نەبەز گۆران: لە بارەی فەرهەنگی شارەوە.
هەندێكجار بۆ ئەوەی هوشیاری و رۆشنبیری شارێك بناسین، تەماشای نووسین و نیگار و تابلۆی سەر دیوارەكانی شار دەكەین.”(1) ئەو نیگار و تابلۆ و نووسینانەی لەسەر دیواری شارەكان دەبینرێن، ئاماژەیەكن بۆ تێگەیشتن و فەرهەنگی ئەو شارە. هەر شارە و فەرهەنگ و دونیابینی جیاوازی خۆی تێدایە. ناكرێت سروشتی شارەكان لەیەكتری جیانەكەینە و، ناشكرێت شار تەنها بە كۆكەرەوەی كۆمەڵێك مرۆڤی جیاواز لەتەنیشت یەكتردا ببینین. شار سیستەمە و لە تەنیشت بە سیستەم بووندا، كلتوور و فەرهەنگ و _هەندێكجاریش زمان_ جیاوازی و سروشتی ناسینەوەی شار بەرهەم دەهێنێت.
لێرەوە تێگەیشتنەكە سنووردار دەكەین و، دەچینە سەر كێشانی وێنەی _هوتێلێك_ لەسەر دیوارێكی شار. نیگەرانی خەڵكی لەم وێنەیە، تەفسیری جیاواز لەگەڵ خۆی هەڵدەگرێت. بەر لەهەمووشت ئەو دیوارە كەوتوەتە سەر شارێگەیەكی شار، پێشتر دیوارەكە سیمایەكی مێژووی وەرگرتبوو، چونكە نیگارەكانی سەر دیوارەكە _پێشتر_ بریتییبوون لەهەموو ئەو كارەكتەر و گروپە رەمزیانەی، لەیەكێك لە وێستگەكانی ژیانی سیاسیی و كۆمەڵایەتی كورددا، كاریگەرییان هەبووە. ئەما لە هەوڵی دووهەمدا، سیمای دیوارەكە دەگۆڕێت و كۆمەڵێك وێنەی لەسەر دەكێشرێت، كە ئەو دوێنانە _كەمێك كۆمیدی و كەمێك بێ فەرهەنگی_ پێوە دیارە.
بەرێوبەری شارەوانی شار لە لێدوانێكیدا دەڵێت: ” دەمانەوێت بەو وێنانە پێشكەوتنی شارەكە پیشان بدەین!”(2) دەبێت پێشكەوتن لە دیدی ئەم بەرێوبەرەوە چیبێت؟ كێشانی وێنەی _هوتێلێك_ لەسەر دیوارێك، ئاماژەیە بۆ پێشكەوتنی شارێك؟ با وادانێین، ئێمە گەشتیارین هاتووین بۆ ئەم شارە، لەو بەرێوبەرە دەپرسین: ئەو وێنەیە چییە لەسەر ئەو دیوارە كێشاوتانە؟ ئەویش لە وەڵامدا دەبێت بڵێت:” ئەوە هوتێلێكی گران بەهایە، لەسەر یەكێك لە گردەكانی ئەم شارە، لەهەرلایەكی شارەوە تەماشای بكەیت (عەیب نەبێت) سەری هوتێلەكە دیارە!” لەو ساتەدا گەشتیارەكە بیر لەچیدەكاتەوە؟ ئەشێت لەخۆی بپرسێت: خەڵكی ئەم شارە بەوجۆرە بیردەكەنەوە؟ هونەری هوتێلێك لەچیدایە، لەسەر دیواری شارێگەیەك وێنەی بكێشن؟! لەوەش كارەساتر ئەوەیە، رەمزی شار نەناسیت و بتەوێت، هوتێلێك بكەیت بەرەمزی شار! رەمزەكانی ئەم شارە لەناو كلتوور و ئەدەب و ئەو میراسە سیاسیی و هونەریی و فیكرییەدایە، بە درێژایی مێژووەكەی بەرهەمی هێناون، ئەمما ئەشێت حوكومڕانی كەم فەرهەنگ، كەمێك بێئاگابێت لە ناسینی رەمزی شار و، بیەوێت رەمز لە سیاقی مێژووی داببڕێت و وێنە و سیماكەی بگۆڕێت بۆ باڵەخانەیەك، یان هوتێلێك!
بۆنمونە: لەنێوان هوتێلێك كە رەمزی سەرمایەداری ناتەندروستی دەسەڵاتی حیزبییە، لەگەڵ شوێنێكی شارستانی و مێژوویدا بەراورد دەكەین. (قەڵای هەولێر) دەبێتە رەمزێكی شارستانی و مێژووی بۆ شارەكە. چونكە خودی بوونی قەڵاكە، چ لەرووی مێژووییەوە چ لەرووی شارستانییەتەوە، ئاماژەیەكە بۆ بەردەوامی فۆڕمێك لە ژیان، كە بناغەكەی لەوێوە دەست پێدەكات. ئەم مێژوو و شارستانییەتە دەبێت بە رەمزێك بۆشار، بەڵام هیچ كام لە هوتێلەكان نابنە رەمزی ئەو شارە. كاتێك لەبەرامبەر ئەوەدا شارێكی دیكە، خۆی رەمزەكانی لەناو مێژووەكەیدایە، لەناو ئەدەب و كلتوور و هونەر و جوڵە سیاسییەكانیدایە، هیچ هێز و دەسەڵاتێك ناتوانێت بێت بیانسڕێتەوە و، لەبری ئەو رەمزانە، هوتێلێك بكاتە رەمزی شارێك، كە خۆی رەمز نییە بۆ شار، هێندەی رەمزە بۆ ئەو نادادییەی لە سەردەمی دەسەڵاتی حیزبیدا لەنێوان چینەكاندا دروستدەبێت.
لێدوانی ناو بەشێك لە میدیاكان باس لەوە دەكەن: ” گوایە سەرمایەدارێك، سپۆنسەری نۆژەنكردنەوەی نیگارەكانی سەر دیوارەكە دەكات.”(3) بەدیدی بەشێك لەشارنشینان ئەو سەرمایەدارەش كە خۆی لەهەناوی حیزبەوە هاتووەتە دەر، پێی باشە لە پرۆژەكەی خۆیەوە دەست بە نیگاركێشان بكات! ئەمە دەمانبات بۆ خوێندنەوەی دۆخی سایكۆلۆژی سەرمایەدارەكە. چونكە لە دۆخێكدایە دەیەوێت ببینرێت، دەیەوێت خەڵكی شار تەماشای بكەن و لەبەرچاو بێت. دەیەوێت وێنەیەكی باڵادەستی خۆی بكێشێت و، بەردەوام هەستكردن بە نەبینینی، هەستكردن بە خۆشنەویستنی، هەستكردن بە دەست نەبوونی لە فەرهەنگ و رۆشنبیری شار، ئەو دۆخە سایكۆلۆژییەی بۆ خوڵقاندوە، پێویستی بەوە بێت باڵەخانە و شوێندەستەكانی وێنە بكێشێت و پیشانی هەمووانی بدات. ئیدی بیری چووە خودی باڵەخانەكانی دیارن و دەبینرێن، ئەمما بەوە ئیكتیفا ناكات، بەهەمان لۆژێكی سایكۆلۆژیی ئایدۆلۆژیای رابردوو، ئارەزوودەكات وێنەی پرۆژەكانی و(ئەشێت پاشان وێنەی خۆشی)، لە شوێنەكان بكێشێت بۆ ئەوەی ئامادەیی بەردەوامی هەبێت لەناو شارنشینەكاندا. سەرمایەدارەكە گەرچی بانگەشەی رۆشنبیری و هوشیاری دەكات، بەڵام لە دەرەوەی رووبەری كلتووری شار و فەرهەنگ و هونەری شاردا دەژیت و، بە پرۆژەی سەرمایەداری، كە بەشێكن لە سیمای سەرمایەداری دەسەڵاتی حیزبی لە شار، بە وێنەكێشانی پرۆژەكانی لەسەر دیوارێك قەرەبووی ئەو دۆخە دەكاتەوە، كە ناتوانێت سەرمایەكەی لە كلتوور و هونەر و رۆشنبیریدا بەگەڕبخات، ناچار بە وێنەكێشان غیابی خۆی لەناو رووبەرەكەدا قەرەبوودەكاتەوە.(جگە لە خوێندنەوەی سایكۆلۆژی بۆ ئەم وێنەكێشانە، هیچ خوێندنەوەیەكی دیكە هەڵناگرێت.)
دیوارەكە لە هەوڵی گۆڕینی سیمایدایە. ئەو باڵەخانە و هوتێلانەی لەسەری دەكێشرێن، نە ئاماژەن بۆ پێشكەوتن، نە رەمزی شارن. “بۆئەوەی پێشكەوتنی شارێك بناسین، بەرلەوەی سەیری سیماكەی بكەین، گرنگە بچینە ناو فەرهەنگ و كلتوورەكەیەوە.”(4) شەقام و باڵەخانەكان سیمای شارن، دەبنە بەشێك لە سیستەمی شار و مۆدێلێك لە ژیانی شارییانە. بەڵام جەوهەری شار لەناو فەرهەنگ و كلتوور و هونەركەی و هتد…دایە. لەناو ئەو كردە نوێیانەدایە كۆمەڵگەكەی بەرهەمی دەهێنێت. نە هیچ باڵەخانەیەكی نوێ، نە هیچ هوتێلێك، نە هیچ شەقامێكی نوێ، نابنە رەمز بۆ ناسینەوەی شارێك. گۆڕینی سیمای دیوارێكیش، لە رەمزەكانی میللەتێكەوە، بۆ كێشانی وێنەی چەند هوتێل و باڵەخانەیەك، ئیشی هەر دەزگایەك بێت، كەمترین زانیاری لەسەر شارسازی هەیە. (بۆنمونە: وێنەكەی پیرەمێرد دەگۆڕێت بۆ وێنەی هوتێلێك.) هەر بەم گۆڕینە تێدەگەین، ئەو عەقڵەی بەو جۆرە وێنای شارسازی دەكات، شاری وەك باڵەخانەو شەقام بینوە، نەك وەك جەوهەر. (پیرەمێرد وەك بیركەرەوەیەك، خاوەنی دروستكردنی حیكایەتی گەورەیە. هەموو میللەتێك پێویستی بە حیكایەتی گەورەیە تا لەدەوری كۆببێتەوە و، مانایەك بەشوناسەكەی بكات. ئەوە پیرەمێردە _نەورۆز_ دەكات بە حیكایەتێكی گەورە، تا لەو رۆژەدا بیكاتە خوانێك و نەتەوە لە دەوری كۆببێتەوە و مانا بە شوناسەكەی خۆی بدات و، وزە و هێزێك وەربگرێت بەرامبەر بە نەتەوەكانی دەوروبەری خۆی، كە خاوەن حیكایەتی گەورەی خۆیانن.) ئەم بیركەرەوەیە لادەبرێت و لە شوێنیدا هوتێلێك دادەنرێت، بۆ خەوتنی میوانەكان! بەرگریكارانیش لەم بێ فەرهەنگیكردنەی شار، بەرگری لەو جوڵەیە دەكەن سیمای شوێنەكان دەگۆڕێت، بۆ سیمایەكی بەتاڵی سەرمایەداری ناو هەناوی حیزب!
نەبەز گۆران
سەرچاوەكان:
_(1)_ رزا داوری اردكانی. شهر و فرهنگ.
_(2)_ ماڵپەری لڤین.
_(3)_ ماڵپەری راچڵەكین و ژیان و لڤین.
_(4)_ رزا داوری اردكانی، فرهنگ و مەصرف و مصرف و فەرهەگ.
بۆزیاتر لەبارەی فەرهەنگی شارەوە، بگەڕێوە بۆ خوێندنەوەی ئەم وتارانە.
شهر و فرهنگ. فرهنگ و مصر و مصرف و فەرهنگ. شهر و ساكنانش. اخلاق و فرهنگ.
