی جیاواز و توانای جیاوازیان هەیە، هەرچ منداڵێک بۆ خۆی جۆرێک توانای فێربوونی جیاوازی هەیە لە فێرخواز منداڵێکی دیکە، توانا و بەهرەی منداڵەکان وەک یەک نییە.
ئەم پرنسیپ و بڕوایەش، ئەوە دەکات بە ئەرکی فێرگە و مامۆستا و ڕاهێنەر، کە پلانی تایبەتی گونجاو و جیاوازیان هەبێت بۆ فێربوونی فێرخوازەکان، هەرچ فێرخوازێک، یان هەرچ کۆمەڵە فێرخوازێک، کە ئاست و بەهرە و توانایان جیاوازە، پلانی تایبەتی و جیاواز دابنرێت بە گوێرەی توانا و بەهرە جیاوزەکان بۆیان، واتا فێربوون لە گشتگیرییەوە بکرێت بە تاکگەرایی. “تاک” لەبەرچاو بگیرێت نەک “گشت”.
سەیر نەبێت بەلامانەوە ئەگەر زانیمان، کە مامۆستای فنلندیی، بەردەوام دەبێت لە مامۆستاییدا لە هەمان پۆل و لەگەڵ هەمان فێرخوازاندا بۆ ماوەی پێنج قۆناغی خوێندن، کەچی فێرخوازەکان زۆر زیاتر لە باو و باپیرانیان فێر دەبن، کە بەم شێوازە نەیانخوێندوە و لەسەری ڕانەهاتوون.
چۆن ڕێژەی مانەوە و و دواکەوتن و سەرنەکەوتنی فێرخواز لە فنلندەدا نەما؟
توانا و بەهرەی فێرخواز لە چ پلە و ئاستێکدا بێت، مافی خۆیەتی لە پۆلدا هاوکاری و پاڵپشتی و ڕێنمایی لە مامۆستاوە وەربگرێت لە پۆلەکەیدا، بەم جۆرە ڕێژەی مانەوە لە پۆلێکدا گەیشتە دەگمەن و نەمان.
مانەوەی فێرخواز، بەم شێوەیە دروست دەبێت: فێرخوازێک وانەگەلێکی چڕوپڕی پێ دەدرێت و دەبێت بە ئەرک و قورساییەکی زۆرەوە بەسەر مێشکیەوە، واتا لە ماوەی چەند کاتژمێرێکا وانەگلێکی تاقەتپڕوکێنی پێ دەدرێت. لەم حاڵەتەدا، فێرخواز بە یەک جار توانای حەوت وانە و حەوت مامۆستا و حەوت داواکاری نابێت، ناچار ڕوو دەکاتە هاوکاری و یارمەتی دەرەوەی فێرگە و پەنا بۆ مامۆستای تایبەت دەبات (مامۆستای تایبەت، هاوڕێی تایبەت، دایکی زیرەک، بەرتیل دان، دزیکردن و گەندەڵی، ساختەکردن و .. هەتا دوایی) بۆ ئەوەی توانای بەسەر ئەو هەموو ئەرکەدا بشکێت و فێریان بێت، خۆ ئەگەر پەنا بۆ ئەمانە نەبات ئەوە لەسەر کورسیە ڕەق و تەقەکەی خۆی بۆ ماوەی ساڵێکی تریش دەمێنێتەوە و چارەی گران دەبێت، بەوەی کە فێرخوازێکی تەمەڵ و دواکەوتووە.
مامۆستا و ڕاهێنەرە فنلندییەکان، وا سەیری مانەوەی فێرخواز دەکەن لە هەمان پۆلدا بۆ ساڵێکی تر، کە زوڵم و ستەمێکی گەورەیە لێیان دەکرێت چونکە ئەوە خراپی و گەندەڵی و فەشەلی ئیدارەی فێرگە و پەیڕەو و پڕۆگرام و میتۆدی وانە وتنەوە و مامۆستایە کە دەدرێت بەسەر فێرەخوازدا. فێرخوازی ستەملێکراو تێدەشکێت و دەناڵێنێت بە دەست ئەم مانەوەیە لە پۆلەکەیدا، فێرگە و پەیڕە و پڕۆگرام و مامۆستای فاشیل و گەندەڵیش پارێزراون و بە حساب سەرکەوتوو و سەربەرزن، وەلێ مەسەلەکە پێچەوانەیە، ئەمان فەشەلی خۆیان دەسەپێنن بەسەر فێرخوازدا.
درێژەی هەیە .
